کلیدواژه ها: حفظ اقتدار، نظام سیاسی، اسلام، قرآن كریم، سیره معصومین:

فهرست عناوین

عنوان                                      صفحه

فصل نخست: كلیات.. 2

1- ادبیات تحقیق.. 2

الف- موضوع و طرح مسئله (اهمیت موضوع و هدف) 2

ب- مبانی نظری و مرور مختصری بر پیشینه، چارچوب نظری، پرسش­ها و فرضیه ­ها 3

پرسش­های پژوهش… 3

فرضیه ­های پژوهش… 4

پیشینه تحقیق.. 4

پ- روش تحقیق.. 4

2- مفاهیم اساسی در نظام سیاسی اسلام. 5

2-1 اسلام. 6

2-2 دین.. 6

2-3 نظام. 7

2-4 حكومت.. 8

2-5 سیاست.. 9

2-6 اقتدار 10

2-7 فقه سیاسی.. 12

3- ماهیت نظام سیاسی اسلام. 13

4- نظام سیاسی صدر اسلام. 14

5- اصول جهان بینی نظام اسلامی.. 16

6- فطری بودن نظام اسلامی.. 18

فصل دوم: مبانی حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام. 22

بخش نخست: اقتدار و جهان­شمولی دین اسلام. 22

1- جایگاه روابط در دین جهان­شمول. 23

2- ویژگی‏های دین جهانی.. 23

2-1 جهان­شمولی.. 24

2-1-1 تعالیم قرآن مبنای روابط دین جهان­شمول. 25

2-1 -2 زبان جهانی قرآن. 26

2-1 -3 جهانی بودن رسالت رسول اكرم‏6. 27

2-2 تغییر ناپذیری دین اسلام. 29

2-3 فطرت­مداری دین اسلام. 32

3- رابطه اقتدار با جهانی شدن. 34

بخش دوم: مبانی روابط در جهت حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام. 34

1- اصل عدل. 35

2- وحدت و اتّحاد. 39

3- حوزه‏های اتّحاد عادلانه. 43

3-1 امّت اسلامی.. 44

3-2 پیروان ادیان توحیدی.. 45

3-3 جوامع بشری (وحدت جهانی) 48

4- عامل حفظ وحدت.. 53

بخش سوم: چارچوب کلی سیاست خارجی در حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام. 58

1- رابطه بین کشورها و امّت­های اسلامی.. 58

2- رابطه با ادیان دیگر از نظر اسلام. 60

3- رابطه نظام سیاسی اسلامی با كفار 64

‏4- نحوه تعامل و رابطه با مستکبران و متجاوزان. 68

5- مبانی و اصول روابط ضابطه­مند با غیر مسلمانان. 75

5-1 منبع رابطة قلبی و روابط پنهانی و محرمانه با کفار 75

5-2 پای‌بندی به پیمان­ها با كفار 79

5-3 عدم تعرض به پناهندگان سیاسی.. 80

5-4 پیمان عدم تعرض… 81

5-5 پیمان مالی.. 82

5-6 پیمان نظامی.. 82

5-7 عدالت در روابط.. 84

5-8 نفی سلطه سیاسی و فرهنگی.. 87

5-9 منع هرگونه رابطه ولایی با غیرمسلمانان. 90

5-9-1 منع رابطه ولایی مؤمنان با «اهل كتاب». 90

5-9-2 منع رابطه ولایی با «كافران». 91

 

 

5-9-3 منع رابطه ولایی با «منافقان». 93

5-9-4 منع رابطه ولایی با «مشركان». 94

5-10 بیزاری از مستكبران. 96

5-11 ستیز با مستكبران. 98

فصل سوم: ضوابط فقهی حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام. 102

1- تعریف فقه سیاسی.. 102

2- تقسیمات ضوابط فقه سیاسی.. 104

2-1 ضوابط فقه سیاسی در عرصه سیاست.. 104

2-1-1 ضابطة مساوات.. 104

2-1-2 ضابطة عدم ولایت.. 106

2-1-3 ضابطة شورا 107

2-1-4 ضابطة مصلحت.. 109

2-1-5 ضابطة تقیه. 111

2-1-6 ضابطة نفی سبیل (سیادت) 113

2-1-7 ضابطة حرمت کمک به گناه و تجاوز یا «اعانه بر إثم». 116

2-2 ضوابط فقه سیاسی در حوزۀ اجتماعی.. 119

2-2-1 ضابطة عدالت.. 119

2-2-2 ضابطة حفظ نظام. 122

2-2-3 ضابطة وفای به عهد. 124

2-2-4 ضابطة جُبّ.. 126

2-3 ضوابط فقه سیاسی در حوزۀ اقتصادی.. 128

2-3-1 ضابطة سلطنت.. 128

2-3-2 ضابطة احسان. 131

2-3-3 ضابطة نفی عسر و حرج. 133

2-3-4 ضابطة حاکمیت دولت اسلامی.. 135

2-3-5 ضابطة حجّیت سوق المسلمین.. 139

2-3-6 ضابطة تعاون. 141

2-4 ضوابط فقه سیاسی در حوزۀ امنیتی و نظامی.. 142

2-4-1 ضابطة حرمت جان مسلمان. 142

2-4-2 ضابطة احترام به مال مسلمان. 143

2-4-3 ضابطة امان. 144

2-4-4 ضابطة صلح. 146

2-4-5 ضابطة مقابله به مثل. 147

2-4-6 ضابطة وحدت.. 149

2-4-7 ضابطة تقوای سیاسی.. 152

فصل چهارم: راه­كارهای حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام. 158

بخش نخست: نقش تشکیل حکومت در حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام. 160

1- ضرورت تشکیل حکومت اسلامی.. 161

2- دلایل تشكیل حکومت اسلامی.. 172

2-1 دلایل عقلی.. 172

2-1-1 ضرورت اجرای احکام. 174

2-1-2 زوال دین بدون حكومت.. 177

2-1-3 دفاع از دارالاسلام. 178

2-2 دلایل نقلی.. 179

2-2-1 دلایل قرآنی.. 180

2-2-2 دلایل روایی.. 181

بخش دوم: نقش رهبری در حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام. 183

1- حاكمیت در نظام اسلامی.. 183

2- شرایط رهبر‏ حكومت اسلامی.. 185

2-1 اسلام و ایمان‏. 188

2-2 عدالت.. 190

2-3 فقاهت‏.. 192

2-4 كفایت‏.. 193

3- اختیارات رهبر دینى در حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام. 196

3-1 فرماندهى نظامى جامعه. 196

3-2 پیمان نامه­ها 198

3-3 فرمان جهاد. 206

3-4 فرمان صلح. 210

3-5 امور حسبیه. 213

4- ویژگی­های رهبری در حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام. 217

4-1 مدارا با مخالفان. 220

4-2 مبارزه با معاند. 224

4-3 مهر و عطوفت.. 226

4-4 احترام به نظرات دیگران. 229

4-5 خدمت رسانی.. 231

4-6 وفاق اجتماعی.. 232

4-7 عدالت خواهی.. 234

4-8 مشاركت سیاسی با مردم. 235

نتیجه ­گیری.. 238

منابع. 242

فصل نخست: كلیات تحقیق

مقدمه

نیاز جامعه به حکومت و نظام سیاسی امری است که همواره مورد توجه و نظر متفکران سیاسی بوده است و آن را از ضروریات زندگی اجتماعی بشر مفروض داشته اند. باید اذعان داشت كه یکی از اهداف مهم بعثت پیامبران صاحب شریعت، بیان چگونگی اداره جامعه و تشکیل حکومت بوده است، که بعضی از پیامبران هم در این زمینه موفق بودند و از آن­جا که مکتب مقدس و روح بخش اسلام، عالی­ترین و جامع­ترین مکاتب دنیاست در این مورد از ویژگی­های خاصی برخوردار است؛ زیرا اسلام یک دین حکومتی و سیاسی است که سیاست در درون آن نهفته است و منشأ قانون و حکومت آن هم خود اسلام است. احکام حکومتی اسلام همان دیانت وشریعت اسلامی است که از سوی حضرت حق به پیامبرش وحی شده است. ضرورت وجود نظام سیاسی در اسلام از بدیهیات و ضروریات اولیه است، كه عقل و شرع بر آن صحه می­گذارند و نیازی به دلیل و برهان ندارد؛ ما در این فصل برآنیم تا علاوه بر تبیین موضع تحقیق و ادبیات تحقیق-حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام با تكیه بر قرآن كریم و سیره معصومان:- به صورت اجمال نیز به تبیین ماهیت «نظام سیاسی در اسلام» بپردازیم.

1- ادبیات تحقیق

الف- موضوع و طرح مسئله (اهمیت و موضوع و هدف)

با توجه به اهمیت موضوع و این­که در زندگی روزمره هرکسی در درون حکومت اسلامی خواه­ ناخواه با موضوع حکومت  و بحث­های پیرامون اقتدار نظام اسلام و چگونگی روابط با دیگر ملت ها روبه­رو است، و این­که قوام جامعه و مردم به حفظ اقتدار نظام آن حکومت وابسته است و در صورت اخلال در آن، نظم زندگی و معیشت مردم به خطر افتاده و دچار هرج و مرج می­ شود، بنابراین، حفظ اقتدار نظام از جنبه سیاسی و اقتصادی مانع از هم­گسیختگى و هرج و مرج در جامعه می­ شود و در این راستا باید به آن پرداخت و نسبت به چنین مسأله مهمی بی­تفاوت نبود. بی­شک ارائه راه­کارهای مناسب با تدبر در قرآن كریم و سیره معصومین:و تبیین این موضوع کمکی شایان به اعتلا و رشد جامعه اسلامی می­باشد چرا که وجوب حفظ کشور اسلامی و جان و مال و ناموس مسلمانان از خطر تعرض دشمنان اسلام و بیگانگان یکی از مسایل مسلّم و مورد اتفاق فقهای شیعه، بلکه همه مسلمانان است. مسأله حفظ عزت و اقتدار نظام سیاسی اسلامی و صیانت از آن در طول قرون متمادی به شدت مورد توجه و پی­گیری بوده است. بر آن شدیم تا با رجوع به قرآن و سنت مبانی عزّت و حفظ اقتدار مسلمانان و جامعه اسلامی را تبیین و در این زمینه راه­کارهایی ارائه نماییم.

ب- مبانی نظری و مرور مختصری بر پیشینه، چارچوب نظری، پرسش­ها و فرضیه ­ها

باتوجه به کامل بودن برنامه اسلام برای دستیابی به جهانی شدن و سعادت و هدایت بشر، به نظر می­رسد، در این زمینه راه­کارهای آن در منابع اسلام آمده باشد که این منابع عبارتند از وحی الهی (قرآن) و سیره معصومین:که متصل به سرچشمه وحی می­باشد. با این نظریه حکومت اسلام باید اقتدار لازم را داشته باشد. این نظریه ما را بر آن داشت تا مولفه­های آن را مورد بررسی قرار دهیم. در این زمینه فرضیه ­ها و پرسش­هایی مطرح است، از جمله:

پرسش­های پژوهش

1-       آیا نظام اسلام و تشکیل حکومت آن ضرورت دارد؟

2-       آیا می­توان با استکبار رابطه برقرار کرد؟

3-       شرایط حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام و چارچوب برقراری رابطه با بیگانه چیست؟

4-       مرزبندی و محدوده روابط سیاسی اسلام با بیگانگان چگونه است؟

5-       راه­كارهای حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام چیست؟

فرضیه ­های پژوهش

1-       اسلام به عنوان دین جهان شمول، برنامه، مبانی و اصول كاملی برای حفظ اقتدار دارد.

2-       قرآن و سیره معصومین:به مثابه الگویی برای حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام می­باشند.

1-2- بیان مسأله. 3

1-3- اهمیت تحقیق.. 5

1-4- اهداف تحقیق.. 6

1-5- سؤالات  تحقیق.. 6

1-6- تعریف اصطلاحات… 7

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه ی تحقیق

2-1-مقدمه. 8

2-2- بخش اول: مبانی نظری.. 9

مفاهیم لغوی حج. 9

مفاهیم اصطلاحی حج. 10

ویژگی های کعبه 11

الف) نخستین خانه 11

ب) خانه مبارک… 11

ج‌)هدایت عمومی وهمگانی. 12

د‌)بیت عتیق… 12

ه‌)ملجأ ومرجع مردم 14

مفهوم نیت و عمل خالص از منظر امام صادق.. 14

حج و قصد قربت.. 15

پاداش قصد قربت در حج. 15

تلبیه. 16

طواف… 16

مفهوم طواف.. 16

پیشینه طواف.. 16

شباهت طواف و نماز 18

تفاوت نماز و طواف.. 18

رسیدگی به حاجت مؤمن ،مجوز قطع طواف.. 19

حجر الاسود. 19

مقام ابراهیم.. 20

الف) مفهوم مقام 20

ب) ویژگی های حضرت ابراهیم. 20

زمزم. 21

پیشینه چاه زمزم 21

صفا و مروه. 22

راز تسمیه صفا و مروه 22

عرفات… 22

الف) راز تسمیه این سرزمین به عرفات.. 22

ب) آمرزش گناهان در عرفات.. 23

مشعر. 24

راز تسمیه مشعر. 24

منا 25

راز تسمیه منا 25

اعمال منا 25

1) رمی جمره 25

2) قربانی. 26

3) تقصیر. 26

2-3- بخش دوم: پیشینه پژوهش…. 28

2-3-1- پایان نامه ها 28

2-3-2- مقاله ها 30

جمع بندی و نتیجه گیری. 32

فصل سوم: روش تحقیق

3-1- مقدمه. 34

الف)نوع تحقیق.. 35

3-2-  نوع تحقیق.. 35

3-2-1- تحقیقات بنیادی. 35

3-2-2- تحقیقات کاربردی. 35

3-3- روش تحقیق.. 36

تحقیقات توصیفی. 36

3-4- روش گردآوری اطلاعات… 37

3-5- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات… 38

 فصل چهارم: یافته های تحقیق

4-1- مقدمه. 39

4-2- بخش اول: بررسی سؤال اول تحقیق.. 41

مفهوم حج از منظر قرآن و روایات چیست؟ 41

4-3- بخش دوم: بررسی سؤال دوم تحقیق.. 42

مبانی انسان شناختی حج از منظر قرآن و روایات چیست؟ 42

مفهوم مبانی تعلیم و تربیت… 42

مبانی تربیت دینی.. 42

مبانی انسان شناسی.. 42

الف) پرستش گری. 43

ارتباط پرستش گری با برنامه ی تربیتی حج. 43

ب) عقل ورزی. 44

ارتباط عقل ورزی با برنامه ی تربیتی حج. 45

ج) حقیقت جویی. 45

ارتباط حقیقت جویی با برنامه ی تربیتی حج. 46

د) اجتماع گرایی. 46

ارتباط اجتماع گرایی با برنامه ی تربیتی حج. 46

ه) مسؤولیت پذیری. 47

ارتباط مسئولیت پذیری با برنامه ی تربیتی حج. 47

و)کمال گرایی. 48

ارتباط کمال گرایی با برنامه ی تربیتی حج. 48

4-4- بخش سوم : بررسی سؤال سوم تحقیق.. 49

اسرار تشریع حج از منظر قرآن و روایات چیست؟ 49

4-4-1- سرّ عام حج.. 49

 

 

4-4-2- اسرار مناسک حج.. 50

نیت.. 51

غسل احرام 52

احرام 53

سرّ احرام از منظر امام سجاد 53

سرّ احرام از منظرامام صادق(ع) 53

سرّاحرام ازمنظر امام رضا(ع) 54

سرّ در آوردن لباس دوخته و پوشیدن لباس غیر دوخته 54

محرّمات احرام و اسرار آن. 55

تلبیه 57

حکمت تشریع تلبیه ازمنظرامام صادق(ع) 57

طواف.. 59

الف) طواف نشانه محوریت کعبه 59

ب) حجرالاسود نقطه شروع طواف.. 59

ج) طواف جلوه ای ازهمبستگی ای مردم 59

د) طواف بین مرزتوحید و ولایت.. 60

ه) سرّ هفت شوط طواف.. 61

سرّاستلام حجرالاسود 63

مقام ابراهیم(ع) 64

سرّنماز در مقام ابراهیم(ع) 64

مقام ومسئولیت پذیری. 64

مقام والگوبرداری از ابراهیم(ع) 64

مقام وبه جاآوردن نماز شکر. 65

زمزم 65

سرّ نوشیدن آب زمزم ازمنظر امامان معصوم(ع) 65

سعی صفا و مروه 65

سرّ سعی بین صفا و مروه 65

1.سعی و امید. 65

2.سعی و ترازوی اعمال. 66

3. سعی و توحید ناب.. 66

4.سعی و غلبه بر نفس اماره 66

5.سعی و ازمیان رفتن کبر و غرور 66

6.سعی وتلاش برای راندن شیطان. 67

7.سعی جلوه ای ازخوف و رجاء 67

8. سعی، رمز تلاش درصحنه زندگی. 68

عرفات.. 69

سرّوقوف.. 69

اسرارعرفات از زبان امام سجاد(ع) 70

عرفات و امر به معروف و نهی از منکر. 71

عرفات و رهایی از خودبینی. 71

مشعر( سرزمین درک و شعور) 72

تقوا عامل برتری مردم 72

سرّ وقوف در مشعر از منظر امام سجاد(ع) 73

اسرار مشعرالحرام 73

منا 74

الف) سرّمنا از منظرامام صادق(ع) 74

ب) سرّمنا از منظر امام سجاد(ع) 74

رمی جمرات.. 75

سرّ رمی جمرات.. 75

سرّ تعدّد عقبات.. 77

سرّ هفت سنگ… 77

قربانی. 78

هدف اصلی در قربانی. 78

1.گذشت از مال در راه خدا 78

2.حفظ شعائر الهی. 78

3.سیر کردن گرسنه ها 78

4.تقوا 79

5.شکرحضرت حق. 79

سرّ قربانی از منظر امام صادق(ع) 80

ابعاد فلسفه قربانی. 80

مفهوم واژه تفث.. 81

دیدار با امام ،مفهوم حقیقی واژه تفث.. 81

حلق و تقصیر. 81

اسرار حلق و تقصیر. 81

طواف آخر. 83

سرّطواف آخر. 83

4-5- جمع بندی و نتیجه گیری.. 85

4-6- بخش چهارم : بررسی سؤال چهارم تحقیق.. 87

آثار تربیتی مطلوب حج از منظر قرآن و روایات چیست؟ 87

4-6-1- آثار تربیتی حج از حیث ارتباط انسان با خدا 89

الف)خداشناسی. 89

خداشناسی درعرفات.. 90

ب)پرورش خوف و رجا 91

4-6-2- آثار تربیتی حج از حیث ارتباط انسان با خود 95

الف) پرورش نیروی تفکر. 95

ب)خود شناسی. 97

ج) خود سازی. 99

د‌) قطع تعلقات دنیوی. 100

4-6-3- اثر تربیتی حج از حیث ارتباط با دیگران. 103

الف) وحدت امت اسلامی در حج. 105

ب) مساوات مردمی در حج. 105

ج) خوش خلقی در حج. 106

د) همکاری و تعاون در حج. 106

ه) حفظ زبان. 106

4-6-4- اثر تربیتی حج از حیث ارتباط انسان با جهان هستی. 107

الف) شناخت طبیعت به عنوان مظهر حق. 107

ب)استفاده ی  بهینه از داشته های تکوینی. 108

4-7- بخش پنجم : بررسی سؤال پنجم تحقیق. 110

از منظرقرآن و روایات ،علل عدم تحقق آثار تربیتی حج در شماری از حجاج چیست؟ 110

الف) علل فکری. 110

1.عدم آشنایی با اسرار عبادت ها و دستورهای دینی. 110

2.غفلت از تاریخ گذشته ی مسلمانان. 111

3.عدم آگاهی از مناسک حج. 112

4.عدم تسلیم در مناسک حج. 113

5.توجه به غیر صاحب البیت.. 113

ب)علل عملی. 114

1.عدم رعایت تقوا قبل و بعد از سفرحج. 114

2.تبدیل حج به سفر سیاحتی و تجارتی. 115

3 .روی آوری به فرنگی مآبی. 115

4.سستی و کاهلی در طول سفر حج. 116

جمع بندی و نتیجه گیری. 116

 فصل پنجم: خلاصه ی نتایج

5-1- مقدمه. 119

5-2- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال اول تحقیق.. 119

5-3- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال دوم تحقیق 119

5-4-  خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال سوم تحقیق 123

5-5- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال چهارم تحقیق.. 136

5-6- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال پنجم تحقیق.. 147

محدودیت ها و پیشنهادها 151

1) محدودیت ها 151

2)پیشنهادها 151

الف)پیشنهادهای پژوهشی. 151

ب)پیشنهادهای کاربردی. 151

منابع و مآخذ. 152

 

کلیات تحقیق
1-1- مقدمه

اسلام، تنها دین جامعی است که ازطرف پروردگارعالم نازل شده ودربردارنده همه کمالات انسانی است وبرهمه ادیان باطل چیره گشته ودرگستره زمین قابل اجرا ومورد استفاده است. بنابراین باید حاوی برنامه هایی باشد که درطول تاریخ مورد بهره برداری قرار گیرد ودر راستای تعالی انسانیت ظهورکامل داشته باشد.(جوادی آملی،1383،صص22-17)

ازبزرگ ترین و مهم ترین اوصاف اسلام، کلیّت ودوام است، بدین معنا که همه افراد انسان ازسیاه وسپید وسرخ ودیگرنژادها را در خود جای می دهد وهمچنین تمام خط زمان، ازگذشته وآینده تا روزقیامت را دربر می گیرد. درنتیجه باید برنا مه های آن هم جهانی بوده ونمودار زنده ای ازکلیّت ودوام باشد.(همان)

حج، ازشاخص ترین برنامه های جهانی اسلام است، ازاین رو می توان همگانی وهمیشگی بودن آن را سند گویای کلیّت ودوام دین الهی دانست. وازهمین رو است که درمیان امم واقوام گذشته ودرطول قرون ازتطاول سال ها وروزها درامان مانده است.(همان)

 ازطرفی بشر فطرتاً موجودی است که میل ذاتی به پرستش وگرایش به معبود حقیقی ویکتا دارد. درواقع پرستش نیاز روحی وفطری انسان وحقیقتی است که درهمه موجودات جهان هستی نیز وجود دارد. ازاین رو خداوند منّان حج رادراسلام به عنوان یک فریضه بزرگ دینی مقرّر فرموده وانجام اعمال ومناسک آن را برمسلمانان وانسانهای واجد شرایط واجب نموده است، تا این پرستش فطری وگرایش معنوی وروحی به سوی خدا دروجود انسان پرورش وتعالی یابد، چرا که اگرانسان درجهت صحیح تربیت ورشد یابد ودرمسیر الهی فطری ویکتاپرستی قرار گیرد، ازهرگونه بت گرایی وشرک پرهیز وازپرستش مشرکانه دوری می جوید.(رستگار جویباری،1377،ص14)

درمیان موجودات هستی انسان تنها موجودی است که توانایی آن را داردکه به بالاترین حد کمال  که همان تقرّب الی الله است دست یابد. بنابراین نیازمند برنامه هایی است که او رابه این هدف برساند وبالطبع به همان اندازه که هدف، بزرگ و والاست برنامه های تربیتی که برای رسیدن به آن وضع می شود نیز باید بزرگ و والا باشد. حج به عنوان یک فریضه ی بزرگ عبادی ،ارزشی ومعنوی وسیله وبرنامه ای است که انسان رامی تواند به بلندترین قله کمال برساند.

1-2- بیان مسأله

خداند، حکیم است واز این رو کار اودارای هدف است. البته خدای تعالی به سبب غنای ذاتی،ازهدف منزه است، لیکن خودجهان دارای هدف وجودی است وبه آن نائل می شود. هدف والای مخلوق وکمال نهایی او این است که بنده خداوند شود،« وما خَلَقتَ الجِن والِانس الّا لِیَعبُدونَ » البته روشن است که خداوند محتاج نیست تا مورد پرستش قرار گیرد.« إن تَکفُروا أنتُم ومَن فِی الأَرضِ جَمیعاً فإنّ الله لَغَنیُّ الحَمید ».عبادت به ظاهرو باطن خود غایت مخلوق است نه خالق غنی محض.

حج نیز همچون سایر عبادات غایت خلق است نه خالق ،زیرا او عین غنا وبی نیازی و کمال محض است. با این بیان، راز این سخن خداوند آشکارمی شود که فرمود: «ولِللّهِ عَلَی الناسِ حِجُّ البَیتِ مَنِ إستَطاعَ الیهِ سَبیلاً ومن کَفَرفَأنّ الله غَنیٌ عنِ العالَمین» زیرا حج عبادتی است که ازجانب خدا برمردم واجب شده است وآنان به گزاردن حج وعمره نیازمندند. پس اگرکفرورزیدند، باید بدانند که خداوند ازجهانیان بی نیاز است، چه رسد به آن هاوعبادتشان.(جوادی آملی،1386،صص157-156)

عبادت اگرچه غایت آفرینش است اما خودمقدمه یقین ویقین غایت آن است:« وأعبد ربّک حتی یأتیک الیقین». حج نیز نشانه وفراهم آورنده هدف والای عبادت یعنی یقین است. زیرا حج ،نورو بصیرت وشهود است وازهمین رو در روایات آمده است که تارک حج کورمحشور می شود واو دردنیا کور است ودرآخرت کورتر وگمراه تر.(همان)

سالکان طریق عبودیت وبندگی معتقدند که عبادات ازنظر خاصیت اثرگزاری در روح وتکمیل نفس مختلف اند. بعضی اثر تطهیروتخلیه دارند وبعضی موجب تزیین وتخلیه جان می شوند. عبادت حج درمیان انواع عبادات امتیازش این است که جامع الامرین است، هم خاصیت تطهیردارد وهم مایه تزیین. هم دفع ظلمت می کند وهم نورانیت ذکر وانس با خدا می آورد. البته ما آن حج وآن عبادتی رامنشأ این همه آثارعظیم حیاتی معرفی می کنیم که دارای روح ومغزباشد وبا توجه به دقائق ولطایف الهام بخش معنویش انجام شود.(ضیاء آبادی،1379،ص12)

اما باید دید که چرا خداوند حج رابرای انسان به عنوان یک تکلیف منظورکرده است؟ چه ویژگی ها وچه توانایی های بالقوه درانسان موجود است که خداوند حج رابه عنوان برنامه تربیتی بزرگ برای او وضع نموده است؟ لذا دراین تحقیق سعی برآن است که ابتدا به مبانی تربیتی حج بپردازیم. چراکه مبانی به آن چه هست اشاره دارد نه به آن چه باید باشد.مبانی به عنوان مبدأ ونقطه شروع تلقی می شود. بهشتی(1388،ص29) در رابطه با مبانی تربیت دینی ازدیدگاه اسلام گفته است: « اوصاف وجودی انسان ،جهان وآفریدگارانسان وجهان اندکه ازمتون اسلامی استخراج وبه یکی ازدوشکل بسیط یعنی مفاهیم یا مرکب یعنی گزاره های اخباری یا توصیفی بیان می شوند وشالوده استخراج وتدوین اهداف، اصول وبرنامه ها وروش ها به شمارمی آیند.»

مبانی که دراینجا مدنظر است ناظر به مبانی انسان شناسی می باشد. با شناخت انسان وابعادوجودی اوست که می توان استعدادهای نهفته درون وی راشکوفا کرد وبه مرحله سعادت وکمال رساند. دراین رابطه باید گفت تربیت صحیح انسان ودرک موقعیت حقیقی او درجهان نیز فقط درسایه شناخت انسان امکان پذیراست وگرنه تربیت به بیراهه خواهد رفت.

حج نیز که یکی ازبرنامه های تربیتی انسان ازسوی خداوند است وبرای انسان به عنوان یک تکلیف منظور شده است، مسبوق به شناخت انسان و ویژگی های وجودی اوست.

پس ازتعیین نقطه شروع وشناخت انسان ،به دنبال آن خواهیم بود که بدانیم آثارتربیتی برخواسته ازاین عبادت درفرد چیست واین که آیا آثار تربیتی حج درهمه انسان ها نتیجه یکسان به دنبال خواهد داشت؟

حج به عنوان مجموعه ای کوچک شده ازدین،دارای آثارتربیتی فراوانی است که درمنابع معتبراسلامی بحث درباره این اثربخشی را به وضوح می توان مشاهده کرد. آثارتربیتی که دراینجه مدنظر است ناظر به بعد اخلاقی ومعنوی وجودانسان است. زیرا هرگونه حرکتی برای اصلاح ملت ها وتغییر رفتار انسان باید ازدرون آن هاشروع شود زیرا تا خود انسان اصلاح نشود ،نباید منتظر اصلاح جوامع بود.

امام علی(ع) می فرمایند: «حج آزمونی بزرگ وامتحانی سخت وآزمایشی آشکار برای پاک سازی وخالص شدن است که خداوند آن راسبب رحمت ورسیدن به بهشت قرار داد.»(دشتی،1388،خطبه1،ص27)

ونیز می فرمایند: «خدای سبحان کعبه را مظهرتواضع بندگان دربرابر عظمت خویش ونشانه اعتراف آنان به بزرگی وقدرت خود قرار داد.»(همان)

فلسفه ی تربیتی و واقعی حج همان عزم طاعت تمام وپرستش حق ومخالفت با هرعصیان ودیده از هرمعصیت پوشیدن وبراطاعت وعبادت حق مشرف شدن است. حال اگرانسان بتواند چنین حج جوهری را انجام دهد، دراین صورت است که می شود گفت حج حقیقی وبا محتوا وهدف دار انجام داده واثر واقعی آن دروجودش به عینیت درآمده است.(رستگار جویباری،1377،ص24)

بنابراین این تحقیق درپی رسیدن به هدف اصلی خود است که عبارت است از:«بررسی مبانی وآثار تربیتی حج ازمنظر قرآن وروایات.»

1-3- اهمیت تحقیق

1.بسیاری ازپژوهش های انجام شده درزمینه حج به بررسی آن ازنیمه راه یعنی به بررسی آثار وابعاد تربیتی حج پرداخته اند درحالی که نقطه شروع را که همان مبانی حج است نادیده گرفته اند. تمام توجه حج به انسان است. انسان با همه ویژگی ها وابعادوجودیش وغرض این است انسان درابتدا خود براین ویژگی ها آگاهی یابد .تحقیق انجام شده درصدد این است که درابتدا به خود انسان بپردازد وبرای رسیدن به این منظور به مبانی تربیتی حج که عامل رسیدن ما به هدف فوق است می پردازیم.

2 . شاید یکی ازمهم ترین دلایل این که حج با آن همه عظمتی که دارد در روح وجان شماری ازانسان ها هیچ گونه اثرات وتحولات اخلاقی برجای نمی گزارد، عدم توجه به روح وباطن این عمل باشد. چرا که اگرازمعنا وهدف واقعی این عمل عبادی وتربیتی آگاهی لازم به عمل بیاید،اثرات تربیتی آن دروجود انسان به وضوح نمایان خواهد شد. اگرانسان نداند که برای چه وبا چه هدفی خداوند این فریضه را برای او واجب کرده است چگونه می تواند از آثار تربیتی برخواسته از آن برخوردار گردد؟ پس سزاوار وبلکه وظیفه هرمسلمانی است که قبل ازعزیمت به دیارکعبه آگاهی خودرا در زمینه روح ومقاصد حج بالا ببرد.

3.یکی ازدلایل گرفتار آمدن مسلمین در دره فلاکت ودرماندگی درحوزه فرهنگ ومدنیت ،غفلت آن ها ازحج وتمامیت آن بوده است. چه همواره ازحج وزیارت حرمین به مثابه ی ابزاری برای استخوان سبک کردن وثبت نام دردفتر طالبان بهشت استفاده کرده اند غافل ازاینکه حج همه اسلام است .حج همه اسلام، همه دین وهمه تفکرمعنوی است. درواقع حج روح پنهان درمیان همه آداب ومناسک است که امکان بالقوه رشد وارتقای اعمال وکردار آدمی وبه ویژه مناسبات فردی وجمعی را به وجود می آورد. اما بایدگفت حج به تمامی مورد غفلت واقع شده است بیراهه نیست اگربگوییم حج رابا همه چیز اشتباه گرفته اند. حج رابا تجارت ،حج با سیاست، حج رابا اعتبار، وکسب شهرت هیچ نسبتی نیست.(شفیعی سروستانی،1387،صص16-14)

با این همه نباید نسبت به آن چه گذشته است صرفاً تأسف خورد وازآن چه باید بشود غفلت ورزید زیرا هرچه بیشتر دراین عمل بزرگ عبادی وتربیتی غوطه ور شویم ،به مسائل ونکته های بیشماری دست خواهیم یافت که در رشد وارتقای شخصیت وجودی انسان مؤثر می باشد.

1-4- اهداف تحقیق

1-4-1- هدف کلّی

بررسی مبانی وآثار تربیتی حج ازمنظر قرآن وروایات.

1-4-2- هدف های  ویژه

1.بررسی مفهوم حج ازمنظر قرآن وروایات.

2. بررسی مبانی انسان شناختی حج ازمنظرقرآن وروایات.
3. بررسی اسرار تشریع حج ازمنظرقرآن وروایات.
4. 4. بررسی آثار تربیتی مطلوب حج ازمنظر قرآن وروایات.

5 .بررسی علل عدم تحقق آثار تربیتی حج درشماری ازحجاج با توجه به آموزه های قرآنی وروایات.

1-5- سؤالات  تحقیق

1-5-1- سؤال اصلی

مبانی وآثارتربیتی حج ازمنظر قرآن وروایات چیست؟

1-5-2- سؤالات فرعی

1.مفهوم حج ازمنظر قرآن وروایات چیست؟

2. مبانی انسان شناختی حج ازمنظرقرآن وروایات چیست؟

3.اسرار تشریع حج ازمنظرقرآن وروایات چیست؟

چکیده:. 7

فصل اول: كلیات تحقیق و مفهوم شناسی:.. 8

 مقدمه :. 8

1-ادبیات تحقیق:. 9

 بیان مسئله  :. 9

  اهداف اصلی:. 10

 ضرورت تحقیق:. 11

 فرضیه های تحقیق:. 11

سوال اصلی تحقیق:. 12

پرسش های فرعی تحقیق:. 12

پیشینه تحقیق:. 12

 روش تحقیق: 13       

بخش دوم: تحلیل مفاهیم و اصطلاحات تحقیق:. 13

2-1 انحرافات جنسی:. 14

2-2 شهوت:. 17

2-3 غریزه :. 18

2-3-1 غریزه جنسی :. 19

2-4 زنا:. 19

2-5 خود ارضایی:. 21

2-6 لواط:. 22

2-7 فحشاء:. 23

2-8  عفت:. 24

فصل دوم: آشنایی با علل و عوامل انحرافات جنسی: 26

1. آشنایی با انواع انحرافات جنسی:. 27

1-1 خود ارضایی:. 28

1-2 لواط:  . 29

1-3 مساحقه :. 32

1-4 زنا:. 33

2. علل و عوامل انحرافات جنسی:. 35

2-1 وسوسه های شیطانی:. 35

2-2 طغیان وسرکشی قوای نفسانی:. 36

2-3 تحولات بلوغ:. 38

2-4 تصاویر و فیلم ها:. 40

2-5- عقده حقارت:. 41

2-6 معاشرت با دستان ناباب:. 43

نتیجه:. 44

فصل سوم: راهكارهای اختصاصی مقابله با انحرافات جنسی: 46

1- راهكار کنترل شهوت و غریزه جنسی:. 47

1-1 برنامه‌ریزی برای کار مداوم:. 48

1-2 تنظیم خواب:. 50

1-3 پرهیز از عشوه و ناز در سخن گفتن با نا محرم:   51

1-4 فرار از موقعیت آسیب زا:. 53

1-5 پرورش تقوا و معنویت در وجود خویش:. 54

1-6 روزه گرفتن:. 55

1-7 وقار در رفت و آمد:. 57

1-8 اصلاح و مهاجرت :. 58

2- خودارضایی:. 62

الف. ضررها و آسیب های جسمانی:. 62

ب. آسیب های روانی خودارضایی:. 63

ج. آسیبها و ضررهای اجتماعی:. 64

2-2 راه های پیش گیری از خودارضایی. 65

2-2-1 ورزش و فعالیت بدنی:. 65

2-2-2 کیفیت خواب:. 67

الف. با وضو بودن:. 68

ب. محاسبه:. 68

ج. دعا و تلاوت قرآن:. 69

د. به سمت قبله خوابیدن:. 69

2-2-3 اصلاح برنامه غذایی. 70

2-2-4 اجتناب از مشاهده فیلم های مبتذل:. 72

2-2-5 انتخاب دوست خوب :. 73

2-2-6 استحمام با آب سرد:. 75

 

 

2-2-7 تقویت اراده:. 76

3- زنا:. 82

3-1 اجتناب از همجواری با نا محرم. 82

3-2 اجتناب از خلوت. 83

3-3 عدم جلب توجه نامحرم. 84

3-4 ازدواج . 85

3-5 جلوگیری از بی حجابی.. 86

3-6 پرهیز از مصافحه: 88

3-7 یاد معاد و آخرت : 89

3-7 حاضر نشدن در محیط های آلوده : 91

4-1 لواط یا همجنس‌گرایی. 92

4-1-1 مقابله با افکار شیطانی. 92

4-1-2 اجتناب از نگاه شهوت‌آمیز به پسرها. 93

4-1-3 اجتناب ازخوابیدن دو مرد یا دو زن. 94

4-1-4کنترل افکار هوس آلود. 95

4-1-5 توجه به آثار و عواقب همجنس‌بازی. 96

5- چشم چرانی. 98

5-1 راهكار درمان چشم چرانی:. 98

5-1-1 توجه به نتایج چشم پاکی :. 99

5-1-2 عدم خود نمایی زنان:. 101

5-1-3 پرهیز از استعمال بوی خوش:. 102

5-1-4 نهی از نگاه به نامحرم:. 103

5-1-5 پوشش مناسب:. 105

نتیجه گیری. 108

فصل چهارم: راهکارهای كلی مقابله با انحرافات جنسی.. 111

1- خانواده و والدین. 112

1-2 تمکین در امور زناشویی. 112

1-3 محبت زن و شوهر. 114

1-4 نهی از دوستی دختر و پسر. 117

1-5 رعایت کنترل و نظارت بر رفتار خانواده. 118

1-6 آراستگی زن و شوهر. 120

2- مدرسه. 121

3-1 نهادهای حکومتی:. 122

3-1-1 اهتمام به ازدواج جوانان و آسانسازی آن:. 122

3-1-2 مقدمات ایجاد ازدواج:. 124

3-1-3 ساحت فرهنگی:. 124

3-1-4 ساحت اقتصادی:. 124

3-2 پائین آوردن سن ازدواج:. 125

3-3 متعه:. 126

3-3-1 راه های جلوگیری از زیانهای متعه:. 127

3-1-4 پرهیز از اختلاط:. 128

3-1-5 برخورد قاطع با متخلفان. 129

نتیجه گیری. 132

منابع و مآخذ. 134

چکیده:

راهکارهای مقابله با انحرافات جنسی و اخلاقی یکی از مهم ترین مسائلی است که در جامعه کنونی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. از این رو، تبیین راه­بردها و فنونی که در قرآن کریم برای بهداشت جنسی و مقابله با انحرافات اخلاقی در دوران نوجوانی و بزرگسالی مطرح كرده است، نقشی بسزا و مهم ایفا می كند. در قرآن کریم روش های متعددی برای بهداشت جنسی وجود دارد. مهم­ترین آن­ها عبارتند از: ملاحظه کردن تفاوت های جنسیتی در تعامل با کودکان؛ رعایت بهداشت اخلاقی زوجین در حضور فرزندان، جداسازی بستر خواب کودکان، پاسخ گویی صحیح به سؤالات جنسی کودک، و اجازه گرفتن در حین ورود به اتاق والدین. در دوره نوجوانی و جوانی نیز راه­بردهایی هم­چون آگاهی دادن زمینه مسائل جنسی. خدا محوری، توجه به قیامت و یاد مرگ، تقویت اراده، بهداشت اخلاقی، تغذیه، ازدواج و آموزش خانواده در خصوص تکالیف زناشویی می­باشد. كسانی كه تقوى اختیار كردند و از خدا ترسانند و از نافرمانى خدا و از معاصى گریزانند، چون وسوسه‏اى از شیطان با آن­ها تماس پیدا كند و شیطان در پیرامون آن­ها دور بزند خدا را بیاد مى‏آورند و آن­چه را خداوند براى پرهیزكاران وعده فرموده و آن­چه را براى بزهكاران وعید قرار داده است متذكّر می­شوند و از اطاعت شیطان اجتناب كرده ترك معصیت مى‏نمایند و بسبب این تذكّر بمواقع خطا و مكاید شیطان بینا هستند و چشم دلشان باز است و بلافاصله طریق حق و طریق خیر را می­بینند و به آن رو مى‏كنند. بنابراین مؤمن كامل و متّقى قوىّ الایمان مانند بدن سالم و صحیح است كه میكرب­هاى امراض، داخل آن نمی­شوند و اگر داخل شوند به نیروى بنیه قوى می­میرند همچنین است حال آن دلها كه وساوس شیطانى داخل او نمی­ شود و اگر هم داخل شود متذكّر گشته و آن را از خود میراند.

کلیدواژه ­ها: راهکارهای فردی، انحرافات جنسی، زنا، مساحقه، لواط، خودارضایی، شهوت، چشم­چرانی، قرآن، اهل بیت:

فصل نخست:   كلیات

 

فصل اول: كلیات تحقیق و مفهوم شناسی:

  مقدمه:

   از وقتی که انسان خلق شد، غریزه جنسی و شهوت همواره با او همراه بوده و می توانسته به طورصحیح و یا نادرست از آن استفاده کند، پس انبیاء و معصومین7برای ما راه و روشِ استفاده صحیح از این غریزه را بیان کرده ­اند، و از همان ابتدا با انحرافات جنسی مبارزه کرده و احکام خدا را در این مورد بیان کرده اند. غریزه جنسی یک غریزۀ قوی در انسان شمرده می­ شود، و اگر انسان با بکارگیری صحیح آن آشنا نشود، مسلّماً به انحراف کشیده می­ شود، امروزه نیز با توجّه به گسترشِ ارتباطات جهانی و تبدیل شدن دنیا به دهکده جهانی و ابتذال غرب لازم است با فرامین معصومین7آشنا شده و از این نعمت الهی به بهترین شیوه استفاده کرده و راه کمال را در پیش بگیرد. بدین سان ما را بر آن داشت که در این مورد تحقیقی ارائه نموده، و توانسته باشیم اولاً کمکی کرده باشیم به رفع این معضلِ جوانان، ثانیاً موجبات رضایت حق تعالی را فراهم نموده باشیم.

1-ادبیات تحقیق:

 بیان مسئله:

  یکی از مسائلی که ذهن دانشمندان را به خود معطوف ساخته مسئله انحرافات جنسی است. اسلام برخلاف نظر مخالفان، واپس زدن میل جنسی را جایز نمی­شمارد و تنها راه ارضای جنسی را از طریق ازدواج دائم و موقت پیشنهاد می­ کند و لذت­گرهای سمعی و لمسی را مخصوص همسران می داند و رفتارهای نابهنجاری چون استمناء، لواط، مساحقه و زنا را زشت و مذموم می­شمارد و آنها را برخلاف فطرت بشر می داند. این انحرافات آسیب­های جبران ناپذیری بر جسم و روح فرد می­گذارد و باعث قطع نسل بشر، اختلال درنظم اجتماع ، رکود معنویت و سقوط اجتماع می گردد و تمایل فطری مرد به زن و زن به مرد با به صفت انحراف جنسی تغییر می­دهند. و به همین جهت اسلام راهکارهایی جهت جلوگیری از انحرافات جنسی ارائه می دهد که از بهترین و مهمترین الگوهها می باشد . اگر این راهکارهای حاصله از دین اسلام نادیده گرفته نشود فرد و جامعه به کمال خواهند رسید. بدین لحاظ  هدف این تحقیق بازنمایی  این راهکارها   می باشد که می تواند در عصر حاضر به عنوان الگو برای راه و روش صحیح در زندگی خود و خانواده و جامعه قرار گیرد. بنابراین پرداختن به چنین موضوعاتی از اهمیت والایی برخوردار است، زیرا در حال حاضر وظیفه ماست که به بیان الگوی مناسب تربیتی در فرد و به تبع آن در خانواده و جامعه بپردازیم که لازمه آن توجه به قرآن و سیره معصومین: می باشد به این دلیل که عدم رعایت راه حل های اسلامی کیفرهای دردناکی متوجه فرد و جامعه  خواهد ساخت و به راه های ناسالم و نامشروع  می کشاند  و جامعه را از مسیر حقیقی و واقعی خود باز می دارد و این امر زمینه عوارضی چون، قتل، سست شدن کانون خانواده و احساس ندامت وخود کشی… را به همراه دارد. پس در اینجا باید ببینیم  راهکارهای اختصاصی مبارزه با انحرافات جنسی از دیدگاه قرآن و اهل بیت :چگونه بوده و در حال حاضر چه نقشی ایفا می کند.                                                                                      

  اهدف اصلی:

• بررسی راهکارهای فردی مبارزه با انحرافات جنسی از دیدگاه قرآن و اهل بیت:
• بررسی انواع انحرافات جنسی:
• بررسی علل و عوامل انحرافات جنسی:
• بررسی و تبیین مهمترین راهکار فردی مبارزه با انحرافات جنسی:
• بررسی و ارائه راهکارهای کلی مبارزه با انحرافات جنسی:

   ضرورت تحقیق:     

  امروزه پرداختن به پژوهش هایی که بتوانند به درستی ، نظری از نظرات اسلام را در مقوله ای مشخص مورد بررسی قرار دهند و آن را به صورتی کاربردی بیان کنند بسیار ضروری به نظر می رسد. از این باب است پرداختن به پژوهش حاضر یعنی بررسی راهکارهای فردی مبارزه با انحرافات جنسی از دیدگاه قرآن و اهل بیت:؛ زیرا اسلام راهکارهایی جهت جلوگیری از انحرافات جنسی ارائه می دهد که از بهترین و مهمترین الگوها می باشد. اهمیت و ضرورت این موضوع به حدی است که اگر همه  افراد و اقوام بتوانند این راهکارها را در بطن زندگی خود نهادینه کنند ثمره ی آن را در زندگی آرام و به دور از انحراف ، خواهد دید. این پژوهش می تواند به عنوان مرجعی مناسب برای شناخت مفاهیم قرآن و بیانات ائمه معصومین: در این زمینه باشد.

   فرضیه ­های تحقیق:

• هر نوع رفتار جنسی ای که خارج از محدوده و قوانین دین صورت گیرد انحراف جنسی محسوب می شود.
• مهم­ترین انحرافات جنسی قابل مطرح؛ زنا، خودارضایی، همجنس گرایی، می باشند.
• از بررسی های به عمل آمده؛ وسوسه های شیطانی و دوستان ناباب می توانند زمینه را برای بی بند و باری در محیط فرآهم کنند.
• قرآن و سیره معصومین :به مثابه الگویی برای پیشگیری از انحراف جنسی می­باشند.

سوال اصلی تحقیق:

    راهکارهای فردی مبارزه با انحرافات جنسی از دیدگاه قرآن و اهل بیت:چگونه است؟   

پرسش های فرعی تحقیق:                          

• معنا و مفهوم انحراف جنسی چیست؟

چکیده

     این پژوهش که از نوع بنیادی- کاربردی است با هدف بررسی وجوه تقابل سبک زندگی لیبرالیستی با اسلام و تأثیر آن بر برنامۀ درسی پنهان دورۀ متوسطۀ کشور انجام شده است. در این پژوهش با بهره گرفتن از روش توصیفی- تحلیلی و با گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه‌ای و تجزیه و تحلیل آن‌ ها به روش تحلیل محتوا ابتدا به بررسی مبانی فلسفی لیبرالیسم و مبانی فکری اسلام در بخش‌های جهان‌شناسی، انسان‌شناسی، ارزش‌شناسی و دین شناسی پرداخته شد و از  طریق استنباط اصول متعدد از این مبانی سبک زندگی آن‌ ها در دو شاخص اوقات فراغت و روابط انسانی مورد تحلیل و تبییین قرار گرفت  و سپس در گام بعدی با توجه به مبانی فکری دو مکتب وجوه تقابل آن‌ ها در محورهای فکری یاد شده و به تبع آن در  سبک زندگی حاصل از آن‌ ها در این دو شاخص روشن گردید و در نهایت تأثیر سبک ‌زندگی لیبرالیستی در دو شاخص مذکور بر برنامۀ درسی پنهان دورۀ متوسطۀ کشور مورد بررسی قرار گرفت و این نتایج به دست آمد: مبانی فکری دو مکتب لیبرالیسم در وجوه مختلف جهان‌شناسی، انسان‌شناسی، ارزش‌شناسی و دین شناسی تقابل دارند بنابراین، به تبع این مبانی متقابل، در سبک زندگی و به ویژه در دو شاخص اوقات فراغت و روابط انسانی نیز دارای وجوه تقابل می‌باشند. محورهای تقابل در اوقات فراغت در دو مکتب اسلام و لیبرالیسم عبارتند از:  1- توجه فرد مسلمان به داشتن آثار اخروی در گزینش اوقات فراغت  در مقابل تأکید فرد بر لذت‌های دنیایی در اندیشۀ لیبرال 2-  گزینش اوقات فراغتی که منجر به ارضای متعادل امیال باشد از سوی فرد مسلمان در مقابل گزینش اوقات فراغتی که ارضای حداکثری امیال را در پی داشته باشد 3-  محوریت بایدها و نبایدهای دینی به عنوان روش کامل زندگی در گزینش اوقات فراغت از سوی فرد مسلمان در مقابل محوریت بایدها و نبایدهای شخصی و فردی در گزینش اوقات فراغت در اندیشۀ لیبرال و طرد بایدها و نبایدهای دینی به دلیل محدود نمودن انسان 4- تساهل و مدارای نسبی و انتخاب انواع گذران اوقات فراغت در چارچوب‌های دین اسلام در مقابل تساهل و مدارای حداکثری و انتخاب هر نوعی از اوقات فراغت 5- گزینش اوقات فراغتی که موجب رشد آزادی معنوی باشد از سوی فرد مسلمان در مقابل محوریت اوقات فراغتی که صرفاً آزادی بیرونی را شامل می‌شود. همچنین در این پژوهش این نتیجه نیز به دست آمد که لیبرالیسم  از طریق دو شاخص اوقات فراغت و روابط انسانی می‌تواند برنامۀ درسی پنهان ویژه ای را با توجه با مبانی فلسفی خود تولید کند. 

کلید واژه‌ها :  سبک زندگی، لیبرالیسم، اسلام، برنامۀ درسی پنهان، دورۀ متوسطه

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                       صفحه

فصل اول: کلیات تحقیق ……………………………………………………………………………1

• مقدمه ……………………………………………………………………………………………………..2
• بیان مسئله …………………………………………………………………………………….2
• اهمیت و ضرورت پژوهش ……………………………………………………….3
• اهداف پژوهش ……………………………………………………………………………4

1-4-1- هدف کلی ……………………………………………………………………………………..4

1-4-2- اهداف ویژه …………………………………………………………………………………………….5

1-5- سؤال‌های پژوهش ……………………………………………………………………………..5

• تعریف اصطلاحات پژوهش ……………………………………………..5

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینۀ تحقیق ………………………………………………………….7

۲- 1- مقدمه ………………………………………………………………………………………………..8

2-2- مبانی نظری ………………………………………………………………………………..8

الف – سبک زندگی …………………………………………………………………………………8

۲-2-1- معنای سبک زندگی ……………………………………………………….8

۲-2-1-1- معنای لغوی سبک زندگی …………………………………………………8

۲-2-1-2- معنای اصطلاحی سبک زندگی ……………………………………………………9

الف) سبک زندگی از جنبۀ روان شناختی ………………………………………………………………..9

ب) سبک زندگی از جنبۀ جامعه‌شناختی ……………………………………………………………..10

2-2-1-3- عناصر مفهوم سبک زندگی ………………………………………………………………12

2-2-1-4- تاریخچۀ سبک زندگی …………………………………………………………………14

۲-2-1-5- شاخص‌های سبک زندگی ……………………………………………………14

الف) مصرف فرهنگی ……………………………………………………………………………………15

ب) فعالیت‌های فراغت ………………………………………………………………………..16

ج) شاخص‌های پراکنده …………………………………………………………………………. 16

ب- لیبرالیسم ………………………………………………………………………………………………………..17

2-2-2- مفهوم شناسی لیبرالیسم …………………………………………………17

۲-2-2-1- تاریخچۀ لیبرالیسم ………………………………………………………………………………..18

۲-2-2-2- مبانی فلسفی لیبرالیسم ……………………………………………………….20

۲-2-2-2-1- جهان شناسی …………………………………………………………………..20

2-2-2-2-2-انسان‌شناسی ………………………………………………………………….21

الف_فردگرایی …………………………………………………………………………………….22

ب-انسان‌مداری ……………………………………………………………………………………………..24

2-2-2-2-3- ارزش شناسی ………………………………………………………………27

الف) آزادی ……………………………………………………………………………………….27

ب) تساهل و مدارا ………………………………………………………………………37

ج) سکولاریسم ……………………………………………………………………………………31

۲-2-2-2-4معرفت‌شناسی …………………………………………………………..34

الف) امکان شناخت ………………………………………………………………………34

ب) ابزارشناخت ……………………………………………………………………….34

2-2-2-3- وروداندیشه‌های لیبرالیستی به ایران ……………………………………….37

2-2-2-4- تعلیم و تربیت در مکتب لیبرالیسم ………………………………………………..39

ج-اسلام …………………………………………………………………………………………………..40

2-2-3- مبانی فکری اسلام …………………………….40

2-2-3-1-جهان‌شناسی ………………………………………………………………….40

۲-2-3-2-انسان‌شناسی ……………………………………………..41

الف-اصالت فرد و جامعه …………………………………………………………43

ب) حق و تکلیف …………………………………………………………44

۲-2-3-3- ارزش­شناسی ………………………………………………………….46

الف- آزادی ………………………………………………………………………………………46

ب- تساهل و مدارا …………………………………………………………………………48

ج- اخلاق …………………………………………………………………………………49

تعریف اخلاق در اسلام ……………………………………………………….49

۲-2-3-4- معرفت‌شناسی …………………………………………………50

د) برنامۀدرسی پنهان ………………………………………………………………………53

2-2-4- انواع برنامه درسی …………………………………………………………………………54

۲-2-4-1- مفهوم برنامۀ درسی پنهان ……………………………………………………54

2-2-4-1-1- تاریخچۀ برنامۀ درسی پنهان …………………………………………57

2-2-4-1-2- رویکردها و نظریه‌های مختلف در برنامۀ درسی پنهان ………………57

2-2-4-1-3- ویژگی‌های برنامۀ درسی پنهان …………………………………………58

2-2-4-1-3- طبقه‌بندی و تحلیل ابعاد مختلف برنامۀ درسی پنهان ………………59

2-2-4-1-4- عوامل مؤثر در شکل‌گیری برنامۀ درسی پنهان ………………………59

و) نظام آموزش متوسطه …………………………………………………….61

2-2-5- تعریف دورۀ متوسطه ………………………………………….61

2-2-5-1- اهداف دورۀ متوسطه ………………………………………………..61

الف- اعتقادی ‌…………………………………………………………………….62

ب- اخلاقی …………………………………………………………………….62

ج- اجتماعی ………………………………………………………………………63

2-2-5-2- ویژگی‌های دانش‌آموزان در دورۀ متوسطه …………………63

 

 

2-2-5-3- نیازهای اساسی نوجوانان در دورۀ متوسطه ……………………………64

2-3- پیشینۀ پژوهش …………………………………………66

2-3-1- پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها …………………………………………………….66

2-3-2 مقاله‌ها ………………………………………………………………68

2-3-3- کتاب ……………………………………………………………..69

2-3-4- جمع‌بندی پیشینۀ پژوهش …………………………………………..69

فصل سوم: روش‌شناسی تحقیق ……………………………….71

3-1- مقدمه ……………………………………………………………………………72

3-2- نوع تحقیق ……………………………………………………72

3-3- روش تحقیق ………………………………………………………………73

3-3-1- روش تحقیق سؤال اول، دوم و چهارم ……………………………73

3-3-2- روش تحقیق سؤال سوم …………………………………………………….74

3-4- روش گرد­آوری اطلاعات ……………………………………………………….75

3-5- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات ………………………………………….75

3-6- جمع‌بندی روش‌شناسی تحقیق ……………………………………………….76

فصل چهارم: یافته‌های تحقیق ……………………………………………77

4-1- مقدمه ……………………………………………………………………………………78

4-2- بررسی سؤال اول تحقیق ………………………………………………..78

4-2-1- استنباط اصول عملی از مبانی فکری لیبرالیسم ……………………………….. 79

4-2-1-1- مبنای جهان‌شناختی ………………..79

4-2-1-1-1- اصل عملی برآمده از مبنای جهان‌شناختی ……………………………79

4-2-1-2- مبنای انسان‌شناختی ………………………………………………79

4-2- 1-2-1- اصول عملی برآمده از مبنای انسان‌شناختی ……………………..80

الف- محوریت امیال فردی و ارضای حداکثری آن‌ ها …………………….80

ب- محوریت منافع فردی …………………………………………………………..80

4-2-1-3- مبنای ارزش‌شناختی ………………………………………………………80

4-2-1-3-1- اصول عملی برآمده از مبنای ارزش‌شناختی ……………………………….81

الف- آزادی بیرونی …………………………………………………………………81

ب– تساهل و مدارای حداکثری ……………………………………………………81

ج– محوریت انسان در تعیین بایدها و نبایدهای اخلاقی ……………………..82

4-2-1-4- مبانی دین‌شناختی ………………………………………..82

4-2-1-4-1- اصول عملی برآمده از مبنای دین‌شناختی ……………………………..82

4-2-2- بررسی اوقات فراغت براساس مبانی و اصول عملی استنباط شده از مکتب لیبرالیسم ………………..85

4-2-2-1- تبیین تأثیر مبنای جهان‌شناختی و اصل عملی برآمده از آن بر اوقات فراغت ………………………..85

4-2-2-2- تبیین تأثیر مبنای انسان‌شناختی بر شاخص اوقات فراغت ………………85

4-2-2-2-1- تبیین تأثیر اصول عملی برآمده از مبنای انسان‌شناختی بر اوقات فراغت …………………………..86

الف- تأثیر اصل عملی «محوریت منافع فردی» بر اوقات فراغت …………………………………….86

ب- تأثیر اصل عملی «محوریت امیال و ارضای حداکثری آن‌ ها» بر اوقات فراغت ……………………..86

4-2-2-3- تبیین تأثیر اصول عملی برآمده از مبانی ارزش‌شناختی بر اوقات فراغت ………………………………..86

الف- تبیین تأثیر اصل عملی «آزادی بیرونی» بر اوقات فراغت ………………………………86

ب- تبیین تأثیر «اصل تساهل و مدارای حداکثری» بر اوقات فراغت ………………………..87

ج- تأثیر اصل عملی «تعیین بایدها و نبایدهای اخلاقی» بر اوقات فراغت ……………………87

4-2-2-4- تبیین تأثیر اصل عملی برآمده از مبنای دین‌شناختی اوقات فراغت …………………………87

4-2-2-5- ویژگی‌های اوقات فراغت در سبک زندگی لیبرالیسمی ……………………………..88

4-2-2-6- مصادیق اوقات فراغت لیبرالی ……………………………………………..88

4-2-3- بررسی تأثیر مبانی و اصول عملی استنباط شده از مکتب لیبرالیسم بر روابط انسانی ………………..89

4-2-3-1- تبیین تأثیر مبنای جهان‌شناختی اصل عملی برآمده از آن  بر روابط انسانی ………………………….90

4-2-3-2-1- تأثیر اصول عملی برخاسته از مبانی انسان‌شناختی لیبرالیسم بر روابط انسانی ………………….90

4-2-3-2- تبیین تأثیر مبنای انسان‌شناختی «تقدم فرد بر جامعه» بر شاخص روابط انسانی …………………90

الف- تأثیر اصل عملی «محوریت منافع فردی» بر شاخص روابط انسانی ………………….90

ب- تأثیر اصل عملی «محوریت امیال و ارضای حداکثری آن‌ ها» بر شاخص روابط انسانی ……………………….91

4-2-3-3- تبیین تأثیر اصول عملی برآمده از مبنای ارزش‌شناختی روابط انسانی …………………………………..91

الف- آزادی بیرونی …………………………………………………………….91

ب- تساهل و مدارای حداکثری ……………………………………………………………………91

ج- محوریت انسان در تعیین بایدها و نبایدهای اخلاقی ………………………91

4-2-3-4- تبیین تأثیر اصل عملی برآمده از مبنای دین‌شناختی روابط انسانی ……………92

4-2-3-5- ویژگیهای روابط انسانی در سبک زندگی لیبرالیستی …………………….92

4-2-3-6- مصادیقی از انواع روابط انسانی در مکتب لیبرالیسم ………………………………..93

4-2-4- جمع‌بندی سؤال یک …………………………………………………….93

4-3- بررسی سؤال دوم تحقیق ……………………………………………………………………..95

4-3-1-1- مبانی و اصول عملی استنباط  شده از مکتب اسلام ………………..96

4-3-1-1- مبنای جهان‌شناختی ………………………………………………………..96

4-3-1-2- مبنای انسان‌شناختی ………………………………………………………………..96

4-3-1-2-1- اصول عملی برآمده از مبنای انسان‌شناختی ……………………………97

الف- محوریت فطرت و تعادل در ارضای تمایلات ……………………………………..97

ب- تکلیف مداری ………………………………………………………………………………97

4-3-1-3- مبنای ارزش‌شناختی ………………………………98

4-3-1-3-1- اصول عملی برآمده از مبنای ارزش‌شناختی …………………………….98

الف- محوریت آزادی درونی …………………………………………………………………………….98

4-3-1-4- مبنای دین‌شناختی ………………………………………………………………….100

4-3-1-4-1- اصل عملی برآمده از مبنای دین‌شناختی ……………………………………….100

4-3-2-  بررسی اوقات فراغت بر اساس مبانی و اصول عملی استنباط شده از مکتب اسلام …………………101

4-3-2-1- تبیین تأثیر مبنای جهان‌شناختی واصل عملی برآمده از آن  بر اوقات فراغت ……………………..101

4-3-2-2- تبیین تأثیر مبنای انسان‌شناختی «تقدم فرد بر جامعه» بر اوقات فراغت …………………………….101

4-3-2-2-1- تبیین تأثیر اصول عملی برآمده از مبانی انسان‌شناختی بر اوقات فراغت …………………………102

الف- محوریت فطرت و تعادل در ارضای تمایلات ………………………………………..102

ب- تکلیف مداری ……………………………………………………………………………………102

4-3-2-3- تبیین تأثیر اصول عملی برآمده از مبانی ارزش‌شناختی بر اوقات فراغت ……………………………..102

الف- محوریت آزادی درونی ……………………………………………………………….102

ب- تساهل و مدارای نسبی …………………………………………………………………103

ج- محوریت بایدها و نبایدهای فطری بر اساس آموزه های دین ………………………………103

4-3-2-4- تبیین تأثیر مبنای دین‌شناختی و اصل عملی برآمده از آن بر اوقات فراغت ………………………..103

4-3-2-5- ویژگی‌های اوقات فراغت در سبک زندگی اسلامی ………………………………103

4-3-2-6- مصادیق نحوۀ گذران اوقات فراغت در مکتب اسلام ……………………………104

4-3-3- بررسی روابط انسانی بر اساس مبانی و اصول عملی استنباط شده از مکتب اسلام …………………..105

4-3-3-1- تبیین تأثیر مبنای جهان‌شناختی و اصل عملی برآمده از آن  روابط انسانی ………………………..105

4-3-3-2- تبیین تأثیر مبنای انسان‌شناختی روابط انسانی ………………………………..105

4-3-3-5- ویژگی‌های روابط انسانی در سبک زندگی اسلامی ………………………………107

4-3-3-6- مصادیق روابط انسانی در سبک زندگی اسلامی ………………………………………..108

4-3-4- جمع‌بندی سؤال دو ………………………………………………………………………….108

4-4- بررسی سؤال سوم تحقیق ………………………………………………………………110

4-4-1- تقابل در مبنای جهان­شناختی ……………………………………………………………110

4-4-2- تقابل در مبنای انسان‌شناختی ………………………………………………….110

4-4-2-1- تقابل در اصول عملی برآمده از مبنای انسان‌شناختی ……………………………..111

الف- تکلیف مداری در مقابل محوریت منافع فردی ……………………………………………………111

ب- محوریت فطرت و تعادل در ارضای تمایلات در مقابل محوریت امیال و ارضای حداکثری آن‌ ها……….111

4-4-3- تقابل در مبنای ارزش‌شناختی ……………………………………………………..112

4-4-3-1- تقابل در اصول عملی برآمده از مبنای ارز‌شناختی ………………………………….112

الف- آزادی درونی در مقابل آزادی بیرونی …………………………………………………….112

ب- تساهل و مدارای نسبی در مقابل تساهل و مدارای حداکثری ………………………………115

ج- محوریت بایدها و نبایدهای فطری بر اساس آموزه‌های فطری دین در مقابل محوریت انسان در بایدها و نبایدهای اخلاقی ……………………………….116

4-4-4- تقابل در مبنای دین شناختی ………………………………………117

4-4-1- تقابل در اصول عملی برآمده از مبنای دین شناختی …………………………118

4-4-5- جمع‌بندی سؤال سه ………………………………………………………..118

4-5- بررسی سؤال چهارم ……………………………………………………….120

4-5-1- بررسی شاخص اوقات فراغت لیبرال در مدرسۀ متوسطه …………………………121

الف) معلم- دانش‌آموز …………………………………………………121

ب- کادرآموزشی- دانش‌آموز ……………………………………………122

ج- دانش‌آموز– دانش‌آموز ……………………………………………………………124

4-5-2- بررسی شاخص روابط انسانی لیبرال در مدرسۀ متوسطه ……………125

الف- معلم – دانش‌آموز ……………………………………………………125

ب- ارتباط دانش آموز- دانش‌آموز ……………………………………………….126

4-5-3- جمع­بندی سؤال چهار ……………………………………………………128

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری ……………………………………..130

5-1- مقدمه ……………………………………………………………………………….131

5-2- خلاصۀ یافته های مربوط به سؤال یک ………………………………………..131

5-3- خلاصۀ یافته های مربوط به سؤال دو …………………………………….133

5-4-  خلاصۀ یافته های مربوط به سؤال سه ……………………………………..135

5-5- خلاصۀ یافته های مربوط به سؤال چهار …………………………………………….136

5-6- بحث و نتیجه گیری …………………………………137

5-7- محدودیت­های پژوهش …………………………………..139

5-8- پیشنهادها ……………………………………………………………….139

5-8-1- پیشنهادهای پژوهشی ……………………………………………140

5-8-2- پیشنهادهای کاربردی ………………………….140

5-9- منابع…………………………………………………………….142

 

مقدمه

      در این فصل به بررسی کلیات تحقیق می‌پردازیم. در ابتدا مسئلۀ پژوهش روشن می‌شود. در این قسمت دغدغه‌هایی که منجر به شکل‌گیری این مسئله شده است مورد بررسی قرار می‌گیرد. سپس ضرورت بحث از بررسی سبک زندگی لیبرالیستی، وجوه تقابل آن با سبک زندگی اسلامی و تأثیر آن بر برنامۀدرسی پنهان بیان می‌شود. در ادامه اهداف و سؤالات تحقیق که شامل بررسی ویژگی‌های سبک زندگی لیبرالیستی در زمینۀ دو شاخص اوقات فراغت و روابط انسانی، ویژگی‌های سبک زندگی اسلامی در زمینۀ دو شاخص نام‌برده، وجوه تقابل این دو سبک زندگی و تأثیر سبک زندگی لیبرالیستی در ایجاد برنامۀ درسی پنهان ذکر می‌گردد. در پایان اصطلاحات پژوهش تعریف می‌گردد.

• بیان مسئله

هر مکتبی دارای مبانی جهان شناسی، دین شناسی، ارزش شناسی و انسان‌شناسی خاص خود است و هر یک از این مبانی در ساختار تعلیم وتربیت آن مکتب تأثیرگذار خواهد بود چرا که در مکاتب گوناگون جایگاه انسان در جهان هستی، تعریفی که از او داده می‌شود، روش‌های کسب معرفت و در نهایت ارزش‌هایی که برای زیستن عرضه می‌گردد متفاوت است. پرواضح است که انسان‌محور تعلیم و تربیت است و هر مکتبی از دریچۀ ایدئولوژی خود به تعلیم و تربیت انسان می‌نگرد. یکی از ایدئولوژی‌هایی که در حال جهانی شدن است، لیبرالیسم است. فرهنگ لیبرالی که در اروپای مسیحی شکل گرفت، در کلّیت خویش علیه همۀ ارزش‌های قدسی و ماورایی به وجودآمده و به عنوان یک مکتب اجتماعی، تعریف خاصی از انسان دارد و متناسب با آن نیز اشکال خاصی از نهادهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و تربیتی عرضه می‌کند. لیبرالیسم امروز دیگر نه در قالب یک نظریۀ فلسفی یا سیاسی، بلکه به عنوان یک الگوی زندگی و برنامه‌ریزی، بر موج مدرنیسم به گوشه گوشۀ جوامع نفوذ کرده است و بسیاری را بدین گمان کشانده که توسعه و ترقی را جز از این راه نمی‌توان تأمین کرد. اندیشه‌هایی چون لیبرالیسم، استواری و استحکام خود را مرهون نمودهای عینی و عملی هستند و صحنه کارزار با آن‌ ها بیش از هر جا در میدان مدیریت و برنامه‌ریزی‌های اجتماعی و بین‌المللی است. یکی از عرصه‌های ساختاری مدیریت و برنامه‌ریزیاجتماعی در هر کشور نهاد آموزش و پرورش، به ویژه آموزش متوسطه است. چرا که این دوره درفاصلۀکوتاهی نسبت به ورود جدی دانش‌آموزان به عرصۀ جامعه را دارد و از طرفی نیز این دوره مصادف با دورۀ نوجوانی است. دوره‌ای که انسان در معرض انتخاب‌های مختلف و متعدد در زمینه‌های گوناگون از جمله انتخاب رشته، شغل و گرایش‌های مذهبی قرار می‌گیرد و ذهن و روح دانش‌آموز آمادگی بالایی را برای پذیرش عقاید و نگرش‌های برآمده از مکاتب مختلف را دارد؛بنابراین، نهاد آموزش و پرورش نقش تعیین‌کننده‌ای در انتخاب‌های سرنوشت‌سازافراد جامعهدارد که اهمیت این نهاد را دو چندان می‌کند. از طرفی نیز با توجه به اینکه ایران کشوری است اسلامی وحاکمیت دین در قالب جمهوری اسلامی نمود بیرونی یافته است باید به این مسئله بپردازیم که در عرصۀ اعتقادات اسلامی و به تبع آن در تعلیم وتربیت، نقاط رویارویی ما با لیبرالیسم چه خواهد بود. در واقع باید بررسی نماییم سبک زندگی اسلامی و سبک زندگی لیبرالیستی که هریک تأثیرات متفاوت و محسوسی را بر ترجیحات و سلایق افراد جامعه در انتخاب‌ها و گزینش‌های آنان ایجاد می‌کنند در چه محورهایی با یکدیگر تقابل وتناقض دارند.

بر این اساس در این تحقیق نگارنده در رابطه با اندیشه‌های لیبرالیسم و تعلیم وتربیت اسلامی مدعی است: 1) مبانی و اصول فکری لیبرالیسم دارای وجوه تقابل جدی با اصول فکری اسلام است 2) این اصول فکری متناقض با اسلام در تعلیم و تربیت ما نفوذ کرده است اما این رخنه، چندان در برنامۀ درسی آشکار به چشم نمی‌خورد و مسئلۀ نگران‌کننده این است که برنامۀ درسی پنهان ما دچار این تأثیرپذیری شده است که به اعتقاد برخی از صاحب‌نظران، تأثیرگذاری این نوع از برنامۀ درسی می‌تواند به مراتب بیشتر از برنامۀ درسی آشکار باشد. این در صورتی است که مکتب ما اسلاماست و پیرو آن هدف نهایی تعلیم وتربیت ما رساندن افراد جامعه به حیات طیبه خواهد بود به گونه‌ای که فرد در تمام

 اخلاق و تربیت اخلاقی از مهم ترین مسائل انسانی مکتب ها و به ویژه تعلیم و تربیت انسان به شمار می رود. چرا که تربیت اخلاقی موجبات سعادت و رستگاری را فراهم می سازد . مقوله ی اخلاق دارای ابعاد گوناگونی چون عقل و عاطفه است . عقل و عاطفه دو ارزش والای انسانی است که مانند سایر ارزشهای انسانی در روز الست ، از سوی خداوند درخمیرمایه ی انسان عجین شده اند . بشر زمانی به کمال لایق انسانی نائل می شود که از این دو قدرت به طرز شایسته و با اندازه گیری صحیح استفاده نماید .

 هدف تحقیق حاضر ، بررسی جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری است . این تحقیق، با توجّه به موضوع و هدف خود از نوع تحقیقات کاربردی به شمار می رود و روش تحقیق آن، توصیفی -تحلیلی ( تحلیل محتوا ) و روش گرد آوری اطلاعاتش ،کتابخانه ای بوده است.

سؤال اول تحقیق عبارت است از : جایگاه عقل در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟ از مجموع آراء استاد مطهری اینگونه استنباط می گردد که اخلاق کامل ، اخلاقی است که بر اساس نیرومندی عقل و اراده باشد و همه عواطف و میلهای انسان تحت کنترل عقل باشد . کار اخلاقی کاری است که به حکم عقل صورت گرفته باشد و انسان اخلاقی کسی است که عقل بر وجودش حاکم است . عقل نیرویی است که اگر درست به کار گرفته شود اخلاق خوب را می شناسد و التزام به آنها را به صلاح جامعه و از کمالات نفسانی خود می داند . اخلاق زشت را نیز می شناسد و ارتکاب آنها را به زیان زندگی دنیوی و نفسانی خود و جامعه می داند . نفس اگر بهره ای از خرد داشته باشد ، به تمام واقعیتهای زندگی خردمندانه نظر می کند . هر کار پسندیده ای که خردمندان آن را ستایش می کنند و انسان ها آن را اخلاق می خوانند پایه و اساسش خردورزی است . سؤال دوم تحقیق : جایگاه عاطفه در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟ با بررسی های انجام شده در آراء استاد مطهری اینگونه برداشت می شود که  ایشان عواطفِ به دور از خرد را احساسی کاذب و ناپذیرفتنی دانسته اند . به تدریج که قوای عقلانی پرورش می یابند ، فضایل اخلاقی در ما ایجاد شده و به دنبال آن پاسخ های عاطفی ما با آنچه عقل تشخیص داده سازگار می گردند . از این رو به واسطه سازگاری بین  عقل و عاطفه و در واقع تبعیت عواطف از عقل است که تمایلات طبیعی در حالت تعادل بوده و به کمک عقل می شتابند وگرنه عواطف به تنهایی هیچ نقش انگیزشی و معرفتی در اخلاق ایجاد نمی کند .

واژگان کلیدی : عقل ، عاطفه ، تربیت اخلاقی .

فهرست مطالب

عنوان                                                                                     صفحه

فصل اول :  کلیات تحقیق ………………………………………………………………………….   1

   1- 1- مقدمه    ………………………………………………………………………………………………… 2

   1 -2- بیان مسأله ………………………………………………………………………………………………… 3

   1-3-اهمّیّت و ضرورت تحقیق   ………………………………………………………………………… 6

   1-4- اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………. 7

   1-5- سؤالات تحقیق ……………………………………………………………………………………….. 7

   1-6- تعریف اصطلاحات …………………………………………………………………………. 8

 فصل دوم : کلیات تحقیق ………………………………………………………………………. 11

        2-1- مقدمه   ………………………………………………………………………… 12

        الف) بخش اول : مبانی نظری……………………………………………………….. 12

        2 -2- مفهوم عقل …………………………………………………………………………. 12

       2-2-1- اهمّیّت عقل  ……………………………………………………………………… 14

       2-2-2- واژه های مترادف عقل ……………………………………………………. 17

      2-2-3- واژگان مقابل عقل ………………………………………………………………… 18

      2-2-4- عقل در قرآن  ……………………………………………………………. 20

      2-2-5- ادراکات عقلی  ………………………………………………………………… 22

      2-2-6- اقسام عقل  …………………………………………………………………………… 23

     2-3- مفهوم عاطفه  ……………………………………………………………………………. 25

     2-3-1- معنای اصطلاحی عاطفه    …………………………………………………………. 25

     2-3-2- عاطفه در قرآن  ………………………………………………………………………… 28

     2-3-3- تقسیم بندی عواطف  ……………………………………………………………. 30

     2-3-4- حالات عاطفی  ……………………………………………………………………………………. 31

     2-3-5- نقش عواطف در زندگی انسان  …………………………………………………… 33

      2-3-6- تقابل بین عقل و احساس  …………………………………………………………. 34

      2-3-7- عاطفه از دیدگاه اسلام  …………………………………………………….. 40

      2-3-8- دیدگاه متفکّران اسلامی ………………………………………………………………… 42

       الف : عقل گرایان……………………………………………………………………….. 42

       ب : عاطفه گرایان……………………………………………………………………………. 45

      2-3-9- دیدگاه فلاسفه …………………………………………………………………… 46

      الف : عقل گرایان ……………………………………………………………………………………. 46

      ب : عاطفه گرایان  ……………………………………………………………………….. 47

     2-4- مفهوم تربیت   ……………………………………………………………………………. 48

     2-5- مفهوم اخلاق ………………………………………………………………………….. 49

     2-5-1- تربیت اخلاقی  ……………………………………………………………………… 50

     2-5-2- رابطه تربیت و اخلاق  ……………………………………………………………….. 54

     2-5-3- اهمّیّت تربیت اخلاقی  ………………………………………………………………………….. 54

     2-5-4- جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی   …………………………………………. 55

     2-6- شرح مختصر زندگانی استاد شهید مطهری  ………………………………………………. 59

 

 

      ب ) پیشینه تحقیق   ………………………………………………………………………….. 62

     2-7- پایان نامه ها ………………………………………………………………………………. 63

     2-8- مقاله ها  ………………………………………………………………………………………. 64

     2-9- کتاب ها  …………………………………………………………………………………………….. 68

     2-10- جمع بندی مبانی نظری و پیشینه تحقیق …………………………………………… 70

 فصل سوم : روش شناسی تحقیق ……………………………………………………………….. 71

        3 -1- مقدمه  ………………………………………………………………………………………72

        3-2- نوع تحقیق  ………………………………………………………………………………73

        3-3- روش تحقیق   ………………………………………………………………………….73

        3 -4- روش و ابزار گرد آوری اطلاعات  ………………………………………………. 75

 فصل چهارم : یافته های تحقیق  ………………………………………………………………….77

        4-1- مقدمه   …………………………………………………………………………………. 78

       4-2- بررسی سؤال اول تحقیق : جایگاه عقل در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟………… 79

       الف) پرورش استعداد عقلانی …………………………………………………….. 79

        ب) تعقل در قرآن…………………………………………………………………. 80

        ج)  عقل در روایات  ………………………………………………………… 82

        د ) عقل باید غربال کننده باشد  ……………………………………… 83

        ه) دور اندیشی ………………………………………………………………… 84

        و ) آزاد کردن عقل از عادات اجتماعی  ………………………………….. 84

        ز ) حمایت از عقل در مقابل اکثریت  ………………………………………….. 84

        ح ) لزوم توأم بودن عقل و علم  …………………………………………………… 85

        ط ) تأثیر ناپذیری از قضاوت دیگران ……………………………………….. 85

        ی ) عقل نظری و عقل عملی  …………………………………………………………..86

        ک ) عادت به تفکر و تعقل…………………………………………………………….87

        ل ) تقوا و روشن بینی    ………………………………………………………….. 88

       م ) تقوا و حکمت عملی ……………………………………………………….. 91

      ن ) راز تأثیر تقوا در روشن بینی  ……………………………………………… 92

      س ) تربیت از نظر استاد مطهری ……………………………………………… 94

     ع ) اخلاق از نظر استاد مطهری ……………………………………………….. 94

     ف ) چرا بشر به روش اخلاقی و تربیتی نیاز دارد ؟  ……………………… 97

     ص ) فرق اخلاق و تربیت  …………………………………………………….. 98

     ق) پشتوانه اخلاق  …………………………………………………………. 99

     ر ) انسان موجود دو کانونی  …………………………………………………….. 101

     ش ) نقش عقل در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری ………………..102

4-2- بررسی سؤال دوم : جایگاه عاطفه در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟ …………………. 105

    الف ) عاطفه از دیدگاه استاد مطهری…………………………….. 105

    ب ) تقوا و تلطیف احساسات ………………………………………………. 106

    ج)تأثیر دل در قضاوت عقل ………………………………………………… 106

   د )روح انسان ، منشأاحساسهای اخلاقی و دروازه ای به سوی معنویت  ………… 107

   ه ) هر محبتی اخلاق نیست ………………………………………….. 109

   و ) اخلاق محدود به غیر دوستی نیست  ……………………………… 110

      ز ) تفسیر انسان دوستی ………………………………………………….. 110

      ح ) نقش عواطف در رفتار اخلاقی …………………………………… 111

      ط ) نقش عواطف در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری ……………. 112

      4-4- جمع بندی ………………………………………………. 115

 فصل پنجم : خلاصه و نتیجه گیری  ………………………………………. 116

        5-1- مقدمه  ……………………………………………………………… 117

        5-2- اجمالی بر مسأله ، پرسش ها و روش تحقیق ………………. 117

        5-3- نتایج ………………………………………………………… 118

        5-3-1- خلاصه نتایج مربوط به سؤال اول  ………………………………. 118

        5-3-2- خلاصه نتایج مربوط به سؤال دوم  ………………….. 119

       5-3-3- تحلیل جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی …………………….. 120

       5-4- محدودیت ها  …………………………………………… 124

       5- 5- پیشنهادها  ……………………………………. 125

       الف) پیشنهادهای پژوهشی  ………………………………… 125

      ب ) پیشنهادهای کاربردی  …………………………………….. 125

 فهرست منابع  ……………………………………………………. 126

چکیده انگلیسی …………………………………………………137

 1- 1- مقدمه

    جهان کنونی با پیشرفت های سرسام آور فنی و صنعتی خود انسان امروزی را در برابر مشکلات بغرنجی قرار داده است و موفقیت های پی در پی علمی و فنی این احساس را در انسان امروزی بوجود آورده که بی نیاز از بعد اخلاقی است. ( وارنوک ، ترجمه فنایی ، 1380، ص140)

رشد تحقیقات گسترده تجربی و زیست شناسی ، باعث شد که انسان به عنوان یک حیوان تکامل یافته فرض شود و جنبه های اخلاقی انسان صرفاً در حد فعل و انفعالات جسمانی و تغییرات سلولی در نظر گرفته شود . ( برزینکا ، ترجمه بایبوردی ، 1371، ص 30) و از طرف دیگر تعمیم دادن منطق عصر ماشین و بهره وری خط مونتاژ به انسان باعث شد که همانند ماشین با او رفتار شود . ( گوتک ، ترجمه پاک سرشت ، 1380، ص 163)

اگر تربیت را رو کردن آزادانه به ارزش هایی که زمینه ی تکامل انسان را فراهم می کند بدانیم ، درمی یابیم که با همه پیشرفت هایی که در زمینه علم و تکنولوژی صورت گرفته ، هیچ تغییری در تکامل انسان ها رخ نداده است و حتی این پیشرفت موجب تنزل آنها شده است و از آنها افرادی رو گردان از ارزش ها ساخته که مصداق حرف نیچه که انسان مدرن را کوچک می شمارد ، شده است . ( نقیب زاده ، 1376، ص 194)

مهم ترین هدف از نزول وحی الهی تربیت انسان است و عقل که جوهره ی روح الهی است به عنوان عنصر برجسته ی انسان به این موجود عطا شده تا تحقق این هدف راتأمین نماید . درکنار نیروی بزرگ عقل در انسان ، نیروی عظیم و خیره کننده دیگری به نام عاطفه وجود دارد که از انعکاسات روح انسانی در زمینه خداشناسی و نوع دوستی است و این تجلّی روحی یکی از صفات بارز ممدوحه است و ضامن سعادت ، شخصیت ،کمال ، امنیت و مقام آدمی است.

تربیت اخلاقی از مهمترین ابعاد تربیت می باشد که خود متشکل از ابعادجدایی ناپذیر عقل و عاطفه است. این نوع تربیت زمینه را برای انسان سازی و سعادت انسان فراهم می کند . در طول ادوار گذشته بسیاری از فیلسوفان و اندیشمندان بشری و پیشوایان دینی هر یک به نحوی به این مسأله توجّه کرده اند .

در این فصل ما قصد داریم به ، بیان مسأله ، اهمّیّت و ضرورت تحقیق، اهداف تحقیق اعم از اهداف کلی و جزئی و سؤالات تحقیق ( سؤالات اصلی و فرعی  ) و تعریف اصطلاحات عقل ، عاطفه ،  تربیت ، اخلاق و تربیت اخلاقی بپردازیم تا خواننده با کلیات تحقیق حاضر بیشتر آشنا شود .

1-2- بیان مسأله

       اخلاق و تربیت اخلاقی از مهم ترین مسائل انسانی مکتب ها و به ویژه تعلیم وتربیت انسان به شمار می رود . چرا که تربیت اخلاقی موجبات سعادت و رستگاری انسان را فراهم می سازد . پیامبر اکرم (ص) به نقل مطهری (1383) می فرماید : (( بُعِثتُ لِاُتَمِمُ مَکارم الاخلاق )) من مبعوث و بر انگیخته شده ام برای اینکه اخلاق کریمانه را تکمیل کنم . مقوله ی اخلاق دارای ابعاد گوناگون همچون بعد عقل و عاطفه است وباید در مبحث تربیت اخلاقی به آنها توجه داشت .

عقل و عاطفه دو ارزش والای انسانی است که مانند سایر ارزشهای انسانی در روز الست، از سوی خداوند در خمیرمایه ی انسان عجین شده اند . بدون تردید هریک از دو نیروی عظیم عقل و عاطفه در تأمین خوشبختی و سعادت بشر سهم مستقل مؤثری دارند . بشر زمانی به کمال لایق انسانی نایل می شود که از این دو قدرت عظیم به طرز شایسته و با اندازه گیری صحیح استفاده کند . تأمین سعادت و سلامت و تحرّک جامعه مستلزم هماهنگی ، همدلی ، همکاری و همیاری عقل با عواطف و احساسات است . ضعف و فقدان هر یک پویایی ، بلکه اصل حرکت فرد و جامعه را در مسیر تربیت و رشد و تعالی به مخاطره انداخته ، موجب خسارات عظیم و جبران ناپذیری خواهد شد . عقل هادی و راهنمای انسان به سوی کمال است . حکم عقل بر استدلال و برهان مبتنی ، و بر محاسبه و منطق استوار است . عواطف ؛ محرّکی توانمند ، قوّه و بازویی پر تحرّک ، ترمزی قوی و عاملی بازدارنده و ملامت کننده ای پرخاشگر است .عاطفه با محاسبه سر وکار ندارد ، منطق نمی شناسد و با استدلال و برهان بیگانه است .

  پیامبر بزرگوار اسلام، اولین و آخرین پیام آور عقل و عاطفه است که در قرآن کریم از هردو به «رحمة للعالمین» تعبیر رفته است؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم همانطوری که انسان ها را به اندیشیدن در

مسایل زندگی تاکید کرده است، به همان اندازه به محبت و مهرورزی و عطوفت تشویق و ترغیب و امر فرموده است.

نقش عواطف در زندگی انسان غیر قابل تردید است و زندگی انسان در تمام مراحل رشد ، حتی در مرحله شیر خوارگی تحت تأثیر عواطف اوست و رفتار فردی و اجتماعی او به طریقی متأثر از آنهاست . حتّی سلامت روانی و عقلانی انسان وابسته به سلامت عاطفی اوست . ( بهشتی ، 1380، ص 570)

 سقراط از رابطه عمیق بین عقل و اخلاق یاد می کند ، به گونه ای که معتقد است دانش مبنای فضیلت است. سقراط از اولین افرادی است که برای پاسخ به این سؤال که چگونه هر فردی بایستی زندگی کند ، آگاهانه به استدلال های عقل متوسل می شود و روش های مناسبی را برای بکار گیری عقل در حل این مسئله به کار می گیرد . بنابراین سقراط یک نظریه اخلاقی عقل گرایانه متمرکز بر فضیلت را بیان می کند .