چکیده

هدف پژوهش حاضر بررسی مطالعه اخلاق حرفه­ای از دیدگاه مشاوران مدارس مقطع متوسطه می­باشد. این پژوهش در پارادایم کیفی و با بهره گرفتن از مدل غالب- کم غالب انجام گرفت. در این مدل از ترکیب دو روش کمی و کیفی استفاده شده است. گردآوری داده ­ها در بخش کیفی، به روش مصاحبه نیمه عمیق صورت گرفت که در آن افراد مورد مطالعه به شیوه هدفمند انتخاب شدند. جمع­آوری داده ­ها در بخش کم غالب یعنی بخش کمی نیز با بهره گرفتن از مقیاس محقق­ساخته اخلاق حرفه­ای مشاوران که بر اساس مبانی نظری موجود در زمینه اخلاق حرفه­ای و نیز اساس­نامه سازمان نظام روان­شناسی ساخته شد، در جامعه آماری مشاوران مدارس مقطع متوسطه انجام گرفته است که گویه ­های مقیاس اخلاق حرفه­ای مشاوران شامل چهار گویه است، رازداری، عدم آسیب­رسانی، صداقت، برقراری مساوات. برای تجزیه و تحلیل داده ­ها در بخش کیفی از شیوه تحلیل محتوای استقرایی و در بخش کمی از تحلیل واریانس اندازه ­گیری­های مکرر، آزمون تی­تست برای گروه­های مستقل و ضریب همبستگی پیرسون استفاده گردید.

نتایج پژوهش نشان داد که مشاوران جذب دانش ­آموز، جلب اعتماد او، توجه به شرایط مراجع، برقراری ارتباط کلامی، واقع­نگری، توجه به نیاز مراجع، خلق نیکو، سرزنش نکردن، صداقت، انگیزه­بخشی، عدم قضاوت ارزشی، ارائه پیامدهای مثبت و مطلوب، القای توانایی­های شخصیتی به فرد، عدم سوء استفاده از مراجع و تعهد، برقراری ارتباط غیرکلامی و داشتن فضای خصوصی را از جمله  نکات و مواردی می­دانند که در رابطه با دانش ­آموزان باید رعایت شود. آنان برقراری مساوات، اولویت­ بندی مراجعان بر اساس مشکل، ارائه خدمات مدبرانه (تشخیص افراد دارای مشکل در مدارس از طرف مشاور) به دانش ­آموز را در اولویت قرار داده­اند. همچنین رازداری را یکی از مهم­ترین اصول اخلاق حرفه­ای عنوان کردند و ضرورت در اختیار قرار دادن اطلاعات دانش ­آموز به گروه­های دیگر تنها در دو حالت (خودکشی و دیگرکشی) مجاز دانستند. ایشان میزان پایبندی مشاوران به اصول اخلاق حرفه­ای را مثبت قلمداد کرده و معتقدند موانع رعایت این اصول عبارتند از: مجهول ماندن نقش مشاور، بی­توجهی به مشاوره سازشی، عدم آگاهی از نقش مشاور. دلایل اهمیت رعایت اخلاق حرفه­ای از دیدگاه مشاوران را، اخلاق حرفه­ای پیش­نیازی برای مشاوره، رعایت نظم، اصلاح دانش ­آموز، افزایش انگیزه برای مراجعه، برطرف کردن موانع، عدم قضاوت افراد غیر متخصص عنوان کردند. نتایج  کمی پژوهش، با بهره گرفتن از نرم­افزار spss تحلیل شده است. که نتایج به دست آمده حاکی از آن است که بالاترین میانگین بعد غالب اخلاق حرفه­ای مشاوران،  عدم آسیب­رسانی می­باشد. همچنین بین سن و صداقت و برقراری مساوات رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. علاوه بر آن بین جنسیت و ابعاد اخلاق حرفه­ای، فقط در بعد صداقت تفاوت معناداری وجود دارد.

واژه­ های کلیدی : اخلاق­حرفه­ای- مشاوران مدارس- مقطع متوسطه

فهرست مطالب

عنوان                                                     صفحه

 فصل اول: مقدمه

1-1- بیان مسئله. 4

1-2- اهمیّت و ضرورت پژوهش…. 7

1-3- اهداف پژوهش…. 11

1-3-1- اهداف بخش کیفی.. 12

1-3-2- اهداف بخش کمی.. 12

1-4- تعاریف مفهومی واژه ها و اصطلاحات… 12

1-4-1- اخلاق: 12

1-4-2 – اخلاق حرفه ای.. 12

1-4-3- مشاوره 13

 فصل دوم: بررسی دیدگاه صاحبنظران و پیشینه پژوهش

2-1- مبانی نظری.. 16

2-1-1-  مقدمه. 16

2-1-2-  رویکردهای عمده در فلسفه اخلاق.. 16

2-1-3- دیدگاه صاحبنظران.. 21

2-1-4-  تاریخچه حرفه ای گری.. 37

2-1-5-  تاریخچه اخلاق حرفهای.. 40

2-1-6- عوامل پایه ای اخلاق حرفهای.. 41

2-1-7-  اخلاق حرفه ای از دیدگاه آموزه های اسلامی.. 42

2-1-8-  ملاک نهایی اخلاق حرفه ای از دیدگاه اسلام. 43

2-1-9- تاریخچه اخلاق حرفه‌ای مشاوران.. 45

2-1-10-  اصول اخلاق حرفه ای مشاوران و روانشناسان.. 46

پژوهش های پیشین.. 49

2-2-1-  پژوهش های داخلی.. 49

2-2-2-   پژوهش های خارجی.. 53

2-3- پرسش های پژوهش…. 56

2-3-1-  بخش کیفی.. 56

2-3-2-  بخش کمی.. 56

 فصل سوم: روش پژوهش

3-1- طرح پژوهش…. 58

3-1-1-بخش کیفی.. 58

3-2- روش اجرا: 60

3-3-  اعتبار‌سنجی پژوهش…. 60

3-1-2- بخش كمی.. 61

 

 

3-1-2-2- جامعه آماری.. 61

فصل چهارم: یافته های پژوهش

4-1- یافته های بخش کیفی پژوهش…. 66

4-1-1- نکات کلیدی مطرح‌شده در متن مصاحبه شماره یک…. 67

4-1-2- نکات اساسی در متن  مصاحبه شماره دو 70

4-1-3- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره سه. 73

4-1-4- نکات کلیدی در متن مصاحبه شماره چهار 75

4-1-5-نکات اساسی در متن مصاحبه شماره پنج.. 78

4-1-6- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره شش…. 80

4-1-7- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره هفت… 82

4-1-8- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره هشت… 84

4-1-9- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره نه. 86

4-1-10- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره دهم.. 88

4-1-11- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره یازدهم.. 89

4-1-12- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره دوازدهم.. 90

4-2- مولفه های اصلی و محوری.. 92

4-2-1- مولفه های اصلی مربوط به نکات و مواردی که مشاوران باید رعایت کنند. 93

4-2-2- مولفه های اصلی مربوط به نحوه دریافت مشاوره 95

4-2-3- مولفه مربوط به ضرورت در اختیار قرار دادن اطلاعات دانش آموز 95

4-2-4- مولفه های اصلی مربوط به میزان پایبندی مشاوران به اصول اخلاق حرفه ای.. 95

4-2-5- مولفه های اصلی مربوط به اهمیت و لزوم رعایت اخلاق حرفه ای.. 96

4-3- تحلیل و بررسی بخش کمی پژوهش…. 98

4-3-1- ویژگیهای نمونه. 98

4-3-2- پاسخ به سوالات پژوهش…. 99

 فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

5-1- مقدمه. 104

5-2- پرسش پژوهش…. 106

5-2-1- سوالات فرعی پژوهش…. 106

5-3- تحلیل بخش کمی.. 133

5-3-1- پرسش اول پژوهش…. 133

5-3-2- پرسش دوم پژوهش…. 134

5-4- جمع بندی نهایی.. 136

5-5 پیشنهادها 138

5-5-1 پیشنهادهای کاربردی.. 138

5-5-2 پیشنهادهای پژوهشی.. 138

5-5-3- محدودیتهای پژوهش…. 139

 منابع و مأخذ

منابع فارسی.. 140

منابع انگلیسی ………. 149

مقدمه

تاریخ درازمدت انسانی مؤیّد این نکته است که اخلاق یکی از پدیده­هایی است که از آغاز تمدن­های رسمی در تاریخ نمودار گشته و گذشته­ای طولانی دارد. این پدیده تا زمان حال امتداد داشته و به وجود و حضور خود در جوامع بشری ادامه می­دهد. دوری از اخلاق سرآغاز جنگ، ستم و مصیبت است. بشر از دیرباز به این دانایی رسیده است که زندگی کردن بر اساس اخلاق سبب تأمین سلامت روان، بهبود روابط اجتماعی و تعالی انسان می­ شود. انسان آموخته است که قوانین را در حمایت از اخلاق وضع کند تا پایبندی به اخلاق نهادینه شود. زندگی کردن بر اساس اصول اخلاقی همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی را فرامی‌گیرد که ازجمله این موارد، تعامل اخلاقی با خویش، اخلاق خانواده، اخلاق شهروندی، اخلاق مشاغل، اخلاق در فعالیت­های سیاسی و مناسبات بین ­المللی نمونه­هایی از ابعاد زندگی اخلاقی را نشان می­دهد. مقصود از اخلاق حرفه­ای مجموعه قواعدی است که باید افراد داوطلبانه و بر اساس ندای وجدان و فطرت خویش در انجام کار حرفه­ای رعایت کنند؛ بدون آن‌که الزام خارجی داشته باشند یا در صورت تخلف، به مجازات­های قانونی دچار شوند ( امیری و همکاران، 1389: 139). قسمت اعظم تعالیم انبیا در طول تاریخ لزوم پایبندی و تعهد به اخلاق در همه زمینه­ها و ازجمله حرفه و شغل بوده است. امروزه بحث اخلاق حرفه­ای[1] یکی از بحث­های مهم حوزه­ اخلاقیات است.

از سوی دیگر، هیچ نهاد یا حرفه­ای نیست كه قادر باشد فارغ از اخلاق كه مرزهای سلوك و رفتار بهنجار را معین می­كند، به حیات مشروع خود ادامه دهد. اخلاق هر جامعه، معیار بایدها و نبایدهای آن را تعیین می­كند و انسان اجتماعی را در مسیر زندگی آینده­ی خود به سمت كمال، فضیلت و سعادت هدایت می­كند. اخلاق، هم خاستگاه دینی دارد و هم متأثر از عرف، فرهنگ، تاریخ و سایر پدیده­های اجتماعی است. درواقع، بین این مفاهیم و پدیده­های اجتماعی و اخلاق، تعامل دایمی وجود دارد كه باعث می­ شود در طول زمان، اصول، ارزش­ها و هنجارهای جامعه صیقل بخورد و الگوهای موجه و مقبول رفتار فردی و جمعی را تشكیل بدهد.

 گرچه حرفه از همان آغاز پیدایش­اش به‌طور ضمنی با ترویج لزوم تعهد انسان به انجام تکالیف اخلاقی در قالب فعالیت­های مادی و این جهانی­اش همراه بوده است. امّا به نظر می­رسد که نقطه عطف و اوج اخلاق حرفه­ای در غرب را می­توان در آرای لوتر[2] پی­گرفت و به یکباره  بعد از رنسانس بود که اخلاق کاربردی در جهان غرب در کانون توجه قرار گرفت و شاید بتوان آن را از ثمرات دوران اصلاح‌طلبی دینی دانست (ریسمان­باف، 1388: 57).

بنابراین آن­چه که امروزه از آن تحت عنوان اخلاق حرفه­ای نام می­برند شامل مجموعه ­ای از احکام و ارزش­ها، تکالیف­ رفتار و سلوک و دستور­هایی برای اجرای آن است که در قالب قواعد یا آیین­نامه­ های اخلاقی، تدوین می­ شود (نشاط،1381: 138-111). آیین­نامه­ های اخلاقی مدون، اهداف و مسئولیت­های گرو­ه­های حرفه­ای را شامل می­ شود و به‌عنوان ابزاری بی­طرف و بدون سوگیری، معیار­های اخلاق حرفه­ای را توضیح می­دهد.

متخصص اخلاقی ­بودن نه‌تنها  درکی از قوانین اخلاقی را در زمینه حرفه­ای نیازمند است، بلکه تفسیر آگاهانه آن‌ ها را برای موقعیت­های حرفه­ای که با آن مواجهند، لازم می­داند. از سویی دیگر مشاوران با درک بیشتر ملاک­ها و ضوابط و اصول اخلاقی، قدم درراهی می­گذارند که هرچه پیش می­روند با سؤالات و ابهامات اخلاقی تازه­ای مواجه می­شوند که بررسی و پاسخ دادن به آن‌ ها، آنان را به استانداردهای فراتر سوق می­دهد. البته بین پیروی صرف از ضوابط اخلاقی و داشتن تعهد عملی نسبت به ضوابط اخلاقی بالا، تفاوت زیادی وجود دارد. تعهدات اخلاقی مستلزم عملکرد اخلاقی است و ارتقاء معیارهای اخلاقی مستلزم دستیابی به استانداردهای مطلوب رفتاری است. مشاورانی که به ضوابط اخلاقی سطح بالا متعهدند، درصدد انجام هر نوع خدمت حرفه­ای به مراجعانشان هستند.

از آن­جا که دامنه موضوعات در حوزه­ اخلاق حرفه­ای بسیار گسترده و متنوع است، پژوهش حاضر بنا دارد تا به بررسی اخلاق حرفه­ای از منظر مشاوران مدارس بپردازد؛ چراکه مشاوران وظیفه­ی مضاعفی را بر دوش دارند. آن­ها از سویی باید بتوانند نقش مشاور را بر عهده بگیرند و از سوی دیگر  نقش تعلیم و تربیتی خود را نیز مدنظر داشته باشند و بتوانند میان این دو نقش، هماهنگی لازم را اجرا نمایند.

1-1- بیان مسئله

اخلاق حرفه­ای مربوط به رفتار، ادب و عمل شخص هنگام انجام كار حرفه­ای است. این كار می ­تواند مشاوره، پژوهش، تدریس، نویسندگی یا هر كار دیگری باشد. هر مجموعه سازمانی دارای كدهای عملی و رفتاری با ساختار حرفه­ای متداول برای اعضای خود است كه باید آن­ها را رعایت كنند. به‌عبارت‌دیگر اخلاق حرفه­ای، مجموعه ­ای از اصول و استانداردهای سلوك بشری است كه رفتار افراد و گروه­ها را تعیین می­كند (صحرایی، 1386).

خطرناک­ترین رویداد انسانی، انحطاط اخلاقی و شکسته شدن مرزهای اخلاقی است که در این صورت هیچ‌چیز به‌سلامت نخواهد ماند و انسانیت انسان فرومی‌ریزد و این امر در امور اداری از جایگاهی خطیر و ویژه برخوردار است؛ زیرا وقتی انسان از محدوده فردی خارج می­ شود و در پیوند با دیگر انسان­ها قرار می­گیرد و این پیوند صورتی اداری می­یابد، اگر اخلاق نیک حاکم بر روابط انسانی نباشد، فاجعه چندین برابر می­ شود. به همین دلیل است که والاترین ملاک در هر سازمان اداری متخلق بودن به اخلاق انسانی است.

بسیاری از رفتارها و اقدام­های مشاوران و روان­شناسان، متأثر از ارزش­های اخلاقی است و ریشه در اخلاق دارد. عدم توجه به اخلاق کار[3] در مشاوران و روان­شناسان می ­تواند معضلاتی بزرگ برای مدارس به­وجود آورد. یکی از مشکلات اساسی، بی‌توجهی مشاوران مدارس به اخلاق کار و ضعف در رعایت اصول اخلاقی در برخورد با مراجعان و ذی‌نفعان بیرونی است که این خود می ­تواند مشکلاتی را برای مدارس ایجاد کند و مشروعیت و اقدامات آن‌ ها را زیر سؤال ببرد. اخلاق کار ضعیف، بر نگرش افراد نسبت به شغل، سازمان و مدیران مؤثر بوده و می ­تواند بر عملکرد فردی، گروهی و سازمانی اثر بگذارد (آراسته و همکاران،1390: 32).

 امروزه نقش و عملکرد مشاوره در مدارس بسیار اساسی و مهم است. چون دریافت­کنندگان اصلی از خدمات مشاوره در مدارس را دانش ­آموزان تشکیل می­دهند، مشاوران مدارس در وهله­ی اول باید با قوانین و مقررات و مسائل اخلاقی مطرح در مشاوره آگاهی کافی داشته باشند و به‌طور خاص بتوانند استاندارهای اخلاقی مطرح در رشته مشاوره در حیطه­ی شغلی خود را به کار بگیرند. با توجه به این امر زمانی که مشاوران در مدارس، نقش خود را به‌عنوان مشاور، خوب ایفا کنند و اصول اخلاقی مطرح در فنون مشاوره را رعایت نمایند، دانش ­آموزان اگر با مشکلات خانوادگی یا تحصیلی مواجه ­شوند، بیشتر ترغیب می­شوند تا برای رفع مشکل خود به مشاور مراجعه کنند. همین امر باعث می­ شود که نوجوانان بتوانند این مرحله را بدون مشکل سپری کنند و به بزرگسال سالم تبدیل شوند و نقش بزرگسالی خود را خوب ایفا نمایند.

 به‌عبارت‌دیگر سلامت جامعه بستگی به‌سلامت افراد آن دارد. جسم سالم بدون فکر سالم، رفتار صحیح و ارتباط درست، موجب افزایش سلامت جامعه نمی­گردد. این موضوع خود، نقش مشاوران و بالتبع رعایت اصول اخلاقی توسط آن­ها را دو­چندان می­ کند. زمانی که مشاوره در این مرحله از نوجوانی نتواند نقش خود را درست ایفا کند، ممکن است دشواری­هایی را برای نوجوان به­وجود آورد و بهداشت روان فرد از مسیر اصلی خود منحرف و به بیراهه کشیده شود. با توجه