چکیده
از زمان ظهور معماری سازمانی، چارچوبهای متعددی برای معماری سازمانی معرفی شده است و هریک به نوعی به توصیف سازمان پرداختهاند. چارچوبهای اولیه بدون توجه به نوع کسبوکار و ذینفعان آن و براساس دانش صریحی که از کسبوکار وجود داشت، بنا شده بودند و کمتر به آنچه در بستر سازمانی خاص در جریان بود و رویدادهای نوظهور و پیشبینی نشده، توجه داشتند. با گذر زمان، تغییرات فزاینده محیطی و ایجاد فضای رقابتی شدید برای سازمان، ادامه حیات سازمان، مستلزم یافتن راهحلی برای جلب رضایت ذینفعان آن میباشد. مفهوم چابکی با هدف مواجهه با شرایط نوظهور، متغیر و فاقد قطعیت از طریق ایجاد پویایی، انعطاف و تطبیقپذیری مطرح شده است. هدف از این تحقیق ارائه مدلی برای چابکسازی فرایند معماری سازمانی میباشد. در این راستا ابتدا معماری سازمانی، اهداف و اصول معماری چابک و سپس چارچوب توگف به عنوان محور تحقیق بررسی میشوند و سپس به فرایند برنامهریزی راهبردی و ضرورت همراستایی راهبردی در سازمان میپردازیم و در نهایت براساس ویژگیهای ذکر شده برای روشهای چابک و همزمانی فرایند معماری سازمانی و فرایند برنامهریزی راهبردی در سازمان، مدلی برای چابکسازی فرایند معماری سازمانی ارائه میکنیم.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
1–مقدمه
1-1–معماری سازمانی و كلیات موضوع…………………………………………………………………. 1
1-2–طرح مسئله و اهمیّت تحقیق……………………………………………………………………….. 3
1-3–اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………….. 6
1-4–تحقیقات مرتبط……………………………………………………………………………………………. 7
1-5–ساختار پایان نامه………………………………………………………………………………………….. 11
2- معرفی معماری سازمانی و معماری سازمانی چابک
2-1- مفاهیم معماری سازمانی………………………………………………………………………………… 13
2-1-1- تعریف معماری سازمانی…………………………………………………………………… 14
2-1-2- تعریف چارچوب معماری………………………………………………………………….. 15
2-1-3- انواع معماری سازمانی………………………………………………………………………. 15
2-1-4- محصولات معماری سازمانی……………………………………………………………… 17
2-2- تاریخچه معماری سازمانی…………………………………………………………………………. 17
2-3- ضرورت و نتایج معماری سازمانی…………………………………………………………………. 19
2-4- چارچوبهای معماری سازمانی…………………………………………………………………….. 21
2-4-1- چارچوب زکمن………………………………………………………………………………… 21
2-4-2- چارچوب فدرال(FEAF)…………………………………………………………………. 23
2-4-3- چارچوب سازمان خزانه داری(TEAF)…………………………………………… 26
2-5- فرایند معماری سازمانی………………………………………………………………………………… 27
2-6- متدولوژیهای معماری سازمانی………………………………………………………………….. 32
2-6-1- تعریف متدولوژی………………………………………………………………………………. 32
2-6-2- متدولوژی EAP……………………………………………………………………………….. 33
2-7- چالشهای معماری سازمانی…………………………………………………………………………. 34
2-8- معماری سازمانی چابک………………………………………………………………………………… 35
2-8-1- مفهوم چابکی……………………………………………………………………………………. 36
2-8-2- تعریف معماری سازمانی چابک………………………………………………………… 38
2-8-3- پیشینه معماری چابک……………………………………………………………………… 39
2-8-3-1- بیانیهی چابک……………………………………………………………………… 41
2-8-4- ضرورت معماری چابک…………………………………………………………………….. 42
2-8-5- چارچوب معماری چابک…………………………………………………………………… 44
2-8-6- اهداف معماری سازمانی چابک………………………………………………………… 46
2-8-7- اصول حاکم بر معماری سازمانی چابک…………………………………………… 46
3- چارچوب توگف.……………………………………………………………………………………………………… 49
3-1- مقدمهای بر توگف…………………………………………………………………………………………. 49
3-2- ساختار سند توگف………………………………………………………………………………………… 49
3-3- تعریف معماری در چارچوب توگف………………………………………………………………. 51
3-4- اجزای توگف…………………………………………………………………………………………………. 52
3-5- ADM و مراحل آن……………………………………………………………………………………… 53
3-5-1- مرحله مقدماتی……………………………………………………………………………….. 56
3-5-2- مرحلهی A : چشمانداز معماری……………………………………………………… 58
3-5-3- مرحلهی B : معماری کسبوکار……………………………………………………… 61
3-5-4- مرحلهی C : معماری سیستمهای اطلاعاتی…………………………………… 63
3-5-4-1- معماری داده……………………………………………………………………….. 64
3-5-4-2- معماری برنامه کاربردی……………………………………………………… 67
3-5-5- مرحلهیD : معماری فناوری…………………………………………………………… 69
3-5-6- مرحلهی E : فرصتها و راه حل ها…………………………………………………….71
3-5-7- مرحلهی F : برنامهریزی گذار…………………………………………………………. 75
3-5-8- مرحلهی G : راهبری پیادهسازی…………………………………………………….. 78
3-5-9- مرحلهی H : مدیریت تغییرات معماری…………………………………………..80
3-5-10- مدیریت نیازمندیها……………………………………………………………………… 82
3-6 – تعیین دامنهی فعالیت معماری…………………………………………………………………… 84
3-8- تکنیکها و اقلام قابل تحویل کلیدی چرخهی ADM……………………………….. 85
3-8-1- چارچوب معماری متناسب………………………………………………………………. 85
3-8-2- مدل سازمانی برای معماری سازمانی………………………………………………. 86
3-8-3- اصول معماری……………………………………………………………………………………. 87
3-8-4- قواعد کسبوکار، اهداف کسبوکار و پیشرانهای کسب وکار……….. 88
3-8-5- مخزن معماری…………………………………………………………………………………. 88
3-8-6- ابزارهای معماری………………………………………………………………………………. 89
3-8-7- درخواست برای کار معماری……………………………………………………………. 89
3-8-8- بیانیه کار معماری……………………………………………………………………………. 90
3-8-9- چشمانداز معماری……………………………………………………………………………. 91
3-8-10- مدیریت ذینفعان……………………………………………………………………………. 92
3-8-11- برنامه ارتباطات………………………………………………………………………………. 93
3-8-12- ارزیابی آمادگی تحول کسبوکار…………………………………………………… 94
3-8-13- ارزیابی توانمندیها……………………………………………………………………….. 94
3-8-14- مدیریت ریسک……………………………………………………………………………… 96
3-8-15- سند تعریف معماری……………………………………………………………………… 97
3-8-16- توصیف نیازمندیهای معماری……………………………………………………… 98
3-8-17- نقشهی راه معماری……………………………………………………………………….. 99
3-8-18- سناریوهای کسبوکار……………………………………………………………………. 100
3-8-19- تحلیل شکاف…………………………………………………………………………………. 101
3-8-20- نقطه نظرات (Viewpoints) معماری………………………………………….. 101
3-8-21- نماهای (Views) معماری…………………………………………………………….. 102
3-8-21-1- توسعهی نماها در چرخه ADM………………………………………………. 102
3-8-22- بخشهای سازندهی معماری…………………………………………………………. 103
3-8-23- بخشهای سازندهی راهحل……………………………………………………………. 103
3-8-24- برنامهریزی مبتنی بر توانمندیها………………………………………………….. 104
3-8-25- تکنیکهای برنامهریزی گذار…………………………………………………………. 105
3-8-26- برنامه پیادهسازی و گذار……………………………………………………………….. 106
3-8-27- معماری انتقال……………………………………………………………………………….. 107
3-8-28- مدل راهبری پیادهسازی……………………………………………………………….. 108
3-8-29- قراردادهای معماری………………………………………………………………………. 109
3-8-30- درخواست تغییر…………………………………………………………………………….. 111
3-8-31- ارزیابی تطابق………………………………………………………………………………… 112
3-8-32- ارزیابی تأثیر نیازمندیها………………………………………………………………. 112
3-9- رهنمودهایی برای تطبیق دادن ADM برای سازمان………………………………….. 113
3-9-1- انجام تکرار برای ADM………………………………………………………………….. 113
3-9-2- اجرای ADM در سطوح مختلف سازمان……………………………………….. 114
3-10- چارچوب محتوای معماری…………………………………………………………………………. 117
3-10-1- نمای کلی از چارچوب محتوای معماری………………………………………. 118
3-10-2- متا مدلِ محتوا………………………………………………………………………………. 120
3-10-2-1- هسته و ضمائم…………………………………………………………………. 121
3-10-2-2- کاتالوگها، ماتریسها و نمودارها…………………………………….. 121
3-10-3- مصنوعات معماری…………………………………………………………………………. 122
3-10-4- بخشهای سازنده………………………………………………………………………….. 126
3-11- زنجیرهی سازمان………………………………………………………………………………………… 128
3-11-1- نمای کلی از زنجیرهی سازمان………………………………………………………. 128
3-11-1-1- زنجیرهی سازمان و استفادهی مجدد معماری…………………. 130
3-11-1-2- کاربرد زنجیرهی سازمان در چرخه ADM………………………. 130
3-11-2- بخشبندی معماری……………………………………………………………………….. 131
3-11-3- مخزن معماری……………………………………………………………………………….. 132
3-12- مدلهای مرجع در چارچوب توگف……………………………………………………………. 134
3-12-1- مدل مرجع فنی(TRM)…………………………………………………………… 134
3-12-2- مدل مرجع یکپارچه زیرساخت اطلاعات شده(IIITRM)…………… 135
3-13- چارچوب توانمندی معماری……………………………………………………………………….. 136
3-13-1- ایجاد یک توانمندی معماری…………………………………………………………. 137
3-13-2- حاکمیت معماری…………………………………………………………………………… 138
3-13-3- انجمن معماری………………………………………………………………………………. 138
3-13-4- انطباق معماری………………………………………………………………………………. 139
3-13-5- چارچوب مهارتهای معماری………………………………………………………… 140
4 – مدیریت راهبردی سازمان و معماری سازمانی
4-1- مدیریت راهبردی………………………………………………………………………………………….. 142
4-1-1- تعریف مدیریت راهبردی………………………………………………………………….. 142
4-1-2- تجزیه و تحلیل محیط داخلی و خارجی………………………………………….. 143
4-1-3- مقاصد راهبردی………………………………………………………………………………… 143
4-1-4- تدوین راهبرد کسب و کار………………………………………………………………… 143
4-1-5- پیاده سازی و کنترل راهبرد…………………………………………………………….. 144
4-1-6- تجدید ساختار راهبردی……………………………………………………………………. 144
4-2- فرایند برنامهریزی راهبردی………………………………………………………………………….. 145
4-3- برنامهریزی راهبردی فناوری اطلاعات………………………………………………………….. 146
4-4- همراستایی راهبردی……………………………………………………………………………………… 147
4-5- ارتباط بین فرایند برنامهریزی راهبردی و فرایند معماری سازمانی……………. 149
5- مدلی جهت چابک سازی فرایند معماری سازمانی
5-1- عوامل مؤثر در تحقق معماری چابک………………………………………………………………. 153
5-1-1- بلوغ سازمانی…………………………………………………………………………………………. 153
5-1-1-1- ساختار سازمانی……………………………………………………………………….. 154
5-1-1-2- فرایندهای کاری …………………………………………………………………….. 156
5-1-1-3- منابع انسانی……………………………………………………………………………… 156
5-1-1-4- فرهنگ سازمانی……………………………………………………………………….. 158
5-1-1-5- مدیریت دانش و یادگیری سازمانی…………………………………………. 159
5-1-2- ماهیت کسب و کار از نظر میزان تلاطم و چابکی……………………………….. 161
5-1-3- جایگاه معماری سازمانی در برنامه راهبردی……………………………………….. 162
5-2- معرفی مدل پیشنهادی……………………………………………………………………………………… 164
6- نتایج و پیشنهادت
6-1- جمعبندی…………………………………………………………………………………………………………. 173
6-2- نتیجهگیری………………………………………………………………………………………………………… 174
6-3- پیشنهادات…………………………………………………………………………………………………………. 175
منابع………………………………………………………………………………………………………………………………… 176
چکیده به زبان انگلیسی……………………………………………………………………………………………….. 180
فهرست جدولها
عنوان و شماره صفحه
جدول 2-1 : عوامل مؤثر در انتخاب چارچوب معماری سازمانی……………………………………. 31
جدول 3-1: انواع معماری در توگف………………………………………………………………………………… 52
جدول 3-2 : فعالیتهای روش توسعهی معماری در هر مرحله…………………………………….. 55
جدول 3-3 : ابعادی برای محدودسازی دامنهی فعالیت معماری…………………………………… 84
جدول 3-4: مفاهیم مرتبط با نمایش معماری………………………………………………………………… 122
جدول 3-5: نقطه نظرات نمونه در هر مرحله از ADM…………………………………………………. 124
جدول 4-1 : ارتباط ورودیها و خروجیهای فرایند معماری و برنامهریزی راهبردی…… 151
جدول 5-1: ویژگیهای معماری چابک و روش تحقق آنها در مدل پیشنهادی…………….. 166پ
فهرست شکلها
عنوان و شماره صفحه
شکل 2-1 : ماتریس زکمن……………………………………………………………………………………………. 23
شكل 2-2 : چارچوب معماری فدرال……………………………………………………………………………. 25
شکل 2-3 : فرایند معماری سازمانی……………………………………………………………………………. 28
شکل 2-4 : برنامهریزی معماری سازمانی…………………………………………………………………….. 29
شکل 2-5 : لایههای چهارگانه و فازهای هفت گانه اصلی EAP………………………………… 33
شکل 3-1 : محتوای توگف…………………………………………………………………………………………… 53
شکل 3-2: چرخهی روش توسعهی معماری یا چرخهی AMD………………………………… 55
شکل 3-3: انواع ذینفعان……………………………………………………………………………………………… 93
شکل 3-4: ارتباط بین توانمندیها، معماری سازمانی و پروژهها………………………………… 105
شکل 3-5: مدل طبقهبندی مختصر برای چشماندازهای معماری………………………………. 115
شکل 3-6: تکرارها در چرخهی تکی ADM………………………………………………………………… 116
شکل 3-7: مثالی برای سلسله مراتب فرایندهای ADM……………………………………………. 117
شکل 3-8: ارتباط بین اقلام قابل تحویل، مصنوعات و بخشهای سازنده………………….. 119
شکل 3-9: نمای کلی متامدلِ محتوا…………………………………………………………………………… 120
شکل 3-10: مفاهیم پایهای برای توصیف معماری……………………………………………………… 123
شکل 3-11: بخشهای سازندهی معماری و استفاده از آن ها در چرخهی ADM……… 127
شکل 3-12: زنجیره سازمان…………………………………………………………………………………………. 129
شکل 3-13: مدل مختصر طبقهبندی برای مدلهای مرجع معماری…………………………. 131
شکل 3-14 : ساختار مخزن معماری توگف………………………………………………………………… 132
شکل 3-15 : مدل مرجع فنی(TRM)………………………………………………………………….. 134
شکل 3-16 : جزئیات III-RM……………………………………………………………………………………. 135
شکل 3-17 : چارچوب توانمندی معماری…………………………………………………………………… 136
شکل 3-18 : فرایند بررسی انطباق معماری……………………………………………………………….. 139
شکل 4-1 : فرایند مدیریت راهبردی………………………………………………………………………….. 142
شکل 4-2 : سطوح برنامه ریزی راهبردی سازمانی در اواخر دهه 1980 میلادی………… 149
شکل 4-3 : فرایند معماری سازمانی در عمل……………………………………………………………… 150
شکل 4-3 : فرایند معماری سازمانی در عمل……………………………………………………………… 150
شکل 5-1: طبقه بندی سازمانها براساس میزان چابکی و میزان تلاطم…………………… 162
شکل 5-2: فرایند برنامهریزی راهبردی………………………………………………………………………. 169
شکل 5-3: مدل پیشنهادی برای چابکسازی فرایند معماری سازمانی…………………….. 171
شکل 5-4: مدیریت نیازمندیها، هسته مرکزی چرخه توسعه معماری……………………… 172
فهرست نشانههای اختصاری
EA Enterprise Architecture
EAP Enterprise Architecture Planning
FEAF Federal Enterprise Architecture Framework
DoD Department Of Defense
TAFIM Technical Architecture Framework for Information Management
TEAF Treasury Enterprise Architecture Framework
ADM Architecture Development Method
TRM Technical Reference Model
IIITRM Integrated Information Infrastructure Reference Model
ABB Architecture Building Block
SBB Solution Building Block
KPI Key Performance Indicator
UML Unified Modeling Language
ERP Enterprise Resource Planning
CRM Customer Relation Manangment
COTS Commercial Off-The-Shelf
SLA Service Level Agreement
CIO Chief Information Officer
CFO Chief Financial Officer
API Application Program Interface
SIB Standards Information Base
CMDB Configuration Management Database
1-1–معماری سازمانی و کلیّات موضوع
در دنیای امروز که کسبوکارها به شدت متأثر از تحولات محیطی است و تغییر به عنوان یک پارامتر ثابت، همواره وجود دارد، آنچه یک سازمان یا کسبوکار را قادر به ادامه حیات اثربخش و کارآمد میسازد، توانایی آن سازمان در پاسخ بهنگام، مناسب به این تحولات و تغییرات است. از دغدغههای اصلی مدیران در این اوضاع متلاطم و پیچیده، چگونگی به حداقل رساندن اثر محرکهای بیرونی بر سازمان متبوع خود و ارتقاء سهم بازار، رضایت مشتریان و در نهایت ربودن گوی رقابت از رقبا میباشد. صاحبان کسبوکار همواره به دنبال واکنشی مناسب به این محرکها بودهاند و از جمله میتوان به بازنگری در کسبوکار و اصلاح فرایندهای کاری و همچنین استفاده از فناوری متناسب اشاره کرد.
با گذار از عصر تولید انبوه به عصر مدیریت اطلاعات و دانش، كلیة فرایندها و فعالیتهای سازمانها تحت تأثیر تغییرات بنیادی قرار گرفته است. در این زمان، اطلاعات نه تنها یكی از منابع و داراییهای اصلی سازمانها شناخته میشود، بلكه ابزاری برای مدیریت مؤثر سایر منابع و داراییهای سازمان نیز به شمار رفته و از اهمیت و ارزش ویژهای در سازمانها برخوردار شده است. از این رو، فناوری اطلاعات كه شامل فناوریهای به كارگرفته شده در تولید، پردازش، انتقال، به كارگیری و مدیریت اطلاعات است، فرصتهای جدیدی برای بهبود بهرهوری در اختیار سازمانها گذارده است. با فرصتهای بالقوهای كه فناوری اطلاعات برای دسترسی به بازارهای جهانی به وجود میآورد، بنگاهها به طور فز ایندهای برای بهره گیری از این فرصت ها، تحریک میشوند[1].
در دهه های گذشته، غالب سازمانها، راهبرد بازسازی و مهندسی مجدد را در پاسخ به مسائل و تغییرات محیطی انتخاب میکردند اما اکنون، رویکردها و راه حل های گذشته، قابلیت و توانایی خود را برای مقابله با مسائل سازمانی و محیط بیرونی از دست داده و بهتر است با رویکردها و دیدگاههای جدیدی جایگزین شود. بهترین و نوترین راه بقا و موفقیت سازمانها در این آشفته بازار، توجه و تمرکز آن ها بر «چابکی سازمانی» است. چابکی سازمانی، پاسخی است آگاهانه و جامع به نیازهای در حال تغییرِ مداوم در بازارهای رقابتی و کسب موفقیت از فرصتهایی که سازمان به دست میآورد[2].
بهرهگیری از فناوریهای نوین به ویژه فناوری اطلاعات جملهی ابزارهایی بوده که در شکلهای گوناگون خود مورد توجه مدیران سازمانها بوده است. اما نکتهی حائز اهمیت، راهبری صحیح فناوری اطلاعات در جهت خلق ارزش در بخشهای مختلف کسبوکار میباشد. بزرگترین چالش کسبوکارها در بهرهبرداری از خدمات فناوری اطلاعات، صرف کمترین هزینه ممکن و دریافت بهترین کیفیت میباشد.
مبحث معماری سازمانی از اواخر دهه 80 میلادی توسط زکمن با هدف ارائه یک ساختاری برای بهرهگیری از فناوری اطلاعات در جهت دستیابی به اهداف کسبوکار، مطرح گردید و در ادامه برای اطمینان از ارزش آفرینی و مدیریت اثربخش فناوری اطلاعات در کسبوکار، چارچوبهایی نظیر Zackman، COBIT، FEAF، TOGAF ارائه گردید که هر کدام بر جنبههایی خاص از این فناوری تأکید دارند. به عنوان مثال چنانچه به دنبال ارزیابی و كنترل توسعه فناوری اطلاعات و همخوانی و همــراستایی اهـداف فنـــاوری اطلاعات با اهداف واقعی كــسب و كار باشیم، چارچوب COBIT با رویکردی فرایندگرا و مجموعهای اهداف کنترلی در حوزه ارزیابی فناوری اطلاعات تدوین شده است.
معماری سازمانی سابقهای طولانی در مقابله با فنآوریهای مختل کننده است. در واقع، یکی از مهارتهای اصلی معمار، تشخیص فناوریهای نوظهوری است که احتمالاً منافعی برای کسبوکار به دنبال دارند و آن فناوریها را با آغوش باز میپذیرد. همچنین معماران سازمانی درک میکنند که چگونه وقایع کسبوکار، نظیر ادغام، اکتساب و سلب میتوانند منجر به توسعه معماری جدید شوند. با این حال و اگرچه کمتر شناخته شده است، اهمیت استفاده از معماری سازمانی به طور کلی به عنوان ابزاری برای مقابله با خطرات زمینه کسبوکار است[26].
از جمله ویژگیهایی که امروزه در تدوین برنامه راهبردی برای کسبوکار باید مورد توجه قرار گیرد، داشتن قابلیت تطابق، انعطافپذیری و واکنش مناسب سازمان در برابر تغییرات پیش بینی نشده و ناخواسته است. این همان چیزی است که از آن به عنوان چابکی از آن یاد میشود. در حوزه فناوری اطلاعات اصطلاح چابکی ابتدا در مورد نرمافزار مطرح گردیده و مجموعهای از اصول نظیر سادگی، پویایی، تکامل تدریجی، تأکید بر خلاقیت، نتیجه گرایی برای آن معرفی شده است و سپس به مباحث معماری سازمانی توسعه یافت.
معماری سازمانی چابک متأثر از اصول تعریف شده برای توسعه نرمافزارهای چابک و مدیریت چابک میباشد. با این تفاوت که معماری سازمانی چابک دارای خصوصیات خاص خود میباشد و این به تفاوت مهندسی و مدیریت با معماری برمیگردد. در معماری علاوه بر اصول مهندسی بر هنر نیز تأکید بسیاری وجود دارد. همچنین در معماری علاوه برجنبههای ساختاری برجنبههای رفتاری هم تأکید وجود دارد[3].
در این تحقیق با توجه به تعاریف و اصول ارائه شده برای معماری چابک و ویژگیهای چارچوب توگف و همچنین بهرهگیری از فرایند برنامهریزی راهبردی در سازمان، تلاش میکنیم مدلی برای تحقق چابکی در فرایند معماری سازمانی ارائه کنیم.
