فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در اوایل دهه 1990 دو پیامد بسیار مهم ‌داشت؛ یکی خاتمه تسلط و کنترل شوروی بر کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز و استقلال کشورهای این مناطق و دوم، ایجاد خلأ قدرت و نبود امنیت و بی‌ثباتی و فراهم شدن بستر مناسب برای حضور ناتو در این مناطق. در سال‌های اخیر با وجود اهمیت ژئوپلیتیکی، استراتژیکی، ارتباطی و امنیتی منطقه قفقاز برای روسیه و ایران و نیز توسعه سیاسی و اقتصادی منطقه قفقاز، شاهد افزایش حضور ناتو در این منطقه هستیم. با وجود تهدیدات مشترک ایجادشده به سبب حضور ناتو در قفقاز و هم‌سویی‌ روسیه و ایران در مخالفت با حضور ناتو در منطقه، شاهد رویکردی انفعالی از سوی این دو کشور در مقابله با گسترش ناتو در این منطقه هستیم؛ بنابراین پرسشی که درصدد پاسخ به آن هستیم این است که چرا با وجود تهدید زا بودن حضور ناتو در قفقاز برای روسیه و ایران، برای جلوگیری و کنترل گسترش ناتو در این منطقه هیچ‌گونه راهبرد و اقدام مشترک امنیتی از سوی این دو کشور صورت نگرفته است؟ فرضیه این پژوهش عبارت است از اینکه ناتو برای روسیه عمدتاً به‌عنوان یک چالش و عامل محدودکننده مطرح است برای جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان یک تهدید امنیتی که بقاء این کشور را نیز می‌تواند مورد چالش قرار دهد، محسوب می‌شود؛ و در رویکردی تقابلی با ایران قرار دارد از یکسو و تفاوت در نگرش‌ها و فقدان اعتماد بین دو کشور ایران و روسیه و وجود شاخصه‌های واگرا در سیاست خارجی دو کشور نسبت به هم از سوی دیگر، مانع شکل‌گیری یک راهبرد مشترک امنیتی برای مقابله و کنترل گسترش ناتو در منطقه قفقاز شده است. روش تحقیق در این مقاله به‌صورت توصیفی تحلیلی است.

کلیدواژه: آسیای مرکزی، قفقاز، ناتو، روسیه، ایران.

فهرست مطالب

Contents

فصل-1 کلیات… 1

بیان مسئله. 2

اهمیت و اهداف پژوهش… 3

ادبیات پژوهش… 3

سؤالات پژوهش… 5

سؤال اصلی.. 5

سؤال فرعی.. 5

فرضیه. 6

تعریف مفاهیم. 6

محدودیت‌ها و مشکلات پژوهش… 8

روش پژوهش… 8

قلمرو زمانی و مكانی تحقیق.. 8

سازمان‌دهی پژوهش… 9

فصل-2 مباحث نظری.. 11

مقدمه. 12

مکتب کپنهاک.. 13

1. مبانی هستی شناختی مکتب کپنهاک.. 15
2. مبانی معرفت‌شناسی مکتب کپنهاک.. 16

شش

3. امنیت از منظر مکتب کپنهاک.. 18

3-1. امنیتی ساختن در مکتب کپنهاک.. 19

4. سطح تحلیل امنیت در مکتب کپنهاک.. 20

4-1. امنیت بین‌المللی.. 21

4-2. امنیت منطقهای.. 24

5. ابعاد امنیت در مکتب کپنهاک.. 26
6. جنگ و الگوهای دوستی و دشمنی در مکتب کپنهاک.. 27

6-1. جنگ… 28

6-2. الگوهای دوستی و دشمنی.. 28

نتیجه‏گیری.. 29

فصل-3  تهدیدات ‌حضور ناتو در منطقه قفقاز جنوبی برای ایران و روسیه. 31

مقدمه. 32

حضور ناتو در منطقه قفقاز جنوبی.. 32

1. گسترش ناتو به شرق.. 33

2. 

3.  

4. گسترش ناتو در منطقه قفقاز. 34
5. قفقاز و مشاركت برای صلح ناتو. 35

تهدیدات حضور ناتو در منطقه قفقاز جنوبی برای ایران. 39

1. تهدیدات سیاسی: 39

1-1. تمامیت ارضی جمهوری اسلامی ایران: 39

1-2. توسعه روابط با اسرائیل: 40

1-3. تثبیت نظام هژمونیک سلطه غرب: 40

1-4. تهدید نسبت به حاكمیت داخلی نظام: 41

1-5. تهدید نسبت به حاكمیت خارجی نظام: 41

هفت

2. تهدیدهای نظامی و امنیتی: 42

2-1. استراتژی دفاع موشكی آمریكا در منطقه: 42

2-2. هم تکمیلی محیط‌های امنیتی: 42

3- تهدیدهای اقتصادی: 43

3-1. تعیین رژیم حقوقی دریای خزر به‌صورت ناقص: 43

3-2. گسترش تحریم و جلوگیری از توسعه اقتصادی: 44

4- تهدیدات فرهنگی: 44

4-1. تشدید اختلافات قومی، زبانی و مذهبی: 44

4-2. ناتوی فرهنگی: 45

4-2-1. اهداف ناتوی فرهنگی: 45

4-2-2. ابزارهای اجرای ناتوی فرهنگی: 46

تهدیدات حضور ناتو در منطقه قفقاز جنوبی برای روسیه. 47

1. تهدیدات سیاسی: 47
2. تهدیدهای نظامی و امنیتی: 49
3. تهدیدات اقتصادی: 51
4. تهدیدات فرهنگی: 52

نتیجه‌گیری: 53

فصل-4 تفاوت رویکردها و اقدامات  ایران و روسیه  در مقابله با ناتو. 55

مقدمه. 56

نگرش ایران و روسیه به غرب و ناتو: 56

رویکردها و اقدامات دو کشور در مقابله با ناتو. 63

1. تفاوت در میزان و نوع تهدیدات ناتو برای دو کشور. 64
2. رویکرد و اقدامات روسیه در مقابله با ناتو. 67

هشت

2-1. سیر تحول روابط روسیه و ناتو. 67

2-2. زمینه‌های همکاری روسیه – ناتو. 71

2-3. حوزه‌های اختلاف و مناقشه. 73

3. رویکرد و اقدامات ایران در مقابله با ناتو. 75

نتیجه‌گیری: 79

فصل-5 تفاوت نگرش  ایران و روسیه  نسبت به هم. 81

مقدمه. 82

نگرش ایران به روسیه. 82

1-1. بدبینی تاریخی ایرانیان نسبت به روسیه. 83

1-2. سیاست نه شرقی نه غربی.. 85

1-3. عدم پایبندی روسیه به تعهداتش و کارشکنی در خصوص ایران. 87

2. نگرش روسیه به ایران. 90

2-1. نگاه ابزاری روسیه به ایران. 92

2-2. انحصارگری روسیه و نگرش رقیبانه به ایران در منطقه قفقازجنوبی.. 93

نتیجه‌گیری.. 97

نتیجه‌گیری پایانی.. 101

منابع و مآخذ: 107

 

فصل-1کلیات

بیان مسئله

سازمان پیمان آتلانتیک شمالی به‌عنوان نهادی امنیتی سیاسی پس از پایان جنگ جهانی و در راستای تأمین امنیت کشورهای حوزه غرب در برابر تهدیدهای مختلف به‌ خصوص تهدیدهای ناشی از جبهه شوروی پدیدار شد. واقعیت این بود که هیچ‌یک از کشورهای عضو ناتو در اروپا به‌تنهایی قادر به دفاع از خود در مقابل شوروی نبود. این پیمان دسته‌جمعی بر آن بود که دامنه نفوذ و گسترش حضور شوروی و اقمار آن را به غرب محدود سازد؛ اما تحول دهه 90 و فروپاشی شوروی فلسفه وجودی ناتو را با علامت سؤال بزرگی مواجه ساخت؛ اما این سازمان با تجدید هویت جدید، تجدیدنظر در اهداف خود و تبدیل راهبرد تدافعی سابق به راهبردی تهاجمی، نه‌تنها از بین نرفت بلکه بر قلمرو و اعضای آن روزبه‌روز افزوده می‌شود. با فروپاشی شوروی راهبرد این سازمان از راهبردی صرفاً نظامی به راهبردی ترکیبی، نظامی، سیاسی و همچنین اقتصادی و فرهنگی تغییر یافت و این سازمان با راهبرد جدید خود را آماده یافت تا به آهستگی دامنه نفوذ خود را به سمت شرق یعنی به اردوگاه دشمن سابق خود معطوف داشت. راهبرد جدید این سازمان با پیروزی انقلاب اسلامی ایران که از مخالفان بلوک غرب خصوصاً ایالات‌متحده امریکا و یکی از منتقدان جدی سازمان ناتو و همچنین مخالف گسترش آن به شرق بوده است، اهمیت بیشتری یافت. ناتو و گسترش آن به شرق منجر به کاهش امنیت ایران و روسیه شده است و همواره این سازمان تهدیدی برای این دو کشور محسوب شده است. بااین‌حال پدیده‌ای که در چند سال اخیر شاهد آن هستیم افزایش حضور ناتو در حوزه‌ی قفقاز جنوبی است. گسترش ناتو در این منطقه و تقاضاها و درخواست‌های برخی از کشورها برای عضویت در این سازمان از یک‌سو و اهمیت کشورهای این منطقه برای ایران و روسیه و ضعف ثبات سیاسی و امنیتی در این کشورها که از همسایگان ایران و روسیه نیز محسوب می‌شوند از سوی دیگر، مسائل امنیتی ایران و روسیه را دچار پیچیدگی نموده است.

روسیه و ایران ‌همواره با احتساب ناتو به‌عنوان یک تهدید درصدد مقابله و رفع تهدید‌های به وجود آمده از سوی آن برآمده‌اند. بااین‌وجود برخی عوامل و فاکتورها نظیر؛ فاکتورهای سیاسی، فرهنگی و … منجر به شکاف و انشقاق بین ایران و