• بیان مسأله……………………………….. 2
• سؤالات اصلی تحقیق………………………………..3
• فرضیات……………………………….. 3
• سابقه و پیشینه تحقیق……………………………….. 4
• ضرورت انجام تحقیق……………………………….. 4
• روش انجام تحقیق……………………………….. 4

فصل اول: کلیات و مفاهیم………………………………… 5

مبحث اول: تعریف وازگان………………………………… 6

1. عقد………………………………… 6
2. فسخ………………………………… 8
3. اقاله………………………………… 9
4. انفساخ………………………………… 11

مبحث دوم: اسباب انحلال عقود………………………………… 12

گفتار اول: فسخ………………………………… 13

بند اول: ماهیت و مبنای فسخ………………………………… 13

1. ماهیت فسخ………………………………… 13
2. مبنای فسخ………………………………… 13

2-1. توافق طرفین……………………………….. 13

2-2. جبران ضرر ناروا ………………………………..14

بند دوم: خیارات…………………………………. 16

الف: خیار……………………………….. 16

1. مفهوم خیار……………………………….. 16
2. واقعیت خیار چیست؟………………………………… 18

ب: تعداد و اقسام خیارات…………………………………. 20

گفتار دوم: اقاله………………………………… 23

بند اول: ماهیت و مبنای اقاله………………………………… 24

1. ماهیت اقاله………………………………… 24

1-1. ماهیت اقاله در فقه………………………………… 24

1-2. ماهیت اقاله در حقوق مدنی ایران………………………………… 27

1-3. آیا اقاله عقد است؟………………………………… 28

2. مبنای اقاله………………………………… 30

بند دوم: قلمرو اقاله………………………………… 32

گفتار سوم: انفساخ………………………………… 33

بند اول: ماهیت و مبنای انفساخ………………………………… 33

1. ماهیت انفساخ………………………………… 33
2. مبنای انفساخ………………………………… 33

بند دوم: اقسام انفساخ………………………………… 33

1. شرط فاسخ (انفساخ ناشی از تراضی)……………………………….. 33
2. انفساخ ناشی از قانون………………………………… 34

مبحث سوم: نگاهی به شخصیت فقهی حضرت امام خمینی (ره)…………………. 36

فصل دوم: آثار و احکام فسخ، اقاله و انفساخ عقود در فقه و حقوق موضوعه ایران…….40

مبحث اول: آثار و احکام فسخ، اقاله و انفساخ در عقد بیع…………………….. 42

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد بیع………………………………… 42

1. آثار و احکام خیار تعذر تسلیم در عقد بیع……………………… 42

1-1. تعذر تسلیم به واسطه تلف مبیع به وسیله بایع یا شخص ثالث…………….. 43

1-2. نایاب شدن مبیع یا ثمن در زمان تسلیم………………………………… 46

1-3. امتناع طرفین از تسلیم عوضین…………………………………. 47

2. آثار و احکام خیار تأخیر ثمن در عقد بیع……………………………….. 48
3. آثار و احکام خیار مجلس در عقد بیع………………………………… 49
4. آثار و احکام خیار حیوان در عقد بیع………………………………… 50
5. آثار و احکام خیار شرط در عقد بیع………………………………… 53

5-1. آثار وجودی شرط خیار……………………………….. 53

5-2. آثار و احكام ناشی از اعمال حق خیار شرط…………………………………. 54

6. آثار و احکام خیار رؤیت و تخلف از وصف در عقد بیع………………… 56
7. آثار و احکام خیار غبن در عقد بیع………………………………… 58
8. آثار و احکام خیار عیب در عقد بیع………………………………… 65

8-1. مواردى كه مشترى تنها باید ارش بگیرد………………………………… 68

8-2. موردى كه مشترى حق ارش نداشته و فقط مى‌تواند فسخ نماید………….. 70

8-3. حکم خیار عیب در بایع متعدّد………………………………… 70

8-4. حكم خیار عیب در مشترى متعدّد………………………………… 71

8-5. تعدد مبیع در معامله واحد………………………………… 71

9. آثار و احکام خیار تدلیس در عقد بیع………………………………… 72

9-1. انواع تدلیس در عقد بیع………………………………… 74

10. آثار و احکام خیار تبعّض صفقه در عقد بیع………………………………… 75

10-1. شیوه‌ی محاسبه خیار تبعض صفقه………………………………… 77

11. آثار و احکام تخلف از شرط (اشتراط) در عقد بیع…………………… 71

11-1. اقسام تخلف از شرط…………………………………. 79

12. آثار و احکام خیار تفلیس در عقد بیع………………………………… 81

12-1. اجرای آثار افلاس در مورد اعسار و ورشکستگی………………….. 84

13. آثار و احکام خیار ما یفسد لیومه در عقد بیع…………………….. 85
14. آثار و احکام خیار شرکت در عقد بیع………………………………… 86

14-1. مال مشاع………………………………… 86

14-2. مال ممتزج………………………………… 87

14-3. خیار مشترک…………………………………. 87

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله در عقد بیع………………………………… 89

1. تلف یكی از عوضین یا هر دو آن‌ ها و تأثیر آن در اقاله عقد بیع……… 89
2. نمائات حاصل از عوضین از زمان عقد بیع تا اقاله……………………. 91
3. تبعیض در اقاله………………………………… 92
4. استرداد مال اقاله با شرط در ضمن آن………………………………… 93
5. استرداد عوضین معیوب در اقاله………………………………… 95

گفتار سوم: آثار و احکام انفساخ در عقد بیع………………………………… 96

1. تلف مبیع………………………………… 96
2. تلف مبیع در زمان خیار مجلس و حیوان و شرط اگر خیار مختص مشترى باشد…….. 96

مبحث دوم: آثار و احکام فسخ، اقاله و انفساخ در عقد اجاره…………….. 98

گفتار اول: آثار و احکام فسخ اجاره……………………………….. 98

1. آثار و احکام خیار عیب در عقد اجاره……………………………….. 98

1-1. معیوب بودن عین مستأجره در حین عقد………………………………… 98

1-2. معیوب شدن عین مستأجره بعد از عقد و قبل از قبض……………….. 99

1-3. معیوب شدن عین مستأجره در اثنای مدت اجاره………………….. 101

2. آثار و احکام خیار تخلف شرط در عقد اجاره……………………… 101
3. آثار و احکام خیار شرط در عقد اجاره……………………………….. 101

3-1. خیار شرط در قانون روابط موجر و مستأجر………………………. 102

4. آثار و احکام خیار تبعض صفقه در عقد اجاره………………….. 102
5. آثار و احکام خیار تعذر تسلیم در عقد اجاره ………………………103
6. آثار و احکام خیار شرکت در عقد اجاره…………………………….. 103

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله در عقد اجاره……………………………….. 104

گفتار سوم: آثار و احکام انفساخ در عقد اجاره……………………………. 104

1. تلف مورد اجاره ………………………………..104
2. خروج عین مستأجره از قابلیت انتفاع……………………………….. 106
3. فوت موجر یا مستأجر در صورت شرط مباشرت……………………… 106
4. پایان مدت اجاره……………………………….. 106

مبحث سوم: آثار و احکام فسخ و انفساخ در عقد نکاح……………………. 108

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد نکاح………………………………… 108

1. آثار و احکام خیار عیب در عقد نکاح………………………………… 108

1-1. عیوب مشترک بین مرد و زن………………………………… 108

1-2. عیوب مختص مرد………………………………… 110

1-3. عیوب مختص زن………………………………..113

1-4. تبعیض قانون مدنى و بررسى مبناى فقهى آن…………………………. 115

2. آثار و احکام خیار تخلّف از وصف در عقد نکاح…………………….. 119
3. آثار و احکام خیار تدلیس در عقد نکاح………………………………… 121

گفتار دوم: آثار و احکام انفساخ در عقد نکاح………………………………… 122

1. لعان………………………………… 122
2. اسلام آوردن زن یا شوهر کافر………………………………… 123
3. ارتداد………………………………… 124
4. موت یکی از زوجین…………………………………. 125

مبحث چهارم: آثار و احکام (حق) فسخ و انفساخ عقد وکالت………………. 128

گفتار اول: آثار و احکام (حق) فسخ عقد وکالت………………………….128

1. عزل وکیل………………………………… 128
2. استعفای وکیل………………………………… 129
3. اجرت وکیل در اثر فسخ عقد وکالت…………………………………. 131

گفتار دوم: آثار و احکام انفساخ عقد وکالت…………………………………. 132

1. موت وکیل یا موکل………………………………… 132
2. جنون وکیل یا موکل………………………………… 134

2-1. تأثیر آگاهی وکیل به موت یا جنون موکل………………………………… 135

3. حجر و اغماء یکی از طرفین…………………………………. 135
4. از بین رفتن متعلق وکالت…………………………………. 136
5. پایان مدت وکالت…………………………………. 136
6. اجرت وکیل در اثر فسخ عقد وکالت…………………………………. 136

مبحث پنجم: آثار و احکام فسخ و انفساخ عقد شرکت……………………. 137

گفتار اول: آثار و احکام (حق) فسخ در عقد شرکت…………………………138

1. انحلال اذن در اداره شرکت…………………………………. 138
2. انحلال مال مشاع به‌وسیله تقسیم آن………………………………… 138

2-1. خیارات در تقسیم مال مشاع………………………………… 140

2-2. اقاله تقسیم مال مشاع………………………………… 140

گفتار دوم: آثار و احکام انفساخ عقد شرکت…………………………………. 142

1. تلف شدن تمام مال مشترک…………………………………. 142
2. فوت و جنون و سفه هر یک از شرکا ………………………………..142

مبحث ششم: آثار و احکام فسخ، اقاله و انفساخ عقد كفالت…………….. 143

گفتار اول: آثار و احکام فسخ عقد كفالت…………………………………. 143

1. آثار و احکام خیار شرط در عقد کفالت…………………………………. 143
2. آثار و احکام خیار تخلف از شرط در عقد کفالت…………………….. 143

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله عقد كفالت…………………………………. 144

گفتار سوم: آثار و احکام انفساخ عقد كفالت…………………………………. 144

مبحث هفتم: آثار و احکام فسخ، اقاله و انفساخ در عقد حواله……………. 145

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد حواله………………………………… 145

1. آثار و احکام خیار تفلیس (اعسار محال‌علیه) در عقد حواله…………. 145
2. آثار و احکام خیار شرط در فسخ حواله………………………………… 145
3. آثار و احکام تخلف از شرط در فسخ حواله………………………………… 146

3-1. اثر فسخ بیع در حواله………………………………… 146

گفتار دوم: اقاله و انفساخ عقد حواله………………………………… 147

مبحث هشتم: آثار و احکام فسخ و اقاله و انفساخ در عقد مزارعه و مساقات……… 148

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد مزارعه………………………………… 148

1. آثار و احکام خیار تعذر تسلیم در عقد مزارعه………………………………… 148
2. آثار و احکام خیار تخلّف از شرط (فعل) در عقد مزارعه……………………… 148

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله در عقد مزارعه………………………………… 149

گفتار سوم: آثار و احکام انفساخ در عقد مزارعه………………………………… 149

1. خروج زمین از قابلیت انتفاع……………………………….. 149
2. شرط مباشرت عامل و فوت او در اثنا……………………………….. 149
3. كشف عدم مالکیت مالك نسبت به مقدارى از مدت مزارعه…………… 149
4. انقضاى مدّت عقد مزارعه………………………………… 150

مبحث نهم: آثار و احکام فسخ و اقاله در عقد ضمان………………………………… 150

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد ضمان………………………………… 150

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله در عقد ضمان………………………………… 151

مبحث دهم: آثار و احکام فسخ و اقاله در عقد صلح………………………………… 152

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد صلح………………………………… 152

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله‌ در عقد صلح………………………………… 153

مبحث یازدهم: آثار و احکام فسخ عقد قرض………………………………….. 153

1. تلف و نقص مورد قرض………………………………….. 153
2. تعذر رد مثل مورد قرض………………………………….. 153
3. شرط در ضمن عقد قرض………………………………….. 153
4. افزایش یا كاهش ارزش پول………………………………… 154

مبحث دوازدهم: سایر عقود………………………………… 155

گفتار اول: حق فسخ در عقود جایز………………………………… 155

گفتار دوم: انفساخ عقود جایز………………………………… 155

نتیجه‌گیری…………………………………. 156

فهرست منابع………………………………… 158

چکیده:

در جامعه اسلامی، معاملات و به‌ خصوص عقود لازمه، از مهم‌ترین مسائل زندگی به شمارمی آیند؛ و این امر در فقه اسلامی و حقوق موضوعه ایران، از اهمیت به سزایی برخوردارمی باشد؛ بنابراین متعاملین برای تأمین منافع و نیازهای خود، عقد را منعقد می‌سازند، این عقد دارای آثار حقوقی و شرعی می‌باشد و پس از انعقاد آن هر یک از طرفین به مفاد آن ملزم و پایبند شده و نمی‌تواند به میل و اختیار، خود را از بار تعهدات ناشی از آن برهاند حال اگر دوام این عقد به هر سببی ناممکن یا باعث عسر و حرج یا ضرر باشد، باز باید به عقد ملزم و پایبند ماند. شارع مقدس در تمامی جنبه‌های زندگی انسان‌ها، قوانین راهگشایی قرار داده است که جامعه بشری را از افتادن در بسیاری از تنگناها و ضررهای ناروا نجات دهد. از جمله این راهگشایی­ها، تشریع حق فسخ، اقاله و انفساخ در معاملات حقوقی می‌باشد. مهم‌ترین اثر انحلال، پایان یافتن عقد است. عقد با انحلال پایان‌یافته و آثار آن برطرف می‌شود و آنچه از هریک از دو طرف به دیگری منتقل‌شده، به او باز می‌گردد. این آثار نسبت به آینده است و اثری نسبت به گذشته ندارد. همچنین منافع و نمائات متصله و منفصله از زمان عقد تا زمان انحلال، مال کسی است که به‌واسطه عقد مالک شده است. در این پژوهش، بررسی مباحث گوناگون فقهی و حقوقی و تفکیک آن‌ ها از یکدیگر در زمینه انحلال عقود و آثار و احکام ناشی از آن‌ ها با تأکید بر دیگاه امام خمینی (ره)، انجام‌شده است. روش این تحقیق تحلیلی- توصیفی، با ابزار گردآوری اطلاعات کتابخانه­­ای و نرم‌افزارهای علوم اسلامی می­باشد.

مقدمه:

در جامعه اسلامی، معاملات و به‌ خصوص عقود لازمه، از مهم‌ترین مسائل زندگی به شمار می‌آیند؛ و این امر در فقه اسلامی و حقوق موضوعه ایران، از اهمیت به سزایی برخوردارمی باشد؛ زیرا اجرای صحیح آن‌ ها طبق مقررات شرع و قانون، موجب می‌گردد که هر معامله‌ای عاری از امور حرام و مسائل اختلاف‌برانگیز شود. ولی برخی از موضوعات فقهی حقوقی، به شکلی منسجم و جامعه و در مبحثی مستقل بیان نگردیده و باعث مشکلات عدیده‌ای از قبیل دسترسی نداشتن افراد جامعه، به دستورات شرعی و ضوابط قانونی با روشی سهل و آسان شده است؛ در نتیجه این روش سبب عملی نشدن آن‌ ها و ایجاد مرافعات گوناگون در جامعه می‌شود؛ و از سوی دیگر، همین پراکندگی مباحث و عدم جامعیت برخی از قوانین موضوعه، منجر به اطاله دادرسی در محاکم قضایی خواهد شد؛ بنابراین، تلاش در جهت جمع‌ آوری مباحث گوناگون فقهی و تفکیک آن‌ ها از یکدیگر و تشریح قوانین موضوعه، امری ضروری و لازم می‌باشد. در این راستا از جمله موضوعاتی که دارای چنین معضلاتی می‌باشد، موضوع آثار و احکام انحلال عقود می‌باشد.

از آن هنگام که بشر به زندگی اجتماعی روی آورد، برای رفع نیازهای خود و تأمین مایحتاج زندگی به معامله و دادوستد با دیگران پرداخت، همپای تحول در سایر بخش‌های زندگی و به‌موازات تغییر و ازدیاد نیازهای بشر، معاملات نیز دستخوش دگرگونی و تحول شده و اقسام مختلفی از عقود و تعهدات ایجادشده‌اند. پس از انعقاد عقد هر یک از طرفین به مفاد آن ملزم و پایبند شده و نمی‌تواند به میل و اختیار، خود را از بار تعهدات ناشی از آن برهاند تا طرف دیگر اطمینان داشته باشد که به نتایج و منافع عقد دست خواهد یافت. این ضرورت که از آن به «قاعده لزوم» تعبیر می‌شود، قدمتی دیرین دارد و متون فقهی انعکاس یافته است. در حقوق ایران نیز با پشتوانه عظیم و غنی فقهی خود این قاعده ازجمله قواعد مهم و اساسی حاکم بر معاملات و عقود است.

عدم ثبات اقتصاد و نوسانات شدید در بازار امروزی و کاهش بی‌رویه ارزش پول، همچنین تلف یا معیوب درآمدن مورد معامله به‌طوری‌که ادامه وجودی آثار عقد، موجب عسر و حرج و ضرر و زیان مالی و غیرمالی به هر یک طرفین معامله می‌شود؛ برای مثال دو فردی که هرکدام هدف خاصی را دنبال می‌کنند و در پی به دست آوردن سود بیشتری، با یکدیگر معامله می‌کنند تا از این معامله به مقصود خود برسند، اگر دریابند که به خواسته و منظور خود نمی‌رسند یا در اثر آفت آسمانی یا به‌واسطه شخص بایع یا شخص ثالثی تلف یا معیوب شود یا در یا شخصی در معامله‌ای فریب بخورد یا دچار غبن شود و… در این موارد شارع مقدس برای رفع این ضرر چه احکام و قوانینی دارد؟

دین اسلام، دین عدالت، امانت، احسان، مساوات و ایثار است و با هرگونه ظلم و اجحاف و ضرر و زیان و سایر مفاسد مبازره می‌کند. شارع مقدس اسلام برای رهایی از این زیان و ضرر اسبابی را مطرح کرده است و طرفین عقد را از لزوم به تعهدات عقد می‌رهاند این اسباب عبارت‌اند از:

1- انحلال به تراضی که اقاله گویند که آن، برهم زدن معامله است با تراضی و سازش طرفین معامله که به جهت اینکه رضایت طرفین در آن شرط است از آن به تفاسخ و تقابل نیز تعبیر می‌شود.

2- انحلال ارادی که فسخ گویند و آن عبارت است از پایان دادن به هستی حقوقی عقد به‌وسیله یکی از دو طرف یا شخص ثالث.

3- انحلال قهری که انفساخ گویند که عبارت است از اینکه هرگاه عقد صحیحا واقع شود و سپس به سببی از اسباب قهراً منحل شود به‌طوری‌که قصد و انشاء فعلی بر انحلال لازم نباشد.

 بنابراین، معلوم شد که قلمرو لزوم عقود نامحدود نیست، به‌گونه‌ای که طرفین عقد نتوانند تحت هیچ شرایطی آن را منحل نماید؛ بلکه علاوه بر عقد جایز که به‌حکم طبیعت خاصشان قابل‌فسخ بوده و هر یک از طرفین عقد بدون هیچ علتی می‌تواند آن را منحل نماید، در عقود لازم نیز قانون‌گذار دو سبب ارادی (فسخ و اقاله) و یک سبب غیرارادی و قهری (انفساخ) برای انحلال عقد پیش‌بینی کرده است.

این تحقیق از دو فصل تشکیل‌شده است، در مبحث اول از فصل اول، ابتدا مفهوم عقد در لغت و اصطلاح را بیان کرده و سپس به مفهوم لغوی و اصطلاحی سه واژه اساسی (فسخ، اقاله و انفساخ) می‌پردازیم. همچنین در مبحث دو این فصل در بیان ماهیت و احکام و مبنای این سه واژه اختصاص یافته است و در مبحث سوم نیز به شخصیت فقهی مختصرا اشاره شده است. فصل سوم نیز که عنوان اصلی پایان‌نامه می‌باشد به احکام انحلال عقود و نتیجه آثاری که بر آن‌ ها بار می‌شود، تدوین شده است.

1- بیان مسئله

با انحلال عقد به یکی از اسباب آن (فسخ، اقاله و انفساخ)، عقد از ادامه حیات بازمی‌ماند، یعنی عقدی که تا پیش از انحلال وجود اعتباری داشت و دارای آثاری بود با انحلال آن، وجود اعتباری خود را از زمان انحلال از دست می‌دهد و بدیهی است که از ادامه اثربخشی نیز بازمی‌ماند؛ بنابراین انحلال عقد دارای دو اثر مهم است:

الف. انحلال عقد: انحلال عقد، به هر سببی که باشد ناظر به آینده است و همان‌گونه که بیان شد، انحلال عقد، از زمان انحلال آن است و تصرفات قبل از آن اصولاً جایز می‌باشد و به همین دلیل ممکن است طرفین عقد یا اشخاص ثالث، براثر انحلال عقد، حقی پیدا کنند.

زوال اثر عقد: اثر عقد نیز پس از انحلال آن از بین می‌رود و بدیهی است که هدف از انحلال عقد، جلوگیری از آثار عقد بوده والا صرف انحلال و اضمحلال آن، نتیجه چندانی برای طرف یا طرفین عقد برجا نمی‌گذارد. با بیانی که گذشت معلوم شد که مهم‌ترین بحث در انحلال عقد، بررسی آثار انحلال است. در این پژوهش، باید مشخص شود که هدف عمده از انحلال عقد چیست؟ تکلیف عیب و نقصی که در از عوضین یا هردوی آن‌ ها به وجود آمده است، چه می‌شود؟ منافع و نمائات متصله و منفصله از زمان عقد تا زمان انحلال آن به چه کسی تعلق دارد؟

2- سوالات اصلی تحقیق

سؤالات اصلی که موضوع این پژوهش را تشکیل می‌دهد این است که:

1- هدف عمده از انحلال عقد چیست؟

2-  تکلیف تلف و عیب و نقصی که در عوضین یا هر دوی آن‌ ها به وجود آمده است، چه می‌شود؟

3- منافع و نمائات متصله و منفصله از زمان عقد تا زمان انحلال آن، به چه کسی تعلق دارد؟

3- فرضیات

1- هدف از انحلال عقد، جلوگیری از آثار عقدی که به دلایلی ادامه آن یا غیرممکن است (مانند تلف مبیع قبل از قبض) یا ضرر و زیان فاحش متوجه یکی از طرفین یا هر دو آن‌ ها می‌شود که با انحلال عقد، بلافاصله آثار حقوقی آن نیز از متوقف می‌گردد. مهم‌ترین اثر انحلال عقد، پایان یافتن عقد است. عقد با انحلال به یکی از اسباب آن، پایان‌یافته و آثار آن برطرف مى‌شود و آنچه از هریک از دو طرف به دیگرى منتقل‌شده به او بازمی‌گردد.

2- در صورت تلف عوضین به‌واسطه آفت آسمانی، عقد، خودبه‌خود منفسخ می‌گردد؛ اما درصورتی‌که مبیع توسط شخص ثالثی تلف شود، متلف (خواه بایع باشد خواه شخص ثالث) در صورت مطالبه مشتری، ضامن بدل مثل یا قیمت