كلمات امام علی(ع) با دو امتیاز شناخته می‏شده است: یكی فصاحت و بلاغت، و دیگر چند جانبه بودن و به اصطلاح امروز چند بعدی بودن. هر یک از این دو امتیاز به تنهایی كافی است كه به كلمات علی(ع) ارزش فراوان بدهد، ولی توام شدن این دو با یكدیگر یعنی اینكه سخنی در مسیرها و میدان‌های‏ مختلف و احیانا متضاد رفته و در عین حال كمال فصاحت و بلاغت خود را درهمه آنها حفظ كرده باشد، سخن علی(ع) را قریب به حد اعجاز قرار داده‏ است و به همین جهت سخن علی در حد وسط كلام مخلوق و كلام خالق قرار گرفته‏ است و درباره‏اش گفته‏اند: «فَوقَ کَلامِ المَخلوقِ وَ دونَ کَلامِ الخالِقِ!»آنحضرت به ویژه دربیان دیدگاه‌های اجتماعی با استفاده هنرمندانه از صنایع ادبی داد سخن داده است . در انجام این تحقیق با بهره گرفتن از منابع مختلف از جمله جواهرالبلاغه و شرح و ترجمه آن ،شرح ابن ابی الحدید و ابن میثم بحرانی و شرح ها و ترجمه‌ای دیگر و نیز نرم‌افزار و برخی مطالب سایت‌های مرتبط که عناوین آن‌ ها دربخش فهرست منابع و مآخذ خواهد آمد، به بررسی تعداد 78 کلمه از کلمات قصار آن حضرت(ع) که دارای دیدگاه‌های اجتماعی می‌باشند، از نظر کاربرد فن بیان پرداخته شده است. و مشخص می‌شود که علی(ع) با بهره گرفتن از انواع کنایه و تشبیه در درجه اول و در مراتب بعدی استعاره و انواع مجاز در کلمات قصار مقاصد اجتماعی و آموزه‌های زندگی جمعی بشر را به صورت محسوس و ملموس به تصویر کشیده است، به طوری که مخاطبین خودرا وادار به تاملی لذت‌بخش می کند که پس از دست یافتن به نتیجه این کنکاش دلنشین و دریافت معانی بلندکلام، خاضعانه در برابر پذیرش آن سرتسلیم فرود می آورد.

مقدمه:

ادبیات کلید دلهاست،اگرصالحان آن را به کارگیرندخیروصلاح را به دلها وارد می سازدو اگربه دست تبهکاران افتدبا افکارو هواهای نفسانی خود آن را به بیهودگی و لغومبتلا می سازدومردم را به انحراف می‌کشانند.ادبیات شمشیری دو لبه است گاه موانع را درمقابل مسیر کمال از بین می برد و گاه زخم نیزه ای می‌شود ودرنفوس برگزیدگان فرو می رودواین مصداق زبان کسانی است که خداوند منزه و متعال درباره ایشان می‌‌فرماید:﴿فَإذا ذَهَبَ الخَوفُ سَلقُوکُم بِِأَلسِنةٍ حِدادٍ﴾(احزاب؛19)پس چون ترس و خوف از آنان رخت بربنددبازبان های برنده باشمابرخورد می کنند.﴿اللهُ نَزّلَ أحسَنَ الحَدیثِ کِتاباً مُتشابهاً مَثانیَّ تَقشَعِرُّ مِنهُ جُلودُ الّذینَ یخشَونَ رَبَّهُم..﴾(زمر؛23)(خدابهترین سخن را نازل کرده است کتابی متشابه ودوتادوتا که از تلاوت آن کسانی راکه از پروردگارشان می‌ترسند ازخوف تن بلرزد…)آیه ی فوق گویاترین آیه درارتباط با بلاغت قرآن کریم است که  قرآن کریم را سخنی نیکو و همسان در راستی ودرستی معانی و تناسب و استواری نظم و تألیف معرفی می کند.اگربلاغت در زبان عرب را به تمامی مدیون قرآن کریم بدانیم و بزرگترین عامل درشکل گیری علمی تابدین حدگسترده رانزول وحی به حساب آوریم سخنی به گزاف نگفته ایم و به جرأت می توان گفت اگرقرآن کریم نازل نمی شد چه بسا که علوم بلاغت و صرف و نحو و بسیاری دیگر از معارف درمیان اعراب شکل نمی گرفت.شکی نداریم که قرآن کریم درزمینه ی زیبایی و آرایش سخن هنرنمایی کرده است.درحدی که با هیچ سخن زیبا و فصیحی قابل مقایسه و رقابت نیست.هرگاه بحث از فصاحت وسخنوری می شود ناخود آگاه نام نهج البلاغه براذهان تداعی می شود. آری نهج البلاغه پس از قرآن کریم جامع ترین منبع فکری اسلامی به خصوص تشیع به شمار می آید وطی قرن های متمادی خواستگاه اندیشه های والا از جهت معنا و سخنان بلیغ از جهت لفظ برای ملل عرب وعجم بوده است .

از آنجاکه شواهد موثق بیانگرآن است که هیچ اثرمستقلی درموضوع سیمای ادبی نهج البلاغه نگاشته نشده است از این رو دراین نوشتارتلاش شده است به جلوه هایی از هنر خارق العاده ی نهج البلاغه درصحنه پردازی و تجسم بخشیدن مفاهیم ،تصاویری پویا و زنده اشاره شودونمونه هایی از تابلوهاوچشم اندازهای زیباو محسوس آن درپیش روی مشتاقان و شیفتگان این شاهکارادبی مسلمانان قرار گیرد.درواقع هرآیه ی قرآن کریم یاکلامی از

 نهج البلاغه یک تصویر کلی یا ساختارکلّی و یا یک تابلو هنری کلامی را در برابر دیدگان مخاطب ترسیم می نماید.مضامین نهج البلاغه درحدود 14700 سال قبل بیان شده وسپس درحدود 1000سال پیش توسط سیدشریف رضی(ره)جمع آوری گردیده است تا از فراموشی و غبار ایام رهایی یابد.همه ی ما می دانیم که حضرت علی (ع)درزمانی  می زیسته اندکه جامعه ی عرب به تازگی از خصایص جاهلی رها شده بود.سخن گفتن با این مردم نمی تواند چندان خالی از دشواری باشد.امّا واضح است که کلام امیرالمؤمنین(ع) تنها برای شنونده همزمان اونیست .این سخنان می توانند قابلیت تسرّی درامتداد زمان پیدا کنند.

اگر ما بخواهیم به اسلام توجه کنیم وقرآن را بفهمیم ناچار از مراجعه به کلام امیرالمؤمنین(ع) هستیم خواه شیعه باشیم یا سنّی چون نهج البلاغه به همه ی مسلمانان تعلّق داردبلکه بهترین تفسیر که قادر به احیای قرائن و شواهد و معنای متن قرآن است نهج البلاغه می باشد.از این حیث نهج البلاغه دارای اهمیّت درجه اول دربین تمامی کتاب‌هایی است که می‌توان مورد مراجعه قرار داد و به قولی نهج‌البلاغه اخو القرآن(یعنی برادر قرآن )است . مباحث ذکر شده فوق، انگیزه رساله حاضررا فراهم آورد که نگارنده تصاویری از گزیده کلمات قصار نهج البلاغه راکه درمعنای مجازی به کاررفته زود شناسایی کرده و آن را درچهار فصل ارائه نماید:

درفصل اول به بررسی کلیات تحقیق پرداخته شده است کلیاتی پیرامون بیان مسأله ،اهداف تحقیق ،فرضیات و سوالات تحقیق ،روش تحقیق و پیشینه تحقیق بیان شده است.درفصل دوم به سخنی درباره‌ی نهج‌البلاغه و شخصیت بی‌مانند گوینده و گرد آوردنده آن پرداخته شده و در فصل سوم به  گذری مختصربرعلم بلاغت وبیان پرداخته شده است، تعاریف مورد نیاز از بلاغت وبه ویژه علم بیان واقسام بیان شامل مجازو انواع آن ،استعاره ،تشبیه ،کنایه و انواع آن ها به اختصار توضیح داده شده است.درفصل چهارم به اثبات فرضیه‌ها پرداخته شده است . و تصور براین است که حضرت علی در بیان دیده‌گاه‌های اجتماعی خود در کلمات قصار بیشتر از کنایه استفاده نموده‌اند لذا با ارائه‌ ی موارد متعدد و شواهد بسیاری از کاربرد انواع وجوه بیانی ،صحت این ادعا اثبات گردیده است. درپایان نتیجه گیری لازم ارائه گردیده است.وازجمله نتایج قابل توجه این مسأله است که برای بیان موضوعات اجتماعی تصویرگری معانی و تجسم بخشیدن به مفادکلام درقالب مجاز ،تشبیه ،استعاره و کنایه از سایر وجوه بیانی باارزشتر و تأثیرگزارتر است لذا مبلغین و مروجین امورتربیتی و ارشادی می توانند با الهام گرفتن از کلام امیر سخن و خطابه وشیوه واسلوب بیانی ایشان درنفوذ کلام خود بیافزایند.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- بیان مسئله

با توجه به این که قران کریم و نهج البلاغه از نظر ادبی جزء شاهکار های موجود هستند،لذا می توان چگونگی تصویر پردازی هنری در آن ها را بررسی و از آن بهره برداری کرد.نهج البلاغه پس از قران کریم بزرگترین کتاب شیعیان جهان میباشد که از لحاظ الفاظ و معانی شگفتی همگان را برانگیخته و پیوسته مورد توجه ادیبان و علما و دانشمندان و مسلمان و غیر مسلمان قرار گرفته است و هر کسی از دیدی به آن نگریسته است با توجه به این که نهج البلاغه از نظر ادبی یکی از بهترین منابع موجود میباشد لذا میتوان به همین دلیل چگونگی تصویر پردازی هنری درآن را بررسی و از آن استفاده لازم را نمود. تصویر پردازی هنری یکی از زیبا ترین موضوعاتی است که می تواند در این پژوهش موردبحث و بررسی قرار گیرد.در این تحقیق تابلو های هنری وتصویری کلمات قصاربا موضوعات اجتماعی رادر منظر مخاطبین به تصویر می کشیم.

2-1- سوالات تحقیق

این پایان نامه در راستای پاسخ گویی به پرسشهای زیر است:

– حضرت علی (ع) به عنوان امیرخطابه وسخنوری،برای مطرح کردن موضوعات اجتماعی درکلمات قصار،ازکدام مواردبیان بیشتراستفاده فرموده اند؟

– آیا می توان ادعا کرد که حضرت (ع) برای مطرح کردن موضوعات اجتماعی درکلمات قصارازانواع کنایات بیشترازدیگرموارد بیان استفاده فرموده است؟

– آیادرکلمات قصاربا مضامین اجتماعی بعداز کنایه ،تشبیه کاربرد بیشتری دارد؟

– آیا از شیوه ی بیان موضوعات اجتماعی درکلمات قصارنهج البلاغه می توان برای آموزش وترویج آداب اجتماعی درجوامع اسلامی معاصرالهام گرفت؟

3-1- فرضیه های تحقیق

– درکلمات قصارنهج البلاغه با مضامین اجتماعی ازکنایه تعریض و ایماءبیشتراز انواع دیگراستفاده شده است.

– درکلمات قصارنهج البلاغه با مضامین اجتماعی ازتشبیه بلیغ زیاد استفاده شده.

– درکلمات قصارنهج البلاغه با مضامین اجتماعی ازاستعاره مکنیه بیشترازدیگرانواع استعاره استفاده شده است.

– شیوه حضرت علی (ع) دربیان موضوعات اجتماعی نشان می دهدبیان نقاط قوت و ضعف به صورت غیرمستقیم(کنایه)ازسایر سبک های آموزشی موثرتراست.

4-1- اهداف مشخص تحقیق