فصل اول: مقدمه و کلیات تحقیق

1- کلیات تحقیق……………………………… 2

1-1- مقدمه……………………………… 2

2-1- طرح و بیان مسئله تحقیق………………………………. 5

3-1- سؤالات تحقیق………………………………. 10

4-1- فرضیات تحقیق………………………………. 11

5-1- ضرورت و اهمیت تحقیق………………………………. 11

6-1- اهداف تحقیق………………………………. 12

7-1- پیشینه تحقیق ………………………………..13

1-7-1- تحقیقات داخلی………………………………. 13

2-7-1- تحقیقات خارجی………………………………. 15

8-1- محدوده موضوعی، زمانی و مکانی تحقیق…………………….16

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق

پیش درآمد……………………………… 18

1-2- تعاریف و مفاهیم……………………………… 18

1-1-2- سالخوردگی جمعیت…………………………….. 18

2-1-2- بازدارندگی………………………………. 19

3-1-2- توسعه…………………………….. 19

4-1-2- توسعه روستایی………………………………. 22

5-1-2- توسعه اقتصادی ………………………………23

6-1-2- توسعه اجتماعی ………………………………… 24

7-1-2- مهاجرت……………………………………… 25

1-7-1-2- انواع مهاجرت ………………………………….. 25

2-2- مسائل و موانع بازدارنده توسعه روستایی…………………………. 26

3-2- ارتباط جمعیت و توسعه…………………………………….. 28

4-2- رشد طبیعی جمعیت و مراحل انتقالی آن ……………………………. 30

5-2- شاخص ­های اندازه ­گیری سالخوردگی…………………………………….. 33

1-5-2- میانه سنی …………………………………………… 33

2-5-2- میزان و درصد سالخوردگی جمعیت…………………………… 33

3-5-2- نسبت وابستگی ………………………………….. 34

6-2- دیدگاه ­ها و نظریه ­ها ………………………………………. 34

1-6-2- دیدگاه ­ها و نظریه­ های مرتبط با توسعه ………………………… 34

1-1-6-2- خاستگاه توسعه در مکاتب………………………….. 35

2-1-6-2- تطورگرایی ……………………………………. 35

2-6-2- نظریه­ های مهاجرت……………………………… 38

3-6-2- دیدگاه ­های مرتبط با سالخوردگی ……………………………. 39

4-6-2- عقاید و نظریه ­های جمعیتی در ارتباط با ترکیب سنی…………………………. 41

جمع­بندی ……………………………………. 45

فصل سوم: مواد و روش‏ها

پیش­درآمد……………………………… 47

1-3- بخش اول: معرفی اجمالی و ویژگی­های جغرافیای طبیعی و انسانی منطقه مورد مطالعه……..47

1-1-3- موقعیت، حدود و وسعت بخش جلگه رخ………………….. 47

2-1-3- ویژگی­های جغرافیای طبیعی منطقه مورد مطالعه………….. 49

1-2-1-3- توپوگرافی…………………………….. 50

2-2-1-3- وضعیت زمین­ شناسی…………………………….. 51

3-2-1-3- آب و هوا/ اقلیم……………………………… 52

1-3-2-1-3- تقسیم ­بندی اقلیمی………………………….. 52

2-3-2-1-3- درجه حرارت………………………………. 53

3-3-2-1-3- بارندگی………………………………. 54

4-3-2-1-3- تبخیر ………………………………….. 54

5-3-2-1-3- یخبندان ………………………………….. 55

6-3-2-1-3- باد …………………………………. 56

4-2-1-3- خاک­شناسی و قابلیت اراضی……………………………. 58

5-2-1-3- پوشش گیاهی ………………………………… 59

3-1-3- ویژگی­های جغرافیای انسانی منطقه مورد مطالعه ………………… 60

.1-3-1-3-  سابقه تاریخی ……………………………. 60

2-3-1-3- تعداد و تحولات جمعیت ………………………….. 61

1-2-3-1-3- نرخ رشد جمعیت………………………………… 62

2-2-3-1-3- پیش ­بینی جمعیت …………………………. 63

3-3-1-3- ترکیب جمعیت ………………………………. 64

1-3-3-1-3- ترکیب سنی…………………………………. 64

2-3-3-1-3- ترکیب جنسی …………………………………. 65

4-3-1-3- تراکم جمعیت ………………………………………… 66

5-3-1-3- سواد و آموزش ………………………………… 68

6-3-1-3- وضعیت اقتصادی منطقه ……………………… 70

1-6-3-1-3- بررسی وضعیت بخش­های مختلف اقتصادی ………………….. 71

1-1-6-3-1-3- کشاورزی ……………………………………………. 72

2-1-6-3-1-3- صنایع روستایی ……………………………… 76

2-3- بخش دوم: روش­شناسی پژوهش ………………………….. 78

 

مقالات و پایان نامه ارشد

 

1-2-3- روش پژوهش …………………………………….. 78

2-2-3- جامعه آماری …………………………………………….. 80

3-2-3- نحوه جمع­آوری اطلاعات ………………………………….. 81

4-2-3- شیوه تجزیه و تحلیل داده­ ها  ………………………….81

5-2-3- تعریف عملیاتی متغیرها و شاخص ­های تحقیق………………………. 81

6-2-3- روایی و پایایی ابزار تحقیق ……………………………….. 84

جمع­بندی ………………………………… 85

فصل چهارم: بحث و نتایج

پیش­درآمد……………………………….88

1-4- یافته­ های توصیفی………………………….. 88

1-1-4- وضعیت سنی پاسخگویان …………………88

2-1-4- وضعیت سواد پاسخگویان………………… 89

3-1-4- وضعیت شغلی پاسخگویان …………………90

4-1-4- وضعیت فعالان در زیربخش­های کشاورزی………………………91

5-1-4- وضعیت درآمد پاسخگویان …………………………..92

2-4- برخورداری از خدمات و امکانات …………………………94

3-4- تعیین روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده …………………. 95

4-4- یافته­ های استنباطی………………………………..98

1-4-4- تحلیل تفاوت سطح توسعه اقتصادی روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده……… 98

2-4-4- تحلیل تفاوت سطح توسعه اجتماعی روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده…… 100

5-4- نتایج آزمون فریدمن…………………………….. 104

6-4- آزمون فرضیات…………………………….. 106

1-6-4- آزمون فرضیه اول……………………………… 106

2-6-4- آزمون فرضیه دوم…………………………….. 107

فصل پنجم: نتیجه ­گیری و پیشنهادات

1-5- جمع­بندی………………………………. 111

2-5- نتیجه­ گیری…………………………….. 112

3-5- پیشنهادات………………………………. 115

فهرست منابع ………………………………….. 118

چکیده:

جمعیت از دیدگاه نوین، ابزار، وسیله­ کار و بهره­گیرنده نهایی روند توسعه محسوب می­ شود. این بینش جمعیت را تنها یک مقوله کمی تلقی نکرده بلکه ساختار کیفی آن را نیز مورد توجه قرار می­دهد. یکی از مباحث مهم در این رابطه، سالخوردگی جمعیت است که امروزه در شهرها و بویژه روستاهای کشور ظاهر شده است و یکی از دلایل بازدارنده توسعه روستایی محسوب می­ شود. با این دیدگاه، هدف پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل اثرات سالخوردگی بر بازدارندگی توسعه اقتصادی – اجتماعی روستایی در بخش جلگه رُخ شهرستان تربت حیدریه بود که با روش توصیفی – تحلیلی، مبتنی بر مطالعات میدانی انجام شد. جمع­آوری داده ­ها از طریق تکمیل پرسشنامه انجام شد که در راستای شناخت وضعیت توسعه روستاهای منطقه، تعداد 48 شاخص در دو بعد اجتماعی و اقتصادی مورد شناسایی و تجزیه – تحلیل قرار گرفت؛ برای تجزیه و تحلیل داده ­ها و تهیه نقشه­ها به ترتیب از آزمون­های آماری نرم­افزار SPSS و GIS استفاده شد. متناسب با نتایج آزمون من­ویتنی و سطح معناداری کمتر از 05/0، به تفاوت معنادار سطح توسعه بین روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده پی برده شد. همچنین متناسب با یافته­ های پژوهش، میانگین بعد اجتماعی در روستاهای جوان 07/4 و در روستاهای سالخورده 44/2 بوده و میانگین بعد اقتصادی 92/3 و 64/1 به ترتیب در روستاهای جوان و سالخورده به دست آمد. درمجموع، نتایج پژوهش حاکی از آن است که پدیده سالخوردگی در توسعه اقتصادی – اجتماعی روستاهای این بخش نقش بازدارنده ایفا نموده است.

فصل اول: مقدمه و کلیات تحقیق

1- کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

جمعیت منبع فناناپذیری است که می ­تواند نقش مؤثری در تحقق توسعه­ اقتصادی – اجتماعی ایفا کند. رابطه­ منطقی بین جمعیت و توسعه باعث توسعه هماهنگ اقتصادی و اجتماعی، اعتلای سطح زندگی و بهروزی مردم می­ شود (ساعی ارسی، 1387: 70). با وجود بررسی­های علمی انجام شده در این زمینه، هنوز روابط دوجانبه جمعیت و توسعه درست شناخته نشده است. زیرا اثر آن‌ ها بر یکدیگر غیر مستقیم بوده و به علت حضور متغیرهای مداخله­گر، دارای روابطی پیچیده­اند. جمعیت و توسعه هر یک تحت تأثیر پدیده ­ها و متغیرهای اقتصادی – اجتماعی متفاوتی هستند و جنبه­ های گوناگون و اجزای بسیار دارند (پاپلی یزدی و ابراهیمی، 1387: 142).

در رابطه با توسعه روستایی هدف اصلی آن باید توانا ساختن توده­های جمعیت روستایی باشد که اکنون نمی­توانند با تلاش خود نیازهای اساسی زندگی را برآورده سازند (هانتر، 1980: 4). محور بودن انسان در فرایند توسعه، ضرورت توجه به مناطق روستایی را اهمیت می­بخشد، زیرا انسان هم به عنوان هدف توسعه و هم مهم­ترین ابزار توسعه محسوب می­ شود. در مناطق روستایی این نیروی انسانی که از آن به عنوان بخش مردمی یاد می­ شود، به صورت سازمان نیافته و غیر متمرکز وجود دارد. اگر بهره ­برداری از نیروی کار در جوامع روستایی را به عنوان عنصری مؤثر در فرایند توسعه ملی لحاظ کنیم، نقش توسعه روستایی در فرایند توسعه ملی جایگاه و اهمیت خود را پیدا می­ کند (جمعه پور، 1387: 74-69).

از جمله مباحث مربوط به جمعیت و توسعه، بحث سالخوردگی جمعیت می­باشد. سالخوردگی به عنوان یک مسئله جمعیتی، از پدیده­های نو ظهور در کشور محسوب می­ شود. از آنجا که جمعیت سالخورده بیش از آنکه تولید کننده باشند، مصرف کننده و به تبع آن وابسته به جمعیت شاغل هستند، آثار نامطلوبی در ابعاد اقتصادی و اجتماعی بر جامعه خواهند داشت. سالخوردگی جمعیت روستایی نیز یکی از مباحث مهم این مسئله مطرح بوده که با توجه به نقش جمعیت در توسعه اقتصادی – اجتماعی مناطق روستایی اهمیت دو چندان پیدا می­ کند. سالخوردگی جمعیت روستایی، موانعی بر سر راه توسعه ایجاد می­ کند، زیرا جمعیت سالخورده معمولاً در صدد ارزش دادن به روش­های رفتاری گذشته و مقاومت در مقابل تغییرات می­باشند (رمضانیان، 1380: 209).

جمعیت سالخورده توان جایگزینی و تجدید نسل را از دست می­دهد که نتیجه آن از بین رفتن تدریجی روستاها خواهد بود. یکی دیگر از نتایج سالخوردگی جمعیت روستایی، تغییر نحوه انتقال مایملک و دارایی­ ها از فرد سالخورده به وراث و نسل جوان است؛ بدین ترتیب که پدیده سالخوردگی به تدریج باعث کنار هم قرار گرفتن دو یا سه نسل شده که به طور همزمان به زندگی ادامه می­دهند. در چنین مواردی معمولاً شخص سالخورده با هدف حفظ قدرت و تداوم نظارت، حاضر نیست دارایی­اش را در اختیار فرزندان جوان خود قرار دهد؛ همچنین به لحاظ اجتماعی نیز نسل جوان را محدود می­ کنند و معمولاً در فعالیت­ها و تصمیم­ گیری­ های مربوط به روستا مشارکت جوانان را نادیده گرفته و اجازه دخل و تصرف در امور را به آنان نمی­دهند. اینجاست که جوانان روستایی جهت حل معضل نبود کار، سرمایه و درآمد مناسب و نیز رهایی از مشکلات اجتماعی بیان شده، اقدام به مهاجرت می­نمایند (همان: 230). در حالی که مهاجرت روستا به شهر نهایتاً سبب رشد بیکاری و فقر خواهد شد (Goldsmith, 2004: 22).

مهاجرت جوانان روستایی می ­تواند بر هم­خوردن ترکیب سنی و جنسی روستا­ها، باقی ماندن سالخوردگان و رکود فعالیت­های کشاورزی را به همراه داشته باشد که در نهایت، افزایش فقر روستایی را به دنبال خواهد داشت. در کشورهای در حال توسعه و از جمله ایران، مهاجرت از روستا به شهر در زمره مهمترین مسائل اجتماعی و اقتصادی به شمار می ­آید و پیامدهایی از قبیل زنانه شدن نیروی کار کشاورزی، تخلیه روستاها، سالخوردگی جمعیت روستایی و غیره را خواهد داشت (قاسمی اردهایی، 1385: 53). 

از طرفی، افراد سالخورده قادر به فعالیت و ادامه کار مفید نیستند و آنچنان که باید و شاید نمی­توانند از سرمایه­ها، امکانات و منابع موجود استفاده بهینه نمایند. همچنین، گروه سالخورده روستایی دارای ویژگی­های دوگانه مثبت و منفی می­باشند که به تبع آن، اثر گذاری آن­ها بر روند توسعه روستایی نیز به صورت دوگانه خواهد بود؛ سالخوردگان از طرفی، برخوردار از دانش بومی – محلی، تجربه چندین ساله، موقعیت اجتماعی مناسب، توانمندی اقتصادی (در اختیار داشتن زمین کشاورزی، مسکن و …) هستند و از سوی دیگر، ویژگی­های منفی از قبیل پایین بودن سطح آرزوها، عدم خلاقیت و نوآوری، بیسوادی و کم­سوادی، ضعف جسمی، انعطاف ناپذیری و مقاومت در برابر تغییر روش­های تولید نیز دارند که با وجود چنین تضادی، هرچند بتوانند بر توسعه اجتماعی روستا اثرگذاری اندکی داشته باشند، اما بر توسعه اقتصادی آن تأثیر منفی خواهند گذاشت. در این راستا تحقیق حاضر به بررسی و تحلیل اثرات سالخوردگی بر بازدارندگی توسعه اقتصادی – اجتماعی روستاهای بخش جلگه رخ تربت حیدریه خواهد پرداخت. پایان نامه حاضر در پنج فصل به شرح ذیل تکمیل گردیده است:

در فصل اول کلیات تحقیق در غالب مقدمه، تعریف مسئله، اهمیت و ضرورت انجام تحقیق، اهداف، سؤالات و فرضیات، محدوده زمانی و مکانی و پیشینه تحقیق مطرح شده است.

در فصل دوم به بیان تعاریف برخی واژه ­ها و اصطلاحات پژوهش، بیان دیدگاه ­ها و نظریه­ های مرتبط با توسعه روستایی، خصوصیات و اهداف توسعه روستایی و موانع آن پرداخته شده است.

در فصل سوم ابتدا جغرافیای طبیعی منطقه شامل موقعیت، توپوگرافی، و… و در ادامه ویژگی­های جغرافیای انسانی و اقتصادی محدوده مورد مطالعه آورده شده است. بخش دوم این فصل روش شناسی تحقیق شامل جامعه آماری، نحوه جمع­آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل داده ­ها را در بر می­گیرد.

فصل چهارم شامل یافته­ های تحقیق که در ابتدا به توصیف اطلاعات اخذ شده از طریق تکمیل پرسشنامه در روستاهای مورد مطالعه پرداخته شده و بخش دوم این فصل به آزمون فرضیات تحقیق اختصاص دارد که به طور جداگانه تجزیه و تحلیل شده است.

فصل پنجم جمع­بندی، نتیجه ­گیری و پیشنهادات را در بر می­گیرد.

2-1- طرح و بیان مسئله تحقیق

توسعه تعهدی است با «انسان» و برای «انسان» که به وسیله «انسان» نیز شروع می­ شود (آسایش، 1382: 65). رشد و توسعه بسیاری از کشورها در گرو ساماندهی عرصه ­های روستایی است (سعیدی، 1377: 1).  توسعه روستایی از مباحثی است که کمتر به صورت مستقل مورد بحث قرار گرفته است. نقش و جایگاه روستا در فرایندهای توسعه اقتصادی و اجتماعی در مقیاس محلی، منطقه­ای، ملی و بین المللی و پیامدهای توسعه نیافتگی مناطق روستایی از قبیل بیکاری، رشد سریع جمعیت، مهاجرت، حاشیه نشینی شهری و غیره موجب توجه به توسعه روستایی و حتی تقدم آن بر توسعه شهری گردیده است (ازکیا، 1386: 19).

نیروی انسانی از عوامل مهم در توسعه روستایی به شمار می­رود و به علت داشتن نقش کلیدی در توسعه، باید به طور ویژه­ مورد بررسی قرار گیرد. جامعه ایران در حال حاضر، مرحلۀ انتقال ساختار سنی از جوانی به سالخوردگی را تجربه می‌کند (میرزایی، 1377: 71) و در این فرایند به طور روزافزون بر جمعیت میانسال و سالخورده افزوده شده و از جمعیت نوجوان و جوان آن کاسته می‌شود. فزونی سرعت رشد جمعیت سالمندان در مقایسه با رشد کل جمعیت، افزایش سالانه تعداد و سهم سالخورده­ها لزوم توجه و برنامه‌ریزی آینده‌نگر برای حلّ مسائل ناشی از این مسئله را توجیه می‌کند (کاظمی­پور، 1389: 102).

در سال­های گذشته یکی از مسائلی که در مباحث توسعه روستایی بسیار به چشم می­خورد مسئله جوانی جمعیت روستایی بود؛ در حالی که امروزه عکس این قضیه به عنوان مسئله اصلی مطرح می­ شود. نرخ اشتغال در روستا و در بخش کشاورزی به هیچ وجه همپای رشد کلی اشتغال پیش نرفته و این سبب ایجاد بی­رغبتی به انجام فعالیت­های کشاورزی شده است؛ همچنین نوع نگرش روستاییان و بویژه جوانان روستایی نسبت به شغل کشاورزی، از مهمترین دلایل این مسئله بوده است (تقوایی و نیلی­پور طباطبایی، 1385: 62). با ایجاد چنین دلزدگی از مشاغل روستایی، زمینه مهاجرت جوانان از روستا فراهم می­ شود.

همچنین پدیده مهاجرت می ­تواند ناشی محدودیت­های اجتماعی – اقتصادی از قبیل تفاوت­های روستا – شهری، کمبود فرصت­های شغلی و تحصیلی در روستا، سالخوردگی جمعیت روستایی و به تبع آن بی­توجهی به جوانان روستا و سایر دلایل باشد. از طرفی با مهاجرت جوانان، بر شدت سالخوردگی جمعیت روستایی افزوده شده که به دنبال آن بازدارندگی توسعه روستایی را خواهیم داشت. شاه­آبادی و پوران نیز مؤید این مطلبند که کاهش منابع انسانی و مهاجرت­های بی­رویه جوانان روستایی، بر مؤلفه­ های اقتصاد بویژه توسعه اقتصادی این جوامع اهمیت بسیار دارد (شاه­آبادی و پوران، 1388: 37). قیصریان نیز اذعان داشته که علت اصلی بالاتر بودن نسبت سالخوردگان در مناطق روستایی نسبت به مناطق شهری، مهاجرت­های روستا- شهری است که این مهاجرت در بین جوانان بسیار بیشتر از سالمندان است و مهاجرت جوانان به شهر، باعث کاهش جمعیت جوان و افزایش نسبت سالمندان در مناطق روستایی می­گردد (قیصریان، 1389: 14).

بنابراین یکی از مسائل مرتبط با توسعه روستایی، پدیده سالخوردگی است. در واقع سالخوردگی جمعیت، بازدارندگی توسعه روستایی را سبب می­ شود و از این جنبه به عنوان یک مسئله مهم معرفی شده که باید مورد شناسایی و تحلیل قرار گیرد. در مدل 1-1 اثرات سالخوردگی نمایش داده می­ شود؛ به طور کلی این اثرات در دو دسته مثبت و منفی به این ترتیب تقسیم ­بندی می­شوند:

با دقت در مدل­ 1-1 متوجه اثربخشی دوگانه متغیر سالخوردگی بر ابعاد اقتصادی – اجتماعی توسعه روستایی می­شویم؛ هر چند سالخوردگان از پارامترهای مثبت مانند برخورداری از دانش بومی، تجربه بالا، انگیزه بالای ماندگاری در روستا

موضوعات: بدون موضوع  لینک ثابت


فرم در حال بارگذاری ...