مقدمه. 1

فصل اول کلیات تحقیق.. 3

1-1. بیان مسئله تحقیق: 4

1-2. اهمیت موضوع تحقیق و انگیزه انتخاب آن: 5

1-3. هدف های تحقیق: 5

1-4. سوالات تحقیق. 6

1-5. فرضیات تحقیق: 6

1-6. قلمرو و ساختار تحقیق: 8

1-7. پیشینه تحقیق: 8

1-8 . روش تحقیق: 10

1-9. متغیرها و واژ ه های کلیدی: 10

فصل دوم. 11

2-1. مفهوم دین وکاربرد قرآنی آن. 12

2-1-1. مفهوم دین در لغت و اصطلاح. 12

2-1-2. موارد کاربرد دین در قرآن. 13

2-1-3- موارد و کاربرد دین در روایات.. 16

2-2. مفهوم اکراه وکاربرد قرآنی و روایی آن: 18

2-2-1. مفهوم اکراه در لغت واصطلاح. 18

2-2-2. موارد کاربرد اکراه در قرآن. 19

2-2-3. مواردی از کاربرد اکراه در روایات.. 22

2-3. مفهوم اختیار و کاربرد قرآنی و روایی آن: 25

2-3-1. مفهوم اختیار در لغت و اصطلاح. 25

2-3-2. کاربرد اختیار در آیات قرآن. 27

فصل سوم. 29

3-1. انگیزه های دین گرایی.. 30

3-1-1. حقیقت جویی فطری.. 30

3-1-2. دست یابی به مصلحت و منفعت پایدار. 31

3-1-3. کمال جویی انسان. 31

3-1-4. ضرورت شکرگذاری منعم. 32

3-2. ضرورت نیاز انسان به دین.. 33

3-2-1. هدفمندی آفرینش انسان. 33

3-2-2. نارسایی دانش بشری.. 35

3-3. نقش عمده دین در تضمین سلامت فردی و اجتماعی.. 36

3-3-1. دین و زندگی فردی.. 36

3-3-1-1. رفع نیازهای فطری.. 36

3-3-1-2. سلامت نفس و تکامل اخلاق. 37

3-3-1-3. دین و زندگی اجتماعی.. 38

3-4. مشخصه ها و عناصر دینی.. 40

3-4-1. رابطه ی عناصر دین.. 41

3-5. ویژگی های دین الهی.. 43

3-6. رسالت دین، هدایت تشریعی.. 47

3-7. انواع دین.. 49

3-7-1. دین حق و دین باطل. 49

3-7-1-1. واحد بودن دین حق وتعدد دین باطل. 51

 

3-8. امتیازات دین حق (دین اسلام) 52

فصل چهارم. 58

4-1. دلالت آیه نفی اکراه (لا اکراه فی الدین) 59

4-1-1. تحلیل ادبی آیه. 61

4-1-2. شأن نزول آیه. 61

4-1-3. تحمیلی نبودن دین و مذهب.. 63

4-1-4. تبیین عقیده نه تحمیل عقیده 65

4-1-5 . اسلام، دین آزادی و اختیار. 66

4-1-6. علت عدم اکراه در دین.. 66

4-1-7. آیات مؤید نفی اکراه دین.. 68

4-1- 8. عدم نسخ آیه لا اکراه فی الدین.. 72

4-2. پیامدهای آیه ی «لااکراه فی الدین» 73

4-2-1. ارتباط مشیت الهی با اختیار انسان. 74

4-2-2. دنیا، دارابتلاء و امتحان. 76

4-2-3. عدم تطابق ایمان با اجبار. 77

4-2-4. پیشرفت مسلمین در سایه قواعد غیر تحمیلی دین اسلام. 78

فصل پنجم. 81

5-1. مفهوم آزادی.. 82

5-1-1. شروط آزادی در اسلام. 83

5-1-2. قلمرو آزادی در اسلام. 84

5-2. آزادی در قرآن كریم. 85

5-2-1. آزادانه بودن دعوت پیامبران و دوری از هر گونه اكراه و اجبار. 86

5-2-2. آزادی در انتخاب دین.. 88

5-2-3. آزادی (اختیار) در عمل. 90

5-2-4. آزادی و امتحان الهی.. 91

5-2-5. آزادی اندیشه. 92

5-3. حدود آزادى.. 96

5-4. بررسی شبهاتی پیرامون آیه «لا اكراه فی الدین» 101

5-4-1. شبهه اول – انحصار مقبولیت شرعی دین اسلام، در تعارض با آزادی عقیده دینی است. 101

5-4-1-1. جواب و رد شبهه. 101

5-4-2. شبهه دوم – وجوب تكالیف شرعی برای بندگان ،در تعارض با اختیار وآزادی در دین مطابق آیه لا اكراه فی الدین است. 104

5-4-2-1جواب و رد شبهه: 104

5-4-3  شبهه سوم: مشیت الهی، به معنای جبر است و با اختیار انسان خصوصاً اختیار و انتخاب دین منافات دارد. 109

5-4-3-1. جواب و رد شبهه: 109

5-4-4  شبهه چهارم: مسئله عقوبت کیفر و پاداش در تعارض با اختیار و آزادی است. موضوع کیفر ارتداد نیز در این شبهه مطرح است. 119

5-4-4-1. جواب و رد شبهه. 119

5-4-4-2. نكاتی در كیفر ارتداد. 121

5-4-4-2-1. عوامل تحقق ارتداد. 124

5-4-4-2-2. انواع مرتد. 126

5-4-4-2-3. مجازات ارتداد. 126

5-4-4-2-4. فلسفه مجازات مرتد. 126

6-1. نتیجه گیری نهایی.. 130

6-1-1. آیا انتخاب دین امری اجباری است یا اختیاری.. 130

6-1-2. دلالت آیه لا اکراه فی الدین چیست.. 130

6-1-3. دین مقبول نزد خداوند و امتیاز آن چیست.. 131

6-1-4. مهمترین شبهات وارده بر آزادی و اختیار انسان که برای پژوهش مورد بررسی قرار گرفته اند كدامند  132

6-2. پیشنهادات.. 135

فهرست منابع. 136

چكیده:

تحقیق حاضر به بررسی نقش اختیار و اکراه در پذیرش دین الهی با توجه به آیه ” لا اکراه فی الدین” می پردازد و نهایتا به اثبات اختیار در پذیرش دین الهی می انجامد.این پژوهش با هدف برداشت صحیح از آیه لااکراه فی الدین و زدودن ابهامات وارده بر آن در محدوده قرآن و روایات اهل بیت (ع) در شش فصل تنظیم شده است.مهمترین نتایج و یافته های این پژوهش عبارتند از:

راه تمیز حق از باطل در قرآن بیان شده و راه رشد و هدایت،در پیروی از حق و دستورات دینی است.

دین حقیقی همان اسلام است.زیرا از جامعیت،جاودانگی،اجتهاد ناپذیری،سهل و آسان گیری و تحریف ناپذیری کتاب آسمانی قرآن معصون می باشد.پس انسان در انتخاب دین آزاد است،منتها ملزم به رعایت صحیح تکالیف و اوامر و نواهی الهی،مستحق پاداش و عذاب و کیفر می باشد شبهاتی نظر:انحصار و مقبولیت شرعی دین اسلام،وجوب تکالیف شرعی برای بندگان،مسئله ی عقوبت و پاداش و کیفر اخروی و مشیت و قضای الهی هیچ کدام در تعارض با اختیار و آزادای انسان خصوصا در انتخاب دین نیست و با آیه لا اکراه فی الدین منافاتی ندارد.

مقدمه
انسان از زمانی که خود را شناخت، اعتقاد پیدا کرد که در برابر گونه ای روابط خاص فوق بشری قرار دارد و از اینکه می توانست از این نیرو کمکهایی را دریافت کند خوشحال بود. در طی قرون و در هر زمانی بشر این نیروی فوق العاده را در چیزی پیدا می کرد. به آن متمسک می شد و از این تقاضای کمک می کرد و حتی آن را می پرستید یا آنکه غریزه اعتقاد به علمی روحانی مانند سایر مواهب خدادادی در فکر انبیاء انسانی مشترک است، ولی با وجود این ادیان و اعتقاداتی در جهان به وجود آمد که در طی سال های متوالی بعضی از آنها از میان رفتند و بعضی از آنها باقی ماندند. قدمت حضور انسان در زمین و عقاید آنها می رساند که ابندایی ترین انسان ها و همه ی مردم اولیه گونه ای اعتقاد دینی داشتند و انسان اولیه نیز مانند بازماندگانش به نیروی راز آلودی که نگاه دارنده ی زمین ، آسمان و سراسر زندگی اوست عمیقاً احساس وابستگی می کرد . با مطالعه ی تاریخ ادیان و مذاهب و عقاید می توان پی برد که انسان در تمامی دوره های زندگی خود مذهبی زیسته است و این نشان دهنده ی این موضوع است که دین و مذهب یک امر غریزی و فطری است . درباره ی نقش بر جوامع بشری میتوان گفت که این امر نکته ای است که در جای جای تاریخ و از لابه لای زوایای مختلف جوامع به روشنی قابل مشاهده است متأسفانه تاریخ های مدون از یک سو، تاریخ ستمگری های پادشاهان است و از سوی دیگر تاریخ یک مبارزه ی خیالی بین بشر و طبیعت برای رفع فقر و گرسنگی، در این میان آنچه که به طور کامل مورد غفلت وفراموشی قرار گرفته، راه و تاریخ انبیاء و مبارزات عدالت خواهانه مومنینی است که برای گسترش توحید و اقامه ی قسط و عدل در میان انسان ها قیام کردند، حال آنکه اگر با چشم حقیقت بین بنگریم، در تمام طول تاریخ زندگی بشر بر کره ی زمین آنچه که بیشترین تأثیر را در حیات ظاهری و باطنی انسان باقی گذاشته است و بیشتر از همه عوامل مستحق بحث و تحقیق است، راه انبیاء و مبارزات آنها است.

تاریخ به دست بشر و بشر بیش از هر چیز به دست پیامبران ساخته و پرداخته شده است. ناموس آفرینش، جهان را مسخر انسان و انسان را مسخر نیروی ایمان و پیامبران را سلسله جنبان این نیرو قرار داده است. تنها نیروی ایمان است که به تعبیر قرآن حیات تازه ای به او می‌دهد.

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا یُحْیِیكُمْ»  الانفال /24 «اى كسانى كه ایمان آورده‏اید، چون خدا و پیامبر (ص)، شما را به چیزى فرا خواندند كه به شما حیات مى‏بخشد»

ادیان با تقدس دادن به هدفهای عالی بشری ،عواطف انسان ها را تحریک کرده و در آنها شور و حرکت به وجود می آورند. که زنده ترین امواج اجتماعی، امواج و جنبش های دینی است. پیوند این نهضت ها با جوهر حیات و فطرت زندگی

عنوان

 

صفحه فصل اول: مقدمه

 

1-1- پیش‌گفتار

 

2 1-2- بیان مسئله

 

3 1-3- اهمیت  ضرورت پژوهش

 

3 ۴-۱- هدف پژوهش

 

6 ۵-۱- تعریف‌های مفهومی واژه‌ها و اصطلاح‌ها

 

7 ۱-۵-۱- قصه

 

7 ۲-۵-۱- افسانه

 

7 ۳-۵-۱- افسانه واقع‌گرا

 

7 ۴-۵-۱- افسانه پریان

 

8 ۵-۵-۱- جذب و انطباق

 

8 ۶-۵-۱- تمرکززدایی و تمرکزگرایی

 

8 فصل دوم: پیشینه­ و مبانی نظری پژوهش

 

2-1- پیشینه افسانه‌ها

 

10 2-1-1- در خارج از ایران

 

10 ۱-۱-۱-۲- گردآوری و طبقه‌بندی افسانه‌ها

 

10 ۲-۱-۱-۲- ساختارگرایی

 

12 2-1-1-3- روی‌کرد بنیان‌فکنانه

 

15 2-1-1-4-روی‌کرد روان‌کاوانه

 

15 2-1-1-5-روی‌کرد یونگی

 

16 2-1-1-6- روی‌کرد مارکسیستی

 

17 2-1-1-7-روی‌کرد زن‌گرایانه ( فمینیستی) و جنسیتی

 

17 2-1-1-8- روی‌کرد نواستعماری

 

18 2-1-1-9-روی‌کرد تطبیقی

 

18 ۲-۱-۲- در ایران

 

۱-۲-۱-۲- گردآوری و طبقه‌بندی

 

19 ۲-۲-۱-۲- روی‌کرد ساختارگرایانه

 

19 ۳-۲-۱-۲- روی‌کرد روان‌کاوانه

 

21 2-1-2-4- روی‌کرد یونگی

 

23 ۵-۲-۱-۲- روی‌کرد زن‌گرایانه (فمینیستی)

 

23 ۶-۲-۱-۲- روی‌کرد اطلاع‌رسان

 

24 ۷-۲-۱-۲- روی‌کرد آسیب‌شناسانه

 

25 ۸-۲-۱-۲- روی‌کرد تاریخی

 

25 ۹-۲-۱-۲- روی‌کرد زبان‌شناسانه

 

25 ۱۰-۲-۱-۲- پژوهش در زمینه بازنویسی و بازگردانی افسانه‌ها

 

26 ۱۱-۲-۱-۲- روی‌کرد تحلیل محتوا

 

26 ۱۲-۲-۱-۲- روی‌کرد شناخت‌شناسی تکوینی

 

26 ۱۳-۲-۱-۲- جمع‌بندی پیشینه افسانه‌ها

 

27 ۲-۲- پیشینه تمرکززدایی

 

27 ۱-۲-۲- پیاژه و تمرکززدایی

 

29 ۲-۲-۲- ویگوتسکی

 

29 ۳-۲-۲- دونالدسون

 

32 ۴-۲-۲- بنیان‌فکنی و تمرکززدایی

 

33 ۵-۲-۲- پیشینه تمرکززدایی در ادبیات کهن ایران

 

35 2-2-۶- تمرکززدایی پس از معصومیت و تجربه

 

35 ۳-۲- معصومیت و تجربه و مبانی نظری پژوهش

 

37 ۱-۳-۲- شگردهای تمرکززدایی در افسانه‌ها

 

37 ۱-۱-۳-۲- پایان‌خوش

 

40 ۲-۱-۳-۲- اغراق

 

40 ۳-۱-۳-۲- مداخله راوی

 

40 ۴-۱-۳-۲- خودنمایی افسانه‌ها

 

40 ۵-۱-۳-۲- وارونه‌سازی

 

40 ۶-۱-۳-۲- سپیدگویی

 

41 ۷-۱-۳-۲- رفت و برگشت

 

42 ۸-۱-۳-۲- نمای دور، نمای نزدیک

 

42 فصل سوم: روش پژوهش

 

3-1- طرح پژوهشی

 

45 ۲-۳- نمونه‌های پژوهش

 

45 ۳-۳- روش داده‌‍‌یابی

 

 

 

47 ۴-۳- روش داده‌کاوی

 

48 ۵-۳- حساسیت پژوهش‌گر

 

49 ۶-۳- پرسش‌های پژوهش

 

49 فصل چهارم: واکاوی افسانه‌ها

 

4-1- خر ما از کره‌گی دم نداشت

 

51 4-2- یوسف شاه پریان و ملک احمد

 

58 4-3- شتر دیدی ندیدی

 

62 4-4- ملک محمد و دیو یک لنگو

 

65 4-5- پادشاه و دختر چوپان

 

73 4-6- شاهزاده‌ابراهیم و فتنه خون‌ریز

 

77 ۷-۴- آدم بدبخت

 

81 ۸-۴- مرد جوجه فروش

 

85 ۹-۴- قوز بالای قوز

 

87 ۱۰-۴- آبی‌بی دلم می‌خواد را بیری

 

88 ۱۱-۴- آگبوری

 

91 ۱۲-۴- گل به صنوبر چه کرد

 

93 ۱۳-۴- ملاچغندر و زن بدکاره

 

99 ۱۴-۴- عباس دوس

 

102 ۱۵-۴- دهاتی و تاجرها

 

104 ۱۶-۴- مطیع و مطاع

 

108 ۱۷-۴- یه بار جستی ملخک

 

111 ۱۸-۴- حسن یک‌غازی و حسن دوغازی

 

114 ۱۹-۴- تعبیر خواب

 

116 ۲۰-۴- جانتیغ و چهل‌گیس

 

120 ۲۱-۴- بابل هند

 

125 ۲۲-۴- گل خندان

 

127 ۲۳-۴- سه زن مکار

 

130 ۲۴-۴- دختر نارنج و ترنج

 

133 ۲۵-۴- ملا بد نباشد

 

137 ۲۶-۴- روباه و الاغ

 

138 ۲۷-۴- روی یخ گرد و خاک بلند نکن

 

139 ۲۸-۴- عروسک سنگ صبور

 

141 ۲۹-۴- ملای مکتب

 

143 ۳۰-۴- حسن کچل

 

144 4-31- پاسخ به پرسش نخست

 

148 4-32- پاسخ به پرسش دوم

 

151 فصل پنجم: نتیجه‌گیری

 

5-1- مقدمه

 

153 5-2– ارزش های نهفته در افسانه‌ها

 

153 5-3- بازخوانی شگردهای معصومیت‌و‌تجربه و تقسیم‌بندی آن‌ ها

 

154 5-4- برخی از تفاوت‌های شگردهای تمرکززدایانه‌ی افسانه‌های صبحی با افسانه‌های انجوی شیرازی

 

158 5-۵- جلوه‌های تازه‌ی تمرکززدایی در افسانه‌های انجوی شیرازی

 

161 5-6- شگرد‌های تمرکززدایانه در یک نگاه

 

166 5-7- سخن آخر

 

167 5-8- پیشنهادهای پژوهش

 

167 5-8-1- پیشنهاد‌های پژوهشی

 

167 5-8-2- پیشنهادهای کاربردی

 

168 5-9- محدودیت‌ پژوهش

 

168  فهرست منابع و مآخذ

 

منابع فارسی

 

169 منابع انگلیسی

 

173

پیش‌گفتار

  یافتن ماهیت و ویژگی‌های ادبیات‌کودک از مهم­ترین مبحث‌های مطرح­شده در زمینه‌ی ادبیات‌کودک­ است. بسیاری از پژوهش­گران ­درباره ویژگی­ها، مشکل‌ها، ایدئولوژی­های نهفته و حتا در مورد امکان یا عدم امکان ادبیات‌کودک سخن گفته­اند. این پژوهش­گران، نظرهای گوناگون و حتا گاه متناقضی دارند؛ برای نمونه درحالی‌که ‌استیونز[1] (۲۰۰۲) و زایپس[2] (۱۹۹۴) به ایدئولوژیک بودن ادبیات‌کودک  با روی‌کرد­های ویژه­ی خود اعتقاد دارند، نودلمن[3] (۱۹۹۷) به لذت­های نهفته در آن­ها یا به بیننده‌ی پنهان و نقش تصویر در لذت‌بخشی کتاب‌های داستانی‌تصویری توجه می­ کند یا درحالی‌که رز[4] (۱۹۸۴) ادبیات‌کودک را محملی برای امیال سرکوب­شده­ی بزرگسالان و کاملا جعلی و تصنعی می­پندارد، متیوز[5] (۱۹۸۰) داستان­هایی را برای نمونه می­آورد که اصیل ­هستند و برای کودک پدید آمده­اند. با این­همه، بحث درباره ماهیت و ویژگی‌های ادبیات‌کودک هم­چنان ادامه دارد و هر پژوهش­گری با روی­کرد ویژه­ی خود به بررسی اثرهای ادبی برای کودک می ­پردازد.

  در نظریه­ی به­کاررفته در پژوهش حاضر به همسانی « مفهوم کودکی و ادبیات‌کودک » توجه شده‌است و علت توفیق اثرهای کلاسیک و افسانه­ها را در این مطلب می­داند. در این روی­کرد مفهوم کودکی با توجه به نظریه‌های روان‌شناسی و فلسفه تبیین شده­است و سپس با توجه به این مفهوم و ویژگی­های آن به بررسی اثرهای اصیل و موفق ادبیات‌کودک هم‌چون افسانه‌ها پرداخته­است تا این هم­سانی بیش‌تر آشکار شود.

۲-۱- بیان مسئله

بنیادی‌ترین ویژگی ذهنی کودک از نظر پیاژه تمرکززدایی است که می ­تواند تاثیرهای بسیاری در رشد ذهنی کودک داشته­باشد و البته این همان ویژگی بنیادینی است که در اثرهای کلاسیک کودک و افسانه‌ها که نزد کودکان محبوبیت عام دارند، دیده می­ شود. برای روشن‌شدن این نظر، پژوهشی انجام شد و در آن خسرونژاد ( 1382 ) به بررسی افسانه­ های عامیانه با چنین روی‌کردی پرداخت. پژوهش حاضر در واقع در ادامه­ همان پژوهش است.

  از این منظر، آن­چه که از دیدگاه ­های گوناگون پنهان مانده‌است، توجه نکردن به ادبیات‌کودک و بیرون‌نکشیدن ماهیت واقعی ادبیات‌کودک از کاوش در خود آن به عنوان گونه‌ای مستقل است. درواقع بحث­برانگیز­ترین موضوع ادبیات‌کودک در ایران بحث زیبایی یا آموزش است، بحث این­که آیا ادبیات‌کودک را باید جزو علوم­تربیتی به‌شمار‌آوریم یا جزو ادبیات و البته روی‌کرد حاضر هم‌سو با نظر خسرونژاد ( ۱۳۸۲ ) بر این باور است که این ­هر دو در یافتن ماهیت واقعی ادبیات‌کودک به یک اندازه به­خطا رفته­اند، زیرا هرکدام تنها می­خواهند با اصول خود و بدون توجه به ویژگی‌های ادبیات‌کودک آن را تبیین کنند، اما اگر وجود مستقلی برای ادبیات‌کودک قایل شویم، آن­گاه می­توانیم عواملی را که سبب زیبایی یا آموزش می­شوند، بیابیم.

  اصلی­ترین مسئله در نظریه­ی تمرکززدایی یافتن ماهیتی مستقل برای ادبیات‌کودک و بررسی روش‌ها و شگردهای آن از این طریق است؛ در این میان افسانه‌ها به‌سبب جاذبه و کششی که برای کودک دارند اثرهایی اصیل و یگانه با کودکانند که توجه به ویژگی‌های آن‌ ها از این دید می‌تواند در یافتن ماهیت مستقل ادبیات‌کودک بسیار سودمند باشد.

۱-۳- اهمیت و ضرورت پژوهش

  هنرمند، مخترع، فیلسوف و هر کسی که با آفرینش­گری در ارتباط است معصومیت کودکانه را در خود حفظ کرده‌است. اندیشمندانی هم­چون روسو به همین خاطر عقیده داشته اند که کودک باید دور از جامعه­ بزرگ­سال و در طبیعت رشد کند تا بتواند کودکانگی را در خود نگاه­دارد اما چنین روشی نیز دور از واقعیت است و این پرسش را در پی دارد که خلاقیت چنین کودکی آیا می ­تواند پاسخ­گوی جامعه‌های امروزی باشد، آیا جز این است که خلاقیت کودک، بدوی است و باید رشد کند؟

خلاقیت کودکانه همچون خلاقیت انسان بدوی است، همچنین معصومیت کودکانه ـ که در برگیرنده آن خلاقیت نیز هست بسیار شکننده‌است و فرا­بالیدن آن در خلاء امکان­ پذیر نیست. هر کودکی اگر به خود رها شود_ دور از فرهنگ و جامعه، دور از بایدها و نبایدها، دور از اندام­واره­ای که او را دربرگیرد و در بهترین حالت نیز میل به ایستایی، میل به انسجام در آن قوی­تر از تمایل به پویایی و واگرایی باشد_ شدن او چگونه امکان­ پذیر خواهد بود؟ حضور بزرگسال به هر شکل شرط شکفتن کودک است…. لازمه­ی فرابالیدن معصومیت عبور آن از تجربه‌است. اگر معصومیت از تجربه بگذرد و تجربه [در این­جا بزرگ­سال] آن­قدر بازدارنده نباشد که معصومیت را در خود فرو بلعد و یا آن را به ورای هستی پرتاب کند_ آن­گاه معصومیتی تازه زاده می­ شود که سرشارتر، تواناتر و به­خود آمده­تر از پیش، آماده‌است که با تجربه­ای دیگر_ قدرتمندتر_ درآویزد. درآمیزد و در نهایت_ و باز هم اگر بتواند از آن بگذرد و جذب و یا حذف نگردد_ به معصومیتی باز هم سرشارتر فرابالد ( خسرو‌نژاد، 108:1383 ).

  آن­چه می ­تواند کودک را در برابر هجوم قوانین خشک بزرگ­سالی و چارچوب­های سخت ایمن سازد حفظ انعطاف­پذیری است و اگر کودک بتواند این توانایی را در خود نگاه دارد، بالیده­تر و پرورده­تر از پیش می­ شود. انعطاف­پذیری را می­توان بسته­نبودن اندیشه در برابر افکار گوناگونی دانست که حتی گاهی با کلیشه­ها و ساختارهای ذهنی در تضاد هستند.

ذهن­های خشک، متعصب، خوکرده به عادت و تغییرناپذیر نمی­توانند راه­های تازه را کشف کنند و پاسخ­های مناسب به موقعیت جدید را ارائه کنند و از این رو شکست می­خورند و ناکام یا به رکود کشیده می­شوند و یا تن به واکنش­های نابهنجار ( هم­چون پرخاشگری ) می­دهند. […] انعطاف­پذیری توانایی ترک عادت­ها و اندیشه­ های ثابت و ناکارآمد و جایگزین کردن آن­ها با رفتارها و اندیشه­ های تازه‌است ( خسرونژاد، 1390: 16 ).

  اما انعطاف­پذیری ذهن کودک نیز مستلزم رشد شناختی در اندیشه­ی کودک است، زمانی که کودک نتواند افکار گوناگون را درک کند هرگز نمی ­تواند ذهن انعطاف­پذیری داشته­باشد و زمانی او می ­تواند به این توانایی برسد که اصلی­ترین ویژگی شناختی ذهن، یعنی نوسان میان تمرکزگرایی و تمرکز­زدایی در او رشد کند. نظریه­ی به­کار­گرفته شده در پژوهش حاضر از این مفهوم گرفته شده‌است. در واقع نظریه­ی تمرکز­زدایی به رشد شناختی کودک توجه دارد.

  از سوی دیگر نظریه­ی تمرکززدایی به تبیین ژرف­ساخت یکی از موفق­ترین گونه‌های ادبی برای کودک یعنی افسانه­ها می‌پردازد که میراثی بسیار­گران­بها و الگویی برای داستان­نویسان امروز هستند. بررسی علت موفقیت این اثر‌ها دید تازه­ای به نویسندگان حوزه­ ادبیات کودک می­دهد و با این دید تازه می­توان شاهد تحولی در اثرهای ادبی کودک بود. 

  توجه بیشتر به کنش­های ذهنی و ایجاد راه­هایی برای هرچه­بیشتر کردن این کنش­ها و نیز مشارکت‌دادن مخاطب­های کودک در متن و ایجاد شکاف­هایی برای حضور بیشتر آن­ها با شگرد سپیدنویسی می ­تواند یکی از این تاثیرها باشد. به‌طور‌کلی توجه به مخاطب و ویژگی‌های ذهنی او و آگاه‌بودن نویسنده به این­که مخاطب از چه شگردهایی بیشترین لذت را می­برد او را در پدید‌آوردن متنی قوی­ یاری می­رساند.

  اما پژوهش درمورد تمرکززدایی، نخست، درمورد افسانه‌ها انجام­ و در آن ژرف­ساخت افسانه‌های صبحی واکاوی شده­است و هدف و روش ادبیات‌کودک یا به عبارت بهتر فلسفه‌ ادبیات‌کودک با تمرکززدایی نشان ­داده­شده‌است. اکنون پرسش این­جا است که با وجود پژوهشی درمورد افسانه­ها چه نیازی به پژوهش مجدد و بررسی دوباره­ی افسانه­ها است؛ پاسخ این است که در این پژوهش افسانه­ های انجوی بررسی می­شوند؛ افسانه­ های صبحی با افسانه‌های انجوی تفاوت‌های زیادی دارند که همین تفاوت­ها سبب می­ شود که نیازمند بررسی آن­ها در پژوهشی مستقل باشیم. بسیاری از منتقدان به این نکته که کار صبحی شبیه به بازنویسی است توجه داشته‌اند، هرچند که صبحی، خود، این شیوه را « یافتن اصل قصه » می‌داند:

هرچند که انتشارات صبحی بسیار ارزشمند است باز دارای عیب بزرگی است زیرا قابل اعتماد نیست، چه از نظر محتوی موضوعی و چه از لحاظ نکات زبانی. صبحی خود در مقدمۀ خویش می­گوید که برمبنای تحریرهایی که در اختیار داشته

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                        صفحه

فصل اوّل: مقدمه  

الف – کلیات  ……………………………………………………………………………………………………… 2

الف – اهمیت تحقیق …………………………………………………………………………………………….. 3

ج-  روش تحقیق ………………………………………………………………………………………….. 4

د – پیشینه ی تحقیق …………………………………………………………………………………….. 5

1)نگاهی به زندگی شیخ فخر الدین عراقی ……………………………………………………….. 6

الف – تولد و کودکی …………………………………………………………………………………………. 6

ب – جوانی …………………………………………………………………………………………… 8

ج- استادان و مسافرت ها …………………………………………………………………………… 10

د – مذهب عراقی …………………………………………………………………………………… 12

ه – عرفان عراقی ……………………………………………………………………………………… 13

و – جایگاه و منزلت عراقی در کاروان ادب پارسی …………………………………………………………….. 14

ز – وفات عراقی ……………………………………………………………………………………… 14

ح – آثار عراقی ……………………………………………………………………………………………….. 15

تاثیر پذیری عراقی از دیگر شاعران ……………………………………………………………………… 15

الف – سوانح العشاق غزالی ………………………………………………………………… 16

ب- حدیقه سنایی ……………………………………………………………………………………….. 16

ج- تاثیر عطار بر عراقی …………………………………………………………………………….. 16

تاثیر گذاری عراقی بر دیگر شاعران …………………………………………………………….. 17

عنوان                                                                                                                        صفحه

 

الف – تضمین ها و اقتباس های لفظی ……………………………………………………… 17

 ب- همانندی در وزن و قافیه و ردیف ……………………………………………… 17

ج- اقتباس ها ………………………………………………………………………………………………. 18

سبک ادبی عراقی ………………………………………………………………………………………………… 19

دستور مندی زبان عراقی ……………………………………………………………………………….. 19

شیوه ی واژه گزینی عراقی ……………………………………………………………………………. 20

قافیه و ردیف های فعلی …………………………………………………………………………………… 21

تراکم فعل در زبان عراقی ……………………………………………………………………………….. 21

نقش برخی عناصر موسیقی افزای در آثار عراقی …………………………………………………… 22

 

فصل دوم: استعاره و کاربرد آن در غزل های عراقی

  تعریف استعاره …………………………………………………………………………………………………….. 27

ارکان استعاره ……………………………………………………………………………………………….. 29

علاقه و قرینه در استعاره …………………………………………………………………………………… 30

انواع استعاره ……………………………………………………………………………………………… 30

• استعاره مصرحه ……………………………………………………………………………… 30

  • استعاره مصرحه مطلقه …………………………………………………………………. 30
  • استعاره مصرحه مجرده ……………………………………………………………….. 31
  • استعاره مصرحه مرشحه …………………………………………………………………….. 32
• استعاره مکنیه یا بالکنایه ………………………………………………………………….. 32

هدف از استعاره ………………………………………………………………………………………. 33

 

 

پیشینه مطالعات استعاره در غرب …………………………………………………………….. 33

ارسطو و استعاره ………………………………………………………………………………………………….. 34

دیدگاه رمانتیک ها در باره ی استعاره ………………………………………………………………. 35

مطالعات زبان شناختی استعاره ………………………………………………………………………. 38

استعاره ی زنده و استعاره ی مرده ………………………………………………………………………. 38

عنوان                                                                                                                        صفحه

 

استعاره ی مصرحه در غزلیات عراقی ………………………………………………………….. 39

این و آن به عنوان قرینه …………………………………………………………………………………….. 44

نمونه هایی دیگر از استعاره ی مصرحه ……………………………………………………….. 46

استعاره ی مکنیه در شعر عراقی ………………………………………………………………….. 48

تشخیص در شعر عراقی …………………………………………………………………………………… 51

استعاره ی تبعیه در شعر عراقی ……………………………………………………………………….. 57

استعاره ی تهکمیه ………………………………………………………………………………………………. 59

وجه شبه ( جامع)………………………………………………………………………………………………… 59

نمونه هایی از استعاره با جامع حسی و طرفین حسی ………………………………………….. 60

نمونه هایی از استعاره با جامع عقلی ………………………………………………………………… 61

اهمیت زیبایی شناختی استعاره ………………………………………………………………………….. 62

 

فصل سوم: نماد

زمینه های تاریخی و فرهنگی نماد………………………………………………………………….. 66

تفاوت نمادها و استعارات در غزل های عرفانی و غیر عرفانی……………………………….. 68

ماهیت نماد و تصویر نمادین………………………………………………………………………….. 69

خاستگاه نماد………………………………………………………………………………………………. 72

نماد های مرده و نماد های پویا…………………………………………………………………………. 73

رابطه ی بین نماد و استعاره………………………………………………………………………….. 74

نماد وکنایه ……………………………………………………………………………………………………… 76

نماد در غزلیات عراقی……………………………………………………………………………………. 76

اصطلاحات نمادین حوزه ی خمریات…………………………………………………………………. 77

اصطلاحات نمادین مربوط به اندام معشوق ……………………………………………………….. 91

اصطلاحات نمادین با بسامد کم………………………………………………………………………. 99

عنوان                                                                                                                        صفحه

 

فصل چهارم: اسطوره

تعاریف و مبانی…………………………………………………………………………………………………. 103

عوامل تغییر اسطوره در شعر …………………………………………………………………………… 105

بررسی اسطوره های غزل عراقی ………………………………………………………………………. 106

الف- داستان پیامبران …………………………………………………………………………………… 106

ب- داستان عاشقان …………………………………………………………………………. 106

ج- اسطوره های تازه ………………………………………………………………………………………. 108

فصل پنجم: نتیجه گیری …………………………………………………………………………………. 111

 فهرست منابع و مآخذ ………………………………………………………………………………. 115

 مقدمه

 الف- کلیات

«صور خیال» یا به اصطلاح اروپایی­ها «ایماژ» جزء لاینفکّ شعر قلمداد شده است. تقریباً در همه­ی تعاریفی که درباره شعر از گذشته تاکنون ارائه شده، ماده­ی اصلی و جوهر اصلی شعر را «صورت خیال» دانسته ­اند.بنابراین اگر بتوانیم خیال و اندیشه­ های شاعری را به درستی، نمایش دهیم زیبایی­های اثر اورا نمایان کرده­ایم.

 فخرالدّین عراقی از شاعران بنامِ عارف­مسلکی است که زبانی بسیار روان و شیوا دارد و از تخیّلی بسیار قوی برخوردار بوده است؛ اشعار پرسوز و پرازشوق او در شعر عرفانی، بابی تازه گشود و غزل­ها و حتی ترکیبات و ترجیعات و قصاید او با معانی بلند عرفانی و احساسات و عواطف گرم، همراه است. وی بسیاری از تعبیرات و کنایات و رمزهای معمول بین عرفا و متصوفه را در شعر خود جای داده است.

جهان­بینی عرفانی، اقتضا می­ کند که برای بیان معنای باطنی و درونی، از اشیاء محسوس، به صورت رمز و استعاره استفاده شود؛ شاعر و نویسنده­ی عارف با بهره گرفتن از رمزها و سمبل­ها، تصویرهایی را می آفریند که بر باطن و معنای درونی آنها دلالت دارد و در حقیقت شاعر و نویسنده­ی عارف، به دنبال آن حقیقت درونی است و لفظ چون کسوتی است که بر اندام معانی جلوه­گری می­ کند.

«هنر و زیبایی، درست تقلید کردن و محاکات است، منظور این است که هنرمند باید اشیا را آن طور که بوده و هست یا آن طور که می گوید یا فکر می کند یا آن طور که می بایستی باشد نمایش دهد ؛ از این دیدگاه شعر نوعی هنر محسوب می شود زیرا شاعر همانند نقاشی است که تصویر می آفریند؛ اما این تصویر، اثر ذهنی یا شباهت قابل رویتی است که به وسیله‌ی کلمه، عبارت یا جمله ی نویسنده یا شاعر ساخته می شود تا تجربه حسی به ذهن خواننده یا شنونده منتقل گردد.» (کریمی،1390: 94)

در بلاغت قدیم، صورخیال را در حوزه­ تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز بررسی می­کرده ­اند؛ امّا در آثار جدیدی که در این حوزه نوشته شده، شمار  و حوزه­ آن­ها بسی فراتر از این چهار محور است.

شاعران بزرگ از امکانات بیانی و بلاغی برای القای معانی خود سود می­جویند.توانایی عراقی، در بهره­ گیری از عناصر زیبایی­ساز کلام، نشان از اطلاعات بسیار او در زمینه­ شعر و شاعری دارد؛ به­ طوری که در بعضی مواقع اگر خواننده­ای با صور خیالی از قبیل استعاره و نماد آشنا نباشد درک بعضی از اشعار او برای وی دشوار خواهد بود.در سبک عراقی، بیان اندیشه به ویژهاندیشه­ های عرفانی، نقش مهمی دارد و تصویر در درجه­ دوم اهمیّت قرار دارد. برای عراقی نیز هم­چون دیگر شاعران عارفِ سبک عراقی، استعاره و نماد دستاویزی است برای بیان شاعرانه­ی اندیشه.

عراقی 312 غزل دارد که از جمله غزل­های شیوای زبان پارسی به شمار می ­آید و در این پایان نامه قصد بر آن است که غزلیّات عراقی از نظر میزان و چگونگی به­کار رفتن استعاره ، نماد و اسطوره در آن، به صورت « آماری » بررسی و تحلیل گردد . لازم به ذکر است از نظر صورخیال، به صورت کلّی درباره کارکرد آن در دیوان عراقی، مطالعاتی انجام شده امّا نگارنده، هیچ پژوهشی را نیافته است که به صورت تحقیقی، میزان استفاده از استعاره، نماد و اسطوره در غزل های او را مورد مطالعه و بررسی قرار داده باشد؛ بنابراین، این پژوهش، با اهدافی که بدان اشاره شد ، پژوهشی نو به شمار می­آید.

الف – اهمیّت تحقیق

در این پژوهش، می­خواستیم بررسی کنیم که میزان بهره­وری یک شاعر عارف مسلک، چون عراقی، از نماد چقدر است؟ سهم استعاره در آراستگی زبانی او تا چه میزانی است؟

• استعاره­هایی که عراقی، در غزلیّات خود به­کار برده، بیشتر از چه گونه­ای است و چه عناصری، در ساختمان آن­ها به­کاررفته­اند؟
• آیا اسطوره­ها هم در غزلیات عراقی کاربرد گسترده­ای دارند؟

 بیانِ رمزی که بیشتر عرفا در اشعار خویش به­کار می­برند، همراه با صورخیال است؛ صورخیال، همیشه نقش زینت بخشی و تأثیرگذاری بر عاطفه را بر­عهده ندارد؛ بلکه گاهی نیز وظیفه­ی روشن ساختن معنی و نزدیک­کردن آن به اذهان، به آن سپرده می­شده است. شاعر، تصاویر نمادین و استعاری را به­کار می­برد تا بتواند مفاهیم متعالی مربوط به عرفان و عواطف روحی خود را برای خواننده تبیین و به ذهن او تقریب کند.

دانش بیان ، وسیله ای است برای بیان موضوع های مختلف به طرق گوناگون و راهی است که شاعر می تواند موضوع های مورد نظر خود را به طرقی بیان کند که جنبه ی هنری بیابد و تکراری نباشد و در نتیجه بر مخاطب مؤثر افتد . به همین سبب، بسیاری از آثار عارفانه که دارای تصویرهای استعاری فراوان هستند، نباید از نظر صورخیال با آثار شاعرانی همچون فرخی و عنصری مقایسه شوند؛ زیرا انگیزه­ استفاده از صورخیال در این دو نوع متفاوت است. این دیدگاه، در مورد شعرای عارف، که عراقی نیز در زمره­ی آنان قرار می­گیرد، باعث شد با بررسی کارکرد استعاره و رمز و اسطوره، در اشعار دل­انگیز و عارفانه­ی او، زیبایی­ها و شایستگی­های ادبی اشعارش، نمایان­تر شود. عراقی جزء پیشگامان شعر عرفانی است؛ اشعار او را حافظ و خواجو و دیگران، مورد تقلید قرارداده­اند؛ امّا عجیب است که چرا این شاعر شایسته و عاشق دلسوخته، کم تر در کانون توجه ادب پژوهان قرار گرفته است.

ج – روش تحقیق

روش تحقیق در پایان نامه­ حاضر، به شیوه­ کتابخانه­ای و سند پژوهی است ومطالعات مربوط به آن، در دو مرحله مجزا انجام پذیرفته است. در مرحله اول،براساس نظر استادان راهنما و مشاور، مهم ترین منابع بلاغی که در حوزه ی تحقیق قرار داشت ، مطالعه گردید و از نکات مورد نیاز یادداشت برداری شد . شایان یاد است که در این مرحله تلاش شد جامع ترین تعاریف و مباحث مربوط به اسطوره ، نماد و استعاره پایه ی پژوهش قرار گیرد .

مهم­ترین این کتاب­ها عبارتند از: معالم البلاغه رجایی ، بیان شمیسا، بلاغت تصویر فتوحی ، واژه نامه هنر شاعری از میر صادقی، رمز وداستان­های رمزی از پورنامداریان ، سبک­شناسی پارسی از غلامرضایی، تاریخ ادبیات صفا، استعاره از ترنس هاوکس، بلاغت تصویر از محمود فتوحی.

در مرحله­ دوم به بررسی صورخیال در غزل عراقی پرداخته شد و از آن­جا که هیچ پژوهشی دراین مورد صورت نگرفته بود غزلیات عراقی که بالغ بر 2900 بیت بود از ابتدای دیوان بررسی گردید و انواع استعاره ها ، اسطوره ها و نماد های موجود در غزل عراقی ، جداگانه برگه نویسی شد و هر کدام از این آرایه­ها در مباحثی جداگانه، مطرح و چگونگی عملکرد آن­ها در غزلیات همراه با نمونه­های شعری بسیار بررسی شد.

د – پیشینه­ی تحقیق

یکی از محورهای اصلی پژوهش­های ادبی، حوزه­ صورخیال یا به طور کلّی، مباحث بلاغی است. به همین علّت از گذشته تاکنون، پژوهش­های بلاغی متعدّدی بر روی متون ادب پارسی، صورت گرفته است؛ برای نمونه می­توان به کتاب­هایی از

کتاب‌های داستانی‌تصویری رایج‌ترین گونه‌ی ویژه‌ی کودکان شمرده‌می‌شوند. هم‌چنین نظریه‌های بینامتنیت، تمرکززدایی و توانمندسازی هر یک به دلیل ویژگی‌های بنیان‌فکنانه‌ی خود، چونان امکانِ حضورِ صدا‌های مستقل در متنی یگانه، درک زاویه‌دیدهای گوناگون در پیِ نوسانِ تمرکزِ ذهنی و جابه‌جاییِ حاشیه و مرکز در ساختار قدرتِ کودک/بزرگ‌سال، اهمیتی ویژه در ادبیات کودک می‌یابند که در ساختار کتاب‌های داستانی‌تصویری نسبت‌به دیگر ساختارها خوش‌تر می‌نشینند. بنابراین، پژوهشِ پیشِ رو، در تلاشی برای شناختِ ویژگی‌های هر سه نظریه، با توجه به رابطه‌ی برهم‌کنشانه‌ی آن‌ ها، راهِ خود را به سوی ارائه‌ الگویی تازه بازگذاشت. در این میان، پژوهش‌گر نگاهِ خود را در پیوند با نظریه‌ی معصویت و تجربه‌ی پیشنهادی خسرونژاد در زمینه‌ی فلسفه‌ ادبیات کودک، بحث لذت و نیز روش‌های بازی در ادبیات کودک، قرارداد تا در کنارِ به‌آزمون‌بریِ آن‌ ها، الگوی احتمالیِ خود را بارورتر سازد.

این پژوهش، ترکیبی از دو رویکرد تفسیری‌تجریدی و توصیفی‌تفسیری را برگزیده، نخست با روش تحلیل محتوای استقرایی از مقایسه‌ی تفسیریِ سه نظریه‌ی بینامتنیت، تمرکززدایی و توانمندسازی، ترکیبِ آن با مفهوم لذت و روش بازی و هم‌چنین نظریه‌ی معصومیت و تجربه، به ارائه‌ الگوی برهم‌کنش‌های بازی‌گوشانه‌ی دگرگون‌ساز دست‌یافته، سپس بر مبنای این الگو، با روش تحلیل محتوای قیاسی (رویکرد توصیفی) به تحلیل و مقایسه‌ی کتاب‌های داستانی‌تصویریِ هدفمندانه انتخاب‌شده‌ی احمدرضا احمدی، محمدرضا شمس، موریس سنداک و آنتونی براون پرداخته‌است.

در برایندِ خوانشِ کتاب‌ها بر اساس الگوی به‌دست‌آمده، محورهای برهم‌کنش، پرداخته‌تر و نظریه‌ی معصومیت و تجربه در بُعد معصومیتِ نظام‌دار بارورتر شد. ‌به‌نظرمی‌رسد در برهم‌کنشِ کلیدیِ تخیل و واقعیت، کتاب‌های خارجی نسبت‌به کتاب‌های ایرانی، ‌در ارائه‌ افق‌های دگرگون‌ساز، نقشی کاراتر ایفاکرده‌، در خوانشی بازی‌گوشانه، لذت‌بخش‌ترند.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                     صفحه

فصل اول:‌کلیات                                                                                             ۱

۱-۱- مقدمه                                                                                                 ۲

1-2- بیان مسئله                                                                                           ۴

1-3- اهمیت و ضرورت پژوهش                                                                         ۵

1-4- هدف‌های پژوهش                                                                                  ۶

1-5- اصطلاح‌ها و عبارت‌های مفهومی                                                                 ۶

1-5-1- داستانی‌تصویری                                                                             6

1-5-2- بینامتنیت                                                                                     7

1-5-3- تمرکزگرایی و تمرکززدایی                                                                 7

1-5-4- توانمندسازی                                                                                 ۷

1-6- پرسش‌های پژوهش                                                                                ۸

فصل دوم: پیشینه‌انتقادی و مبانیِ نظری پژوهش                                ۹

2-1- پیشینه و مبانی نظری                

2-1-1- بینامتنیت                                                                                  10

2-1-1-1- خاستگاه‌های بینامتنیت                                                          10

2-1-1-1-1- نقد منابع و نقد سنتی                                                    11

2-1-1-1-2- زبان‌شناسی و نشانه‌شناسی سوسور                                     12

2-1-1-1-3- فرمالیسم روسی                                                            13

2-1-1-1-4- مضمون‌شناسی                                                             14

2-1-1-1-5- هنر                                                                           14

2-1-1-1-6- دانش‌های تطبیقی                                                         15

2-1-1-2- پیشابینامتنیت باختینی                                                          15

2-1-1-3- بینامتنیت آغازین و نظریه‌گرا

2-1-1-3-1- بینامتینت از دیدگاه یولیا کریستوا                                      19

2-1-1-3-2- بینامتنیت از دیدگاه رولان بارت                                         23

2-1-1-4- بینامتنیت بازپسین و کارکردگرا

2-1-1-4-1- بینامتنیت از دیدگاه لوران ژنی                                           25

2-1-1-4-2- بینامتنیت از دیدگاه میکائیل ریفاتر                                     27

2-1-1-5- ترامتنیت ژنتی                                                                    31

2-1-1-5-1- بینامتنیت                                                                  32

2-1-1-5-2- پیرامتنیت                                                                  33

2-1-1-5-3- فرامتنیت                                                                   33

2-1-1-5-4- سرمتنیت                                                                   33

2-1-1-5-5- بیش‌متنیت                                                                 34

2-1-1-6- بینامتنیت در فرهنگ و هنر                                                     34

2-1-1-7- بینامتنیت از دیدگاه نظریه‌پردازان ادبیات کودک                            35

2-1-1-8- بینامتنیت در کتاب‌های داستانی‌تصویری                                     38

2-1-2- تمرکززدایی                                                        

2-1-2-1- تمرکززدایی و روان‌شناسی                                                         39

2-1-2-2- تمرکززدایی و ساختارشکنی                                                       42

2-1-2-3- تمرکززدایی و فرمالیسم                                                            42

2-1-2-4- تمرکززدایی در ادبیات کودک                                                    43

2-1-2-5- شگردهای تمرکززدایی در افسانه‌ها                       

2-1-2-5-1- پایان خوش                                                                  45

2-1-2-5-2- اغراق                                                                         45

2-1-2-5-3- مداخله‌ی راوی                                                             45

2-1-2-5-4- خودنمایی یا خودفاش‌سازیِ افسانه                                     46

 

 

2-1-2-5-5- وارونه‌سازی                                                                 46

2-1-2-5-6- رفت و برگشت                                                             47

2-1-2-5-7- نمای دور، نمای نزدیک                                                   47

2-1-2-5-8- سپیدنویسی                                                               ۴۸

2-1-3- توانمندسازی                                                                              48

2-1-3-1- پیشینه‌توانمندسازی در ایران                                               49

2-1-3-2- پیشینه‌توانمندسازی در خارج از ایران                                    50

2-1-3-3- مدلِ نظری توانمندسازیِ پیشنهادیِ فرنیا برگرفته از نظریه‌ی

توانمندسازی الیشوا سادان برای استفاده در ادبیات کودک و نوجوان                    55

2-1-3-3-1- توانمندسازی فردی                                                        55

2-1-3-3-2- توانمندسازی جمعی                                                       56

2-1-3-3-3- توانمندسازی تمرین حرفه‌ای (رهبر/نویسنده)                         56

2-1-4- جمع‌بندی شگردهای سه نظریه                                                        60

2-2- پیشینه‌پژوهش بر آثار آفرینش‌گرانِ کتاب‌های کودکان و نوجوانان        

2-2-1- پیشینه‌نقد اثرهای احمدرضا احمدی                                               61

2-2-2- پیشینه‌نقد اثرهای محمدرضا شمس                                                64

2-2-3- پیشینه‌نقد اثرهای آنتونی براون                                                    

2-2-3-1- پیشینه‌نقد اثرهای آنتونی براون در ایران                                   68

2-2-3-2- پیشینه‌نقد اثرهای آنتونی براون در خارج از ایران                         69

2-2-4- پیشینه‌نقد اثرهای موریس سنداک

2-2-4-1- پیشینه‌نقد اثرهای موریس سنداک در ایران                               71

2-2-4-2- پیشینه‌نقد اثرهای موریس سنداک در خارج از ایران                     71

فصل سوم: روش پژوهش                                                                                73

3-1- طرح پژوهش                                                                                      74

3-2- نمونه‌ی پژوهش                                                                                  75

3-3- روش داده‌یابی                                                                                    76

3-4- روش داده‌کاوی                                                                                   77

3-5- اعتبارسنجیِ پژوهش                                                                             77

3-6- حساسیت پژوهش‌گر                                                                             78

فصل چهارم: تبیین، تحلیل و بررسی                                                                80

4-1- پاسخ به دو پرسشِ نخست؛ تبیینِ ارتباطِ سه نظریه‌ی

 بینامتنیت، تمرکززدایی و توانمندسازی و الگوی نظریِ استخراج‌شده؛

«برهم‌کنش‌های بازی‌گوشانه‌ی دگرگون‌ساز»                                                       81

4-2- پاسخ به پرسشِ واپسین؛ تحلیل کتاب‌های داستانی‌تصویری

4-2-1- تحلیل کتاب‌های داستانی‌تصویری ایرانی                                              

4-2-1-1- تحلیل کتاب‌های داستانی‌تصویری احمدرضا احمدی                         

4-2-1-1-1- در بهار خرگوش سفیدم را یافتم                                       90

4-2-1-1-2- سفر در شب                                                               9۳

4-2-1-1-3- پسرک دریا را نگاه‌کرد و گفت:                                         9۸

4-2-1-1-4- پروانه روی بالش من به خواب رفته‌بود                               10۲

4-2-1-2- تحلیل کتاب‌های داستانی‌تصویری محمدرضا شمس                   

4-2-1-2-1- من، زن‌بابا و دماغِ بابام                                                10۶

4-2-1-2-2- بابا شُله‌زرد                                                              11۷       

4-2-1-2-3- من منِ کله‌گنده                                                    12۲

4-2-2- تحلیل کتاب‌های داستانی‌تصویری خارجی (انگلیسی و امریکایی)           

4-2-2-1- تحلیل کتاب‌های داستانی‌تصویری آنتونی براون

4-2-2-1-1- از میانِ آینه‌ی جادویی                                              1۳۰

4-2-2-1-2- تونل                                                                    13۸

4-2-2-1-3- صداها در پارک                                                      14۵   

4-2-2-2- تحلیل کتاب‌های داستانی‌تصویری موریس سنداک

4-2-2-2-1- سفر به سرزمین وحشی‌ها                                          15۶

4-2-2-2-2- بیرون، در آن‌جا                                                      16۲

فصل پنجم: بحث و نتیجه‌گیری                                                                  17۲

5-1- مقایسه‌ی کتاب‌های داستانی‌تصویری ایرانی و خارجی                      17۳ 

5-2- تکمیل الگوی نظری برهم‌کنش‌های بازی‌گوشانه‌ی دگرگون‌ساز              17۴   

5-3- پیشنهادهای پژوهش                                                                     1۸۰

5-4- محدودیت‌های پژوهش                                                                   1۸۰

– مقدمه

ادبیات کودک و نوجوان با وجود همه‌ی تردیدها و بحث‌های پیرامونی، که ماهیت آن را به‌پرسش‌می‌کشند، بی‌هیچ تزلزلی در جریان است. بحث‌هایی نظیر آن‌چه ژاکلین رز (۱۳۸۷) با تکیه بر پیش‌انگاشت‌های روان‌کاوانه، درباره‌ی ناممکنی ادبیات داستانی کودک و نوجوان می‌پردازد و آن را بستری برای بروز امیال سرکوب‌شده‌ی بزرگ‌سالان، تلاشی برای توجیهِ پرسش‌های از کودکی تا کنون پاسخ‌نیافته، و در نتیجه ادبیاتی جعلی و تصنعی می‌داند. یا زمانی‌که روزنه‌ی دیدِ کارین لسنیک-ابرشتاین (۱۳۸۷) ادبیات کودکان را به این دلیل که آن‌ ها خود پدیدآورنده‌ی کتاب‌هایشان نیستند، تحمیلی انگاشته، ناممکن می‌پندارد. یا آن‌چنان‌که جان استیونز (۱۳۸۷)، جک زایپس (۱۳۸۷) و رادریک مگیلیس (۱۳۸۷) از ایدئولوژیک بودن ادبیات کودک، حتی با گرایش‌هایی نظیر مارکسیستی، پسااستعمارگرایی و فمینیستی‌مانند سخن‌می‌گویند. این چنین اظهارِ نظرهایی البته با تقابل‌هایی نیز از جانب دیگر نظریه‌پردازان روبه‌رو است. آرایی مانند برجسته‌سازیِ استقلالِ ادبیاتِ کودک و جداییِ آن از دیگر گونه‌های ادبی به دلیلِ ویژگیِ ذاتیِ دوسویگیِ کودک/بزرگ‌سال و تمایز و فاصله‌ی این دو از سوی خسرونژاد (۱۳۸۲)، فراخوانِ توجه به لذت‌های نهفته در کتاب‌های داستانی‌تصویری کودکان از جانب پری نودلمن (۱۳۸۷)، گوشزدهای گرت بی. متیوز (۱۳۸۷) درباره‌ی گنجایش ادبیات داستانی کودک و نوجوان به طرحِ اندیشیدنِ فلسفی، طرح قابلیت‌های رواییِ ویژه‌ی داستان‌های کودکان برای گذار به دوره‌ی نوجوانی در آرای ماریا نیکولایوا (۱۳۸۷) و حتا روشن‌سازیِ اجازه و اختیارِ کودکان برای بدخوانیِ کتاب‌هایشان و امکان معرفی آن‌ ها در جایگاه منتقدانِ این زمینه از جانب پیتر هانت (۱۳۸۷ب) و ایدن چمبرز (۱۳۸۷ب).

به هر حال، تا کودک و نوجوان در این هستی هست می‌یابد و تا دوران کودکی و نوجوانی در ذهن‌ها نقش‌بسته تجلیِ ویژه می‌یابد، این گونه‌ی ادبی نیز آفریده و خوانده خواهدشد؛ چه مخاطبِ هدف‌مندش بزرگ‌سالِ دغدغه‌ورز باشد و چه کودکِ در پیِ خوانشِ بازی‌گوشانه و یا هر دو. شاید بتوان با یقین گفت این گونه‌ی ادبی حساس‌تر از سایر گونه‌هاست. چراکه اگر بابِ میلِ بزرگ‌سالی نباشد که وظیفه‌ی خود می‌داند کتاب‌ها را «انتخاب‌شده» در دسترسِ کودکان و نوجوانان قرار دهد، شگفتی‌های درونی‌اش هرگز با جهان‌بینیِ مخاطبِ اصلی‌اش کشف و بازخوانده نمی‌شود و اگر برای خوشایندِ بزرگ‌سال تزیین یافته‌باشد کودک و نوجوانِ چشم‌انتظار را در جایگاهی به‌وام‌گرفته‌شده قرار داده‌است. پس تقابلی ذاتی درونِ ادبیات کودک و نوجوان در جوشش است که برخی منتقدان را بر آن داشته تا موفقیتِ آن را در گروی احترام به همین لذت‌های دوگانه‌ی کودک/بزرگ‌سال بپندارند. همین پنداشت نیز حساسیت کار را دوچندان کرده‌، چشم‌ها را در جست‌وجوی ویژگی‌هایی واداشته است که در حینِ حفظِ ارتباطِ ضروری‌تلقی‌شده‌ی کودک و بزرگ‌سال، پاسخ‌گوی دغدغه‌های هر دو طرف نیز باشد. به بیانی روشن‌تر، هم فضای بازی‌گوشانه و طغیان‌کننده‌ی کودکی/نوجوانی را در خود بنمایاند، هم آنان را به خوانندگانی آگاه، خلاق، منعطف، توانا و در نهایت حرفه‌ای نزدیک‌تر کند. فشرده‌ی چنین انگاره‌ای را در ادبیات کودک می‌توان در آرای خسرونژاد و در عبارت «معصومیت نظام‌یافته» دید.

حضور بزرگ‌سال -به هر شکل- شرط شکفتن کودک است. هم‌چنان‌که حضور کودک نیز شرط معنایافتن بزرگ‌سال است. تضاد، شرط تکاپوی هستی است. بی این تضاد -معصومیت و تجربه- تکاپوی هستی سترون می‌ماند…. لازمه‌ی به‌خود‌آمدنِ هستی وجود «دیگری» است. لازمه‌ی فرابالیدنِ معصومیت عبور آن از تجربه است. اگر معصومیت از تجربه بگذرد –اگر بتواند بگذرد و تجربه آن‌قدر بازدارنده نباشد که معصومیت را در خود فرو بلعد و یا آن را به ورای هستی پرتاب کند- آن‌گاه معصومیتی تازه زاده می‌شود که سرشارتر، تواناتر و به‌خود‌آمده‌تر از پیش، آماده است که با تجربه‌ای دیگر –قدرتمندتر- درآویزد. درآمیزد و در نهایت -و باز هم اگر بتواند از آن بگذرد و جذب و یا حذف نگردد- به معصومیتی باز هم سرشارتر فرابالد (خسرونژاد، ۱۳۸۲: ۱۰۸).

پژوهشِ پیشِ رو، این رویکرد را در میان رویکردهای فلسفه‌ ادبیات کودک برگزیده است تا درونش به کنکاشی ژرف‌بینانه بپردازد، چگونگی‌اش را به آزمون کشد و با کنارِهم‌چینیِ نظریه‌های بن‌مایه‌ایِ ادبیات کودک هم‌چون بینامتنیت، تمرکززدایی و توانمندسازی، در جهتِ استخراج الگویی که بیان‌کننده‌ی لذت دوگانه‌ی کتاب‌های داستانی‌تصویریِ کودکان و نوجوانان باشد، تلاش ورزد.

۱-۲- بیان مسأله

همان‌طور که اشاره‌شد، پری نودلمن (۲۰۰۳) کتاب‌های داستانی‌تصویری را رایج‌ترین گونه‌ی ویژه‌ی کودکان می‌داند. خسرونژاد (۱۳۸۲) نیز بنا بر پژوهش‌های خود دو گونه‌ی افسانه‌ها و کتاب‌های داستانی‌تصویری کلاسیک را به دلیل حفظ رابطه‌شان با مخاطب کودک در گذرِ سالیان، بازگوکننده‌ی ویژگی‌های خاصِ لذت‌بخش برای کودکان می‌پندارد. این دو گونه از جهاتی می‌توانند کانونِ توجه پژوهش پیشِ‌رو نیز باشند. زمانی‌که سخن از بینامتنیت در ادبیات کودک و نوجوان به‌میان‌می‌آید،‌ پیش‌انگاشت‌ها به سویِ اشاره‌هایی به افسانه‌ها و کتاب‌های کلاسیک در متن‌های جدید، در بازنویسی‌ها و بازآفرینی‌ها، راه می‌جویند. هم‌چنین با وجود تصویر در کنار متن، رویارویی با تکنیک‌های ترکیبی‌تلفیقیِ ادبیات و هنر، هم‌چون کلاژ، دور از انتظار نخواهد بود. بنابراین به‌نظرمی‌رسد کتاب‌هایی دربرگیرنده‌ی ویژگی‌های همین دو گونه، پاسخ‌گو به پرسش‌های این پژوهش باشند. ادبیات کودک و نوجوان در این ساختار ظرفیت‌هایی برای مخاطبان خود -که می‌توانند در دامنه‌ی گسترده‌ای جای گیرند- فراهم می‌کند. از آن جمله می‌توان به بازی‌های توأمان زبانی‌تصویری اشاره کرد؛ جایی که ناگفته‌های هم را می‌پوشانند یا مجالی برای سپیدخوانی‌های برانگیزاننده فراهم‌می‌کنند. از این هم بیش‌تر و پیچیده‌تر،‌ زمانی است که هر یک به شکلی و روشی داستان‌ها، تصویرها، خوانده‌ها، شنیده‌ها، دیده‌ها و گفته‌هایی را برایمان یادآوری می‌کنند. درواقع کارکرد بینامتنی‌بینانشانه‌ای‌بیناهنری خود را به‌رخ‌می‌کشند و از این راه مرکزِ تمرکزِ ذهنی را مدام تغییر داده، با یاری تخیل و تأویل،‌ قدرتی هدیه می‌کنند که می‌توان با آن ساختار و پیرنگِ پیش‌خوانده‌ها را دگرگون‌کرد. گاهی نیز کمک به تغییر جایگاه‌ها و تسلط‌ها می‌کنند. از همین رو است که مخاطبِ کتاب‌های داستانی‌تصویریِ دارای چنین قابلیتی، می‌تواند در هر سنی که باشد توشه‌ای پربار از لذت و پرسش و اندیشه را راهیِ ادامه‌ی مسیر خوانشش کند. پس در تأثیرگذاری چنین کتاب‌هایی شک و شبهه‌ای نیست. حال اگر امکان وجود بینامتنیت، تمرکززدایی و توانمندسازی را جداگانه در برخی از این کتاب‌ها مسلم‌فرض‌کنیم، آیا امکان ارتباط و تأثیری میان گونه‌ها و شیوه‌های به‌کارگیری بینامتنیت و شگردهای الگومدار تمرکززدایی و توانمندسازی، چنان‌چه هر یک در فراشُدی چندباره هدف و روش دیگری شود نیز، تصورپذیر است؟ هم‌چنین آیا چنین ارتباط‌ها و الگوهایی در روند بررسی نظریه‌های ادبیات کودک نیز دیده می‌شوند که بتوان درستی و اطمینان‌پذیری نظریه‌ی به‌دست‌آورده را از دو سوی نظریه و کتاب‌ها تأیید کرد؟ این پژوهش هدف‌های مطالعاتی خود را بر مبنای چنین پرسش‌هایی پیش‌خواهدبرد. در نهایت هم‌خوانیِ الگوی استخراج‌شده با مبناهای فلسفه‌ ادبیات کودک سنجیده خواهدشد.

۱-۳- اهمیت و ضرورت پژوهش                                        

آنان که در زمینه‌ی ادبیات و تصویرگری برای کودک و نوجوان قلم می‌زنند، دو آرمان را پیشِ چشم ترسیم‌می‌کنند: خلق جهانی زیباتر و بخردانه‌تر برای کودکان و نوجوانان با یاریِ خودِ آن‌ ها؛ و هدیه‌ی لذتی هرچه بدیع‌تر به آن‌ ها و خودِ آفرینش‌گران. حال منتقد و نظریه‌پرداز وظیفه‌ای سخت بردوش‌دارد که بخردانه‌تر و سنجیده‌تر، مسیرِ آفرینش‌گران و مخاطبان را روشن‌تر سازد، به خود لذتی ناشی از همراهی برای پرداختن‌به چنین پدیداری ببخشد.

نظریه‌ی بینامتنیت داعیه‌ی ارتباط با متن‌های ادبی، غیرادبی و حتا اجتماعی را دارد. از این منظر با توجه به این‌که، طبق گفته‌ی صاحب‌نظرانی هم‌چون پری نودلمن (۲۰۰۳)، کتاب‌های داستانی‌تصویری اثرگذارترین کتاب‌های کودک و نوجوان‌اند و نیز با در نظر گرفتن لزوم و اهمیت آشنایی کودک و نوجوان با متن‌ها و اثرهای هنری گوناگون از گذشته تا امروز در تمام جهان، به‌نظر‌می‌رسد بینامتنیت شگردی مناسب برای نیل به این مهم باشد. جدای از این مسأله،‌ بینامتنیت از جمله هنری‌ترین اشکالی است که می‌تواند به تمرکززدایی که خود بنا به گفته‌ی خسرونژاد (۱۳۹۰) عاملی برای ارتقای توانایی اندیشیدن فلسفی است یاری رساند و از این راه به توانمندساختن مخاطب نیز چه در ادراک و چه در جایگاه و موقیعتِ سلطه‌مدار کمک‌کند. از آن‌جا که تا کنون تحقیقی در این زمینه به‌گونه‌ای مستقیم و باریک‌ریسانه در ایران و خارج صورت‌نپذیرفته‌است، انجام چنین مطالعه‌ای تطبیقی ضروری جلوه می‌کند. زیرا ما را در تشخیص الگوهای کارآمد برای به‌نویسی‌ها تواناساخته، این اجازه را می‌دهد که اگر نمونه‌هایی موفق در هرجا دیده شد، به دیگر جاها معرفی شود.

۱-۴- هدف‌های پژوهش

نخستین هدف این پژوهش در راستای هدف ادبیات کودک و نوجوان، یعنی –چنان‌که خسرونژاد (۱۳۸۲) در برایندِ یکی انگاشتنِ مفهوم «کودکی» و «ادبیات کودک» به باور می‌رسد- «شکوفایی» است و گام آغازین را بر مبنای رویکرد «معصومیتِ نظام‌دارِ» نظریه‌ی معصومیت و تجربه‌ی فلسفه‌ ادبیات کودک برمی‌دارد تا با کنکاشِ درون و پیرامونش، آن را بازبیازماید. در گامِ پسین هدف آن است تا ویژگی‌های مشترک و مرتبطِ سه نظریه‌ی بنیادیِ ادبیات کودک و نوجوان، یعنی بینامتنیت، تمرکززدایی و توانمندسازی را دریافته، به الگوی نظریِ ویژه‌ای برای نیلِ به هدفِ نخست دست‌یازد. سپس در صورت تأیید ارتباط میان به‌کارگیری شگردهای بینامتنیت در تقویت نوسان میان تمرکزگرایی و تمرکززدایی و تأثیر این نوسان در توانمندسازی کودک و نوجوان در ابعاد معرفتی، شناختی، عاطفی و واکنشی، به الگوهایی برای این روند و تحلیل چگونگی‌شان دست‌یابد. هدف سومِ پیشِ روی این پژوهش، رسیدن به ارتباطی عجین‌تر میان نظریه‌ها در دلِ الگوی نظریِ پدیدآمده است تا با استناد به آن به مقایسه‌ی الگوها در داستان‌های منتخب نویسندگان مطرح ایران و جهان پرداخته‌شود. پس این پژوهش گونه‌های دیگری از سیر ارتباط میان بینامتنیت، تمرکززدایی و توانمندسازی را از نظر دور نخواهد‌داشت؛ به این معنا که احتمال روش و هدف‌بودن را در الگوی به‌دست‌آمده برای هر سه نظریه ممکن‌می‌داند. واپسین هدف بازگشتن از نتیجه‌های تحلیلِ کتاب‌ها به الگوی نظری و هم‌چنین به رویکرد

 فهرست مطالب

 عنوان                                                                                       صفحه

 فصل اول : مقدمه

1-1- طرح موضوع تحقیق………………………………………………………………………………………… 2

1-2-اهمیت و ضرورت تحقیق……………………………………………………………………………………. 4

1-3-هدف تحقیق………………………………………………………………………………………………………………. 5

1-4- روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………. 5

1-5-سؤالات تحقیق …………………………………………………………………………………………………………… 6

 فصل دوم: مبانی نظری تحقیق

2-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………….. 8

2-2- نظریه ادب…………………………………………………………………………………………………………………. 8

 2-3 نظریه کنش‌های گفتاری……………………………………………………………………………………………. 12

2-4 جفت‌های مجاور ……………………………………………………………………………………………………. 14

2-5-  تاثیر عوامل اجتماعی فرهنگی بر عمل رد کردن……………………………………………………………. 17

2-6- بررسی تاثیر جنسیت بر عمل رد کردن…………………………………………………………………………….. 18

2-7- خلاصه مطالب و نتیجه‌گیری………………………………………………………………………………… 21

فصل سوم : پیشینه تحقیق

3-1- مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………… 24

 3-2- محققان غیر ایرانی………………………………………………………………………………………….. 24

3-3- محققان ایرانی…………………………………………………………………………………………………… 29

3-4 تاثیر جنسیت بر زبان…………………………………………………………………………………………… 33

3-5 – خلاصه ی مطالب و نتیجه گیری……………………………………………………………………….. 35

فصل چهارم : بحث و بررسی داده‌ها

  4-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………………… 39

4-2- استراتژی‌های رد کردن در شرایط و موقعیت‌های مختلف………………………………………………. 40

4-2-1- ردکردن تقاضا…………………………………………………………………………………………………… 40

4-2-2- رد کردن دعوت………………………………………………………………………………………………. 47

 4-2-3- ردکردن پیشنهاد…………………………………………………………………………………………. 53

 

 

4-2-4- ردکردن تعارف…………………………………………………………………………………………….. 59

4-3 تاثیر جنسیت بر استراتژی‌های ردکردن………………………………………………………………… 63

4-3-1 مقدمه……………………………………………………………………………………………………………….. 63

4-3-2- ردکردن تقاضا………………………………………………………………………………………………….. 64

4-3-3- رد کردن دعوت………………………………………………………………………………………….. 73

 4-3-4- ردکردن پیشنهاد…………………………………………………………………………………………. 82

4-3-5- ردکردن تعارف…………………………………………………………………………………………….. 91

 فصل پنجم : نتیجه‌گیری و پیشنهادات    

5-1 مقدمه…………………………………………………………………………………………………. 101

 5-2- خلاصه مطالب…………………………………………………………………………………………………. 101

5-3 پاسخ به پرسش‌های تحقیق …………………………………………………………………………………….. 102

5-4 پیشنهاداتی برای پژوهش‌های بعدی………………………………………………………………….. 105

فهرست منابع و ماخذ

منابع فارسی…………………………………………………………………………………………………………………. 106

منابع انگلیسی ………………………………………………………………………………………………………… 107

• طرح موضوع تحقیق

فراگیری یک زبان نه تنها فقط به خاطر سپردن کلمات، به کاربردن کلمات در جمله، کاربرد دستور و یافتن معانی نیست، بلکه به معنای درک زبان به عنوان یک رفتار اجتماعی می‌باشد (ولفسان[1] : 1989). فراگرفتن دانش اجتماعی زبان مقصد، امری بسیار مهم و قابل توجه است. از این رو چنان‌چه سخن‌وران در تعامل دو زبان، قانون‌های یکسانی را در به کار بردن زبان به کار نبرند، ممکن است از سوی یکدیگر گستاخ یا بی ادب تلقی شوند. در نتیجه، سوء تفاهم زبانی در میان فرهنگ‌ها، غیر قابل اجتناب به نظر می‌رسد و گاهی ممکن است به توهین‌های جدی به یک جامعه‌ی زبانی منجر شود. یکی از محتمل‌ترین سوءتفاهم‌های زبانی در یک تعامل اجتماعی، ممکن است در “رد کردن” اتفاق بیافتد.

ردکردن یک تقاضا، دعوت، پیشنهاد یا تعارف، یکی از کنش‌های به مخاطره اندازی وجهه می‌باشد. بنابراین در عمل رد‌کردن، مردم باید از راهکارهای آن آگاه باشند، تا سرحد امکان تهدید را کاهش دهند و یک تعامل ملایم داشته باشند. علاوه بر آن عوامل اجتماعی مانند جنسیت، وجهه اجتماعی 2 و فاصله اجتماعی 3، بر عمل ردکردن تقاضا، دعوت، پیشنهاد یا تعارف اثر می گذارد (ناگروهو4 : 2000). 

   بررسی این تحقیق بر اساس تئوری ادب5 براون و لوینسون6 (1989) که وجهه7 را مد نظر قرار می دهد، استوار است. به طور کلی ادب را مربوط به مفاهیمی از قبیل “سنجیده عمل کردن”، “فروتن بودن” و “مؤدب بودن” با دیگران می‌دانیم. در مطالعه مؤدب بودن به لحاظ زبانی، مهم‌ترین مفهوم وجهه است و وجهه همان تصور از خود عمومی است، یعنی آن حس عاطفی و اجتماعی از خود که هر کسی آن را داراست، و انتظار دارد که افراد دیگر به آن ارج بگذراند. مؤدب بودن را می‌توان به منزله آگاهی از مراعات کردن وجهه شخص دیگر تعریف کرد.

اگر سخنی بگویید که تصوری از خود شخصی را در معرض خطر قرار دهد، این عمل را کنش به مخاطره اندازی وجهه1 می‌نامند. برای مثال اگر کنش کلامی مستقیمی را برای مجبور کردن کسی به کار ببرید، (‌برای مثال: آن نمکدان را به من بده! ) در این صورت به گونه‌ای رفتار کرده‌اید که گویی قدرت اجتماعی بیشتری از آن شخص دارید. اگر به واقع آن قدرت اجتماعی را نداشته باشید، ( یعنی افسر ارتش یا زندانبان نباشید )، در آن صورت یک کنش به مخاطره اندازی وجهه را به کار برده‌اید. یک کنش کلامی غیر مستقیم که به صورت  سوالی “می‌توانید نمکدان را به من دهید؟” مطرح می‌شود، فرض مبنی بر قدرت اجتماعی را از بین می‌برد. شما در این جمله می‌گویید اگر ممکن است این کار را بکن، این کار باعث می‌شود که تقاضا و درخواست شما کمتر برای وجهه شخصی دیگر مخاطره آمیز باشد. هرزمانی که چیزی را بیان می‌کنید که باعث می‌شود که خطر احتمالی به وجهه شخص دیگر کمتر شود، آن را کنش حفظ وجهه[2] می‌نامند (یول3 :135 :1985).                

در کاربرد‌شناسی دو نوع وجهه مورد نظر قرار می‌گیرد. وجهه مثبت و وجهه منفی. وجهه منفی همان نیاز به مستقل بودن وآزاد بودن از تحمیل است. وجهه مثبت همان لزوم به متصل بودن، متعلق بودن و عضو یک گروه بودن است.

عمل “رد کردن” یک تهدید جدی برای وجهه مثبت مخاطب است. در نتیجه تلاش برای کاهش این تهدید لازم می کند. سخن‌ور باید استراتژی‌هایی را به کار گیرد که با استراتژی های ادب هم‌خوانی داشته باشد (ناگروهو :2000).

    طبق نظر براون و لوینسون (1989) برای کاهش تهدید وجهه مثبت و منفی مخاطب، باید ادب مثبت و منفی را مد‌ نظر قرار داد. ادب مثبت یک عامل شتاب‌دهنده اجتماعی‌ست که نشان می‌دهد شخص می‌خواهد با نشان دادن شباهت‌ها، (در نقطه نظرات و اهداف، هدیه دادن، ابراز علاقه کردن و….) به مخاطب نزدیک شود (1989:101). افراد در موقعیت‌هایی که لازم است به درخواست، دعوت، پیشنهاد و تعارف پاسخ منفی بدهند، ازشیوه‌هایی که کمتر وجهه شخص را مورد تهدید قرار می‌دهد استفاده می‌کنند. این شیوه‌ها اصطلاحاًًًًًًًٌٌ استراتژی نامیده می‌شود. افراد بسته به عوامل اجتماعی و فرهنگی نظیر سن، جنسیت و طبقه اجتماعی،‌‌‌ از نوع و میزان متفاوت از استراتژی‌های رد کردن استفاده می‌کنند.‌ چنان‌که اشاره شد، یکی از عواملی که در فصل دوم به تفصیل به آن پرداخته خواهد شد، عامل جنسیت است، به همین منظور این پژوهش برآن است تا استراتژی‌های رد‌کردن در زبان فارسی را با توجه به جامعه زبانی شیراز و بر مبنای جنسیت گویشوران بررسی کند.

اهمیت و ضرورت تحقیق

کشف و استخراج استراتژی‌های ردکردن می‌تواند به جهات مختلفی مؤثر باشد. یکی از این موارد کاربرد آن در آموزش فارسی به غیر فارسی‌زبانان است. با آموزش استراتژی‌های ردکردن می‌توان این زبان‌آموزان را در جلوگیری از سوءتفاهم‌هایی که بر اثرعدم آگاهی از این استراتژی‌ها موجب می‌شود یاری کرد. هم‌چنین کشف استراتژی‌های ردکردن خصوصاًً با توجه به جنسیت‌های متفاوت می‌تواند ایرانیان را در تعاملات اجتماعی یاری کند. این پژوهش با توجه به اینکه در شهر شیراز صورت می‌گیرد، می‌تواند مبنایی برای مقایسه این استراتژی‌ها در این شهر، با سایر پژوهش‌هایی از این دست که در تهران و سایر شهرستان‌ها صورت می‌گیرد، باشد.

از آن‌جا که تاکنون پژوهش نظام‌مندی در رابطه با استراتژی‌های ردکردن در زبان فارسی بر مبنای جنسیت گویشوران صورت نگرفته است، اهمیت این تحقیق در بررسی این امر را نشان می‌دهد. علاوه بر کشف استراتژی‌های ردکردن در