چکید

زمینه و هدف: توانبخشی یکی از راه های مهم پیشگیری از ازکارافتادگی ناشی از سکته مغزی است، لذا اتخاذ تدابیری برای افزایش کارایی آن ضروری است. آینه درمانی در برخی مطالعات اثرات مثبتی بر توانایی حرکتی بیماران داشته اما نتایج تایید شده ای در این زمینه وجود ندارد. این مطالعه با هدف تعیین تأثیر آینه درمانی بر توانایی حرکتی بیماران پس از سکته مغزی انجام شد.

روش کار: در این کارآزمایی بالینی تصادفی 50 بیمار مبتلا به سکته مغزی در بیمارستانهای قائم (عج) و امام رضا (ع)  شهر مشهد  به صورت تخصیص تصادفی در دو گروه کنترل (25 نفر)  و آینه­درمانی (25 نفر) قرار گرفتند. در گروه مداخله، آینه­درمانی  در 20 جلسه 30 دقیقه‌ای به صورت روزانه یا روزدرمیان انجام شد، به این صورت که فرد حرکات دامنه حرکتی اندام فوقانی و تحتانی را توسط سمت سالم در مقابل آینه انجام داده و تنها تصویر آینه­ای آن را مشاهده می­نمود. برنامه‌ی معمول توانبخشی (تحریک عصبی-عضلانی و حرکت درمانی) در هر دو گروه کنترل و مداخله اجرا شد. توانایی حرکتی اندام فوقانی و تحتانی قبل، حین و پس از درمان با بهره گرفتن از ابزار های بازیابی حرکتی، عملکرد حرکتی، توانایی راه رفتن، مراقبت از خود بارتل و دامنه حرکتی مفاصل مورد ارزیابی قرار گرفت. داده ­ها توسط نرم افزار spss نسخه 5/11 و آمار توصیفی و تحلیلی (آزمونهای تی، من ویتنی و کای اسکوئر و …) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

یافته­ ها: دو گروه قبل از مداخله از نظر شاخص ­های توانایی حرکتی و متغیرهای مداخله­گر تفاوت آماری معنی­داری نداشتند(05/0p<). پس از مداخله بیماران در گروه آینه درمانی از نظر شاخص ­های عملکرد حرکتی(9/7%) ، بازیابی حرکتی(9/11%) و توانایی راه رفتن (7/4%) نسبت به گروه کنترل بهبود داشتند که این از نظر آماری معنادار بود (05/0>p). اما از نظر شاخص توانایی مراقبت از خود و دامنه حرکتی مفاصل تفاوت آماری معناداری وجود نداشت (05/0<p).

نتیجه ­گیری: آینه‌درمانی برخی شاخص‌های توانایی حرکتی بیماران سکته مغزی را بهبود می‌بخشد بنابراین توصیه می‌شود به عنوان یک روش ساده، ارزان و مددجو محور، بصورت مکمل برنامه توانبخشی در این بیماران بکار رود.

کلیدواژه ­ها: عملکرد انتهای فوقانی/تحتانی، آینه­درمانی، بازیابی عملکردی، فعالیت‌های روزمره زندگی، دامنه حرکتی مفاصل، توانبخشی سکته مغزی

فهرست جداول

بیان مسأله

سکته مغزی یا حوادث عروقی مغز، شایعترین بیماری ناتوان کننده نورولوژیک در بزرگسالان می­باشد که باعث آسیب به سیستم‌های حسی، حرکتی، ادراکی، بینایی و شناختی می­ شود که درنتیجه بیماران را برای انجام فعالیت­های روزمره زندگی ناتوان می­ کند(1).

این بیماری در حدود 10 تا 12 درصد کل مرگ و میر دنیا را به خود اختصاص داده است(2). براساس آمار سازمان بهداشت جهانی وقوع سکته مغزی سالانه بین 7/2 تا 4/7 مورد در هر هزار نفر جمعیت در نوسان است (3). سکته­های مغزی سومین علت مهم مرگ در کشورهای پیشرفته می­باشند. به طوری که سالانه حدود 000/750 نفر در ایالات متحده آمریکا دچار سکته مغزی می‌شوند. حدود 000/150 نفر (000/90 زن و 000/60 مرد) به دلیل سکته مغزی و یا عوارض آن جان خود را از دست می­دهند، که از این میان 25 درصد افراد سن کمتر از 65 سال دارند. حدود 12 درصد علل مرگ در انگلستان ناشی از سکته مغزی است. حدود 7 درصد تخت­های بیمارستانی در اسکاتلند توسط بیماران مبتلا به سکته مغزی اشغال می­ شود و 6/4 درصد کل هزینه­ های بهداشتی این کشور در ارتباط با سکته مغزی می­باشد (4). شیوع سکته مغزی در کشورهای غربی بین 100 تا 300 در هر 100 هزار نفر در سال متغیر است. در آسیا نیز تعداد کسانی که در اثر سکته مغزی جان خود را از دست می­ دهند نزدیک به کسانی است که به دنبال بیماری­های قلبی می­میرند (5). براساس آمارهای موجود در مرکز آمار ایران، تعداد مبتلایان به سکته مغزی 270 مورد در هر 100 هزار نفر محاسبه شده است (2) و بروز سالیانه آن 149-113 نفر در هر 000/100 نفر جمعیت برآورد شده که با مسن­تر شدن جمعیت در سال­های آینده بر میزان آن افزوده خواهد شد (6).

سکته مغزی پس از بیماری­های قلبی-عروقی و نئوپلاسم­های بدخیم سومین عامل مرگ و میر در جهان به شمار می‌رود. این مشکل دلیل عمده­ای برای مرگ و میر، ناتوانی و افت کیفیت زندگی است(6). این بیماری یک مشکل شایع بهداشتی و نیز یکی از شایعترین بیماری­های نورولوژیک تهدیدکننده حیات و از علل اصلی ناتوانی‌های شدید و خانه‌نشین شدن افراد است (3, 7).

سکته مغزی دلیل عمدۀ ناتوانی است که نیاز به مراقبت در منزل دارد و مهمترین عامل ایجاد ناتوانی‌های طولانی مدت در تمام دنیاست (2). یک سوم بیمارانی که دچار سکته مغزی می­شوند ناتوانی­ های دائمی را تجربه می­ کنند. از بین بیماران مبتلا به سکته مغزی فقط 13 درصد قادر به بازگشت به شغلشان هستند. سکته مغزی یک واقعه بسیار مهم در زندگی است که منجر به تغییرات جسمی، روانی و عملکردی در زندگی فرد می­ شود. سکته مغزی یک حادثه غیرقابل پیش ­بینی و ویرانگر برای بیمار و خانواده اوست، به عبارتی یک بیماری خانوادگی است، بطوری که زندگی بیمار و خانواده وی پس از سکته مغزی دچار تغییراتی می­ شود، که به صورت قبل از سکته برنخواهد گشت (5). علاوه براین سکته مغزی بر روی مراقبین، ارائه کنندگان خدمات سلامتی و اجتماعی نیز تأثیرات قابل توجهی دارد و عامل 5 درصد از بستری­های بیمارستانی به صورت حاد می­باشد (6) ولیکن امروزه با توجه به پیشرفت‌های موجود در تشخیص و درمان نظام سلامت، با تعداد بیشتری از این بیماران نسبت به گذشته روبرو است و علاوه بر مرگ ناشی از آن، اختلالات و معلولیت‌های جسمانی به جامانده از این بیماری‌ها، از لحاظ مراقبت‌های پزشكی و پرستاری در بیمارستان و منزل، به صورت یک معضل اجتماعی بزرگ درآمده است، از این رو، این بیماری به عنوان یكی از عوامل عمده از كارافتادگی به شمار می ­آید و هزینه اقتصادی زیادی را بر جامعه تحمیل می‌كند(3). در کشور انگلستان هزینۀ درمان و بازتوانی بیماران مبتلا به سکته مغزی 4 درصد بودجه خدمات بهداشتی را شامل می‌شود و نیز سهم عمده­ای از هزینه 40 میلیارد دلاری که سالانه در آمریکا صرف بیماران سکته مغزی می­ شود، به مراقبت طولانی مدت و توانبخشی بعد از بیماری اختصاص دارد. بنابراین بهبود و توسعه روش های درمانی مؤثری که مرحله بهبودی بعد از حادثه را دربرگیرد، از لحاظ درمانی، اجتماعی و اقتصادی اهمیت حیاتی دارد(2).

اختلال حسی و حرکتی شدید در اندام منجر به ناتوانی در مراقبت از اندام و آسیب آن می­­شود. شایع­ترین عارضه و بدترین علامت بالینی ناشی از سکته مغزی، ناتوانی­ های حرکتی از جمله همی­پلژی و همی­پارزی است(8-9). حدود 85 درصد از افرادی که دچار سکته مغزی شده ­اند همی­پارزی را تجربه می­ کنند، اگرچه شدت و تنوع اختلالات در بیماران با همی‌پلژی و همی­پارزی، به محل و وسعت ضایعه بستگی دارد، ولی اختلالات عملکرد حرکتی از عمده­ترین تظاهرات بالینی همی‌پارزی است، که اجرای فعالیت‌های روزمره زندگی و شغلی و تفریحی، را برای بیماران دشوار و یا غیرممکن می‌سازد (10). همان طور که مطالعات نیز نشان می­دهد حدود 53 تا 24 درصد از این بیماران پس از سکته مغزی به استقلال می‌رسند (11). کاهش قدرت، سرعت و کنترل حرکت در 60 تا 78 درصد بیماران دیده شده که سبب کاهش توانایی‌های عملکردی آنان می‌شود. اختلال حس سمت مبتلا، این عارضه را تشدید می­نماید که گاهی اوقات به صورت انکار اندام ظاهر می‌شود(9).

حدود 55 تا 75 درصد بیماران پس از سکته مغزی محدودیت در عملکرد اندام فوقانی را تجربه می­ کنند، لذا اتخاذ تدابیری برای بهبود آن ضروری است. روش­های درمانی متنوع برای بهبود اختلالات ناشی از این بیماری شامل استفاده از داروهای شل کننده عضلات، ضددردها، استفاده از ماساژ، تحریکات الکتریکی، حرکات درمانی و جراحی پیشنهاد شده است (10). بنابراین بررسی و شناخت عوارض حسی و حرکتی به جای مانده از این بیماری اهمیت دارد زیرا با شناخت و درک این گونه عوارض، فرایند درمان و پیشگیری از ناتوانی بهتر انجام می­گیرد و از عوارض متعاقب آن جلوگیری به عمل می­آید(8).

برخی از مداخلات حرکت­درمانی که اثر آنها در بهبود کنترل و توانایی حرکتی بیماران در اندام تحتانی و فوقانی پس از سکته مغزی مورد ارزیابی قرار گرفته است، شامل تمرینات کششی، هماهنگی و تعادلی، تحرک بخشی عملکردی و ماساژ، تمرینات تقویتی (ایزومتریک، ایزوتونیک، ایزوکینتیک)، هوازی، تمرینات راه رفتن، تمرینات نوار گردان و تمرینات پله، آموزش ورزش در بازوی پارستزیک، آموزش متمرکز بر اختلالات[1] در بازو، تحریک الکتریکی عملکردی، توانبخشی به کمک ربات ها و آموزش دوطرفه بازو می­باشد(10, 12).

در حال حاضر نیز برای بهبود توانایی­های حرکتی در هفته اول پس از سکته مغزی از درمان­های فیزیکی شامل بازآموزی عصبی-عضلانی و همچنین تمرینات عملکردی پیش از راه رفتن از جمله فعالیت­های انتقال وزن در حالت نشسته یا ایستاده و حفظ موقعیت بدون کمک، تمرینات ذهنی، تمرین حرکتی دوطرفه، تحریک الکتریکی عصبی عضلانی، روباتیک درمانی، تحریک حرارتی و… استفاده می‌شود(13).

با این حال بسیاری از پروتکل های درمانی برای پارستزی اندام فوقانی به تمرینات فشرده، تعامل بیمار با پرستار و درمانگر به صورت چهره به چهره، کتابچه­های راهنما و آموزش به مدت چند هفته نیاز دارد که باعث می­ شود ارائه درمان فشرده برای همه بیماران دشوار باشد(12). با اینکه توانبخشی سکته مغزی از پیشرفت­های قابل توجه در درک بهبودی بعد از سکته مغزی و توسعه تکنیک­ها برای اصلاح فرایندهای بهبودی بهره برده است. اما هنوز بیماران با همی­پلژی بعد از سکته مغزی اغلب از اختلال عملکرد حرکتی اندام­ها رنج می­برند که به اختلال در کنترل حرکت و ناتوانی عملکردی نظیر ضعف عضلانی، تون عضلانی غیرطبیعی و ناهماهنگی منجر می­گردد. در اکثر بیماران، بیشترین بهبودی در 3 ماه اول رخ می­دهد اما به تدریج در شش ماه بعد از شروع همی‌پلژی و برنامه توانبخشی به یک کفه می­رسد. بنابراین، استراتژی­ های توانبخشی لازم است تا بهبود عملکرد را در بیماران سکته مغزی هرچه بیشتر و سریع تر به حالت قبل برگرداند، برای این منظور باید از روش‌های درمانی نو و ابتکاری بهره برد(13).

پایۀ توانبخشی سکته مغزی براین فرض استوار است که بیماران پس از سکته مغزی تا حدودی به صورت  خودبخودی و نیز یادگیری و تمرین، بهبود خواهند یافت. سازماندهی مجدد در مغز برای کنترل حرکات، به میزان زیادی با تمرین بهبود می‌یابد بنابراین برای کسب نتایج بهتر، لازم است تکنیک­های توانبخشی در جهت رفع نقایص حرکتی خاص بیماران برنامه‌ریزی شوند. استفاده از برنامه‌های مکمل تأثیر برنامه‌های معمول و پایۀ توانبخشی را افزایش می‌دهد. با توجه به اینکه برنامه‌های توانبخشی در حال حاضر تنها در کلنیک­های تخصصی و بخش­های فیزیوتراپی و با هزینه­ های بالا صورت می‌پذیرد، وجود برنامه ­های مکمل و نو که روند بهبودی بیماران را سرعت بخشیده و توسط فرد غیرمتخصص و خانوادۀ بیمار قابل اجرا باشد، بسیار مفید خواهد بود(14) همچنین هزینۀ زیاد برنامه ­های توانبخشی که قبلاً به آن اشاره شد، ضرورت افزایش اثربخشی این برنامه‌ها را ایجاب می‌کند.

این موضوع که مغز و به خصوص کورتکس توانایی تغییر ساختار و در نتیجه عملکرد را دارد، امروزه به طور گسترده‌ای مورد قبول واقع شده است. علاوه براین مغز آسیب دیده ممکن است پتانسیل بیشتری برای ترمیم نسبت به مغز سالم داشته باشد. به نظر می‌رسد اقدامات توانبخشی یکی از اجزای حیاتی در تسهیل این تغییرات باشد. نوروپلاستیسیتی یکی از مهمترین مفاهیم پس از سکته مغزی است. در یک چارچوب کلی ترمیم پذیری یا شکل پذیری دوباره مغز ممکن است به صورت تغییر در ساختار در طول زمان و یا تغییر در عملکرد حاصل شود. قشر مغز با ارتباطات سیناپسی بی‌شماری که دارد، محل مناسبی برای تحقق این ترمیم‌پذیری است. با این تعریف، مشاهده می­ شود که تغییرات در سطح قشر مغز، ممکن است به شیوه‌های مختلف، صورت گیرد. مطالعات متعددی نشان داده است که غنی سازی محیط اطراف، آموزش مهارت­ های حرکتی و افزایش ورودی‌های حسی باعث بروز تغییراتی در سطح قشر مغز می­ شود که به معنای افزایش ارتباطات سیناپسی است (6).

این موضوع کاملاً شناخته شده است که افزایش سیگنال­های حسی از طریق شیوه ­های مختلف می‌تواند شکل پذیری[2] مغزی را بالا ببرد. فرایندهای حسی مانند بینایی، شنوایی، حس عمقی، لمس و فشار می ­تواند واسطه­ای در بازخورد اطلاعات باشد و بر عملکرد حرکتی بیمار تأثیر داشته باشد (13). علاوه براین نقایص حسی و درگیر نمودن حواس بیماران به ندرت در برنامه‌های توانبخشی بیماران سکته مغزی مورد توجه قرار می­گیرد و مطالعات اندکی نیز در خصوص تأثیر درگیر نمودن حواس بر بازیابی حرکتی اندام‌ها و به خصوص عملکرد آنها صورت گرفته است(15). همچنین مطالعاتی نشان داده­اند که سازماندهی عملکرد سیستم حرکتی از جمله قشر حرکتی اولیه می ­تواند توسط حرکت اندام­های طرف سالم بدن و مشاهده حرکات غیرفعال اندام مقابل تعدیل شوند(13).

توانبخشی حرکتی با هدف افزایش توان شکل‌پذیری سلول­های عصبی که شامل حرکت­های وظیفه محور می­باشند (مانند ریختن یک فنجان چای)، بهترین و جدیدترین روش برای توانبخشی بعد از سکته مغزی هستند. در این میان روش‌هایی مانند راه رفتن روی تردمیل با حمایت وضعیتی و کاهش قسمتی از وزن بدن، ارتوزهای[3] رباتیک جهت اندام­های فوقانی و تحتانی، تحریکات الکتریکی برنامه ­ریزی شده جهت عضلات و اعصاب و فناوری­های توانبخشی با بهره گرفتن از حقیقت مجازی و تحریکات مغناطیسی مغز از روش­های نوینی هستند که دارای اثربخشی تأیید شده و تجمعی با تمرینات حرکتی وظیفه محور می­باشند (6).

آینه­درمانی یکی از روش­های نسبتاً جدید است که بر روی حرکت اندام­های بدون آسیب متمرکز است. این روش برای اولین بار توسط راجرز راماچاندران[4] به عنوان درمانی برای از بین بردن حرکات غیرارادی و درد و فلج در اندام خیالی ابداع شد(16). پس از برنامه آینه­درمانی، بیماران بهبود حرکت و راحتی بیشتر و درد کمتری را در اندام قطع شده گزارش کردند(13). این روش درمانی در افرادی که آمپوتاسیون دست یا پا و دیگر اندام­های بدن داشته اند، بکار رفته است. همچنین در مورد استفاده موفقیت آمیز از آینه‌درمانی در بیماران مبتلا به سندرم درد پیچیده منطقه­ای[5]، آسیب عصب محیطی، پاره شدگی شبکه بازویی و پارستزی دست، بازآموزی حسی در هایپرستزی شدید بعد از صدمات دست گزارشاتی ارائه شده است(12-13).

مکانیسم آینه­درمانی از لحاظ نوروفیزیولوژی مورد بررسی قرار گرفته است. شواهد حاکی از این است که قسمت ­هایی از قشر مغز که فعال هستند با مشاهده حرکات، درگیر اجرای آن حرکات، می­شوند. حرکات آینه­ای با فعال­سازی بیشتر نیمکره مقابل برای درک اندام همراه است (17). سازماندهی عملکرد حرکتی در اطراف موضعی که تحت تأثیر سکته مغزی قرار گرفته است، باعث بهبود حرکت پس از سکته مغزی و نیز بهبود سایر مناطق مغز در نیمکره آسیب دیده می­ شود. مطالعات تصویربرداری از عملکرد مغز نشان داده که تصور حرکتی باعث افزایش تحریک پذیری قشر حرکتی اولیه در طرف مبتلا و تسهیل حرکت اندام­ها شده است(13).

در افراد سالم ایجاد توهم از طریق مشاهده حرکات دست آینه باعث افزایش تحریک­پذیری قشر حرکتی می‌شود. با این حال مکانیسم دقیق آینه­درمانی در بیماران با سکته مغزی در حد حدس و گمان باقی مانده است. بیمار با ایجاد تصویر دیداری از سمت فلج، آن را مشابه اندام سالم در حال حرکت تصور می­ کند. درنهایت، این توهم که از طریق مشاهده تصویر حرکات دست سالم در آینه ایجاد می­ شود، ممکن است باعث شود فرد از اندام فلج بیشتر استفاده کرده، در نتیجه روند عدم استفاده از اندام فلج، را معکوس می­نماید. همچنین از طریق تعدیل تحریک­پذیری قشر حرکتی، آینه­درمانی ممکن است به طور مستقیم بهبود حرکتی را تحریک نماید. در نهایت آینه‌درمانی به عنوان نوعی تمرین حرکتی است که مبتنی بر توهم و تمرینات ذهنی از حرکات اندام­ها است (17).

تعدادی از مطالعات تصویربرداری از مغز، تأثیرات آینه­درمانی را بر روی عملکرد مغز نشان داده است و شواهد نوروفیزیولوژیک نیز حاکی از کاربرد آینه­درمانی برای بهبود نیمکره­ای که دچار سکته مغزی شده است، وجود دارد. اگرچه دانش موجود در مورد تأثیر واقعی و بالینی آینه­درمانی بر عمکرد حرکتی اندام فلج، کم می­باشد (18).

برخلاف روش­های پیشرفته و گران قیمت، آینه­درمانی به عنوان یک درمان ساده، ارزان و مهمتر از همه مددجو- محور ممکن است عملکرد اندام ها را بهبود بخشد(12). این روش اخیراً به دلیل گزارشاتی مبنی بر سودمندی آن در بیماران مبتلا به اختلالات مختلف، بسیار مورد توجه قرار گرفته است (19). آینه­درمانی به عنوان یک تکنیک مکمل به همراه برنامۀ معمول توانبخشی در مراحل اولیۀ درمانی ممکن است مفید باشد. حتی استفاده از آن پس از ترخیص در منزل نیز امکان­ پذیر است. مشروط بر آن که فردی که مراقبت از بیمار را بر عهده دارد در این باره آموزش‌های کافی و درست را دریافت کرده باشد(13).

مطالعه وو بر روی بیماران با سکته مغزی مزمن، بیان می­ کند که آینه­درمانی عملکرد حرکتی و حسی را افزایش داده در صورتی که بر توانایی مراقبت از خود تأثیری نداشته است (20). نتایج مطالعه سوتبیاز نیز نشان داده است اگرچه آینه­درمانی بازیابی و عملکرد حرکتی را افزایش می­دهد اما برتوانایی راه رفتن تأثیری نداشته است(13). باوجود اینکه بعضی از مطالعات انجام شده تأثیر آینه­درمانی را بر برخی از جنبه­ های حرکتی مورد بررسی قرار داد­ه­اند اما در هرکدام از آنها نارسایی­هایی وجود دارد که عبارتند از حجم کم نمونه، مطالعه برخی از جنبه­ های حرکتی و بررسی بیماران در مرحله­ ای خاص پس از سکته مغزی و ….