فهرست مطالب

. 1

2

فصل اوّل: کلیّات تحقیق

فصل دوم: جایگاه دعا درآموزه‌های اسلامی (قرآن و  روایات اسلامی)

فصل سوم: نگاهی به اوضاع سیاسی، اجتماعی و ادبی عصر عباسی اول

فصل چهارم :مضامین دعایی در شعر شاعران عصر عباسی اول

فصل پنجم: تاثیر پذیری اشعار دعایی شاعران عصر عباسی اول از قرآن کریم و ادعیه معصومین (ع)

چکیده

یکی از حقایق پر‌معنا و سازنده‌ی ابعاد بشری دعا و نیایش با مقام ربوبی است. گرایش شدید به منفعت و لذت و خودکامگی‌ها همواره‌، انسان‌های بسیاری را در همه‌ی دوران و در همه‌ی جوامع از برقرار ساختن ارتباط تکاملی انسان با کمال مطلق محروم نموده است‌.

دعا، نیاز فقیر مطلق به پیشگاه غنی مطلق است. فقر و نیاز بنده هیچ حد و مرزی ندارد همان‌گونه که بی‌نیازی و قدرت و کرم پروردگار بی‌حد و مرز است. بارزترین شکل دعا در قرآن کریم و کلام معصومین (ع) تجلی یافته است، شاعران نیز در دوران‌های مختلف به تاسی از قرآن و ائمه‌(ع) مضامین دعایی والایی را در شعر خویش وارد نموده‌اند، به گونه‌ای که برخی از آن اشعار دعایی زمزمه‌ای ماندگار در طول اعصار و قرون گشته است، آن گونه که هر ساله در ایام حج اشعار ابی‌نواس شاعر عصر عباسی را‌ می‌بینیم که‌ ‌در فضای بیت الله‌الحرام طنین‌انداز است.

این پژوهش کوشیده است که جلوه‌های گوناگون دعا در شعر شاعران عصر عباسی اول را کشف و بررسی نماید، از مضامین اشعار دعایی این عصر‌ می‌توان به ستایش خداوند تبارک و تعالی و شکر نعمت‌های او، دعا در حق پیامبر (ص) و رهبران دینی، خلفاء و رجال دولتی، سلامتی و طول عمر، پیروزی بر دشمنان، دعا در حق پدر و مادر و دوستان و افراد نیکوکار اشاره نمود.

از میان مضامین فوق توبه و طلب استغفار و استعاذه (پناه بردن به خدا) جایگاه برتری را به خود اختصاص داده است. در کنار دعا در حق افراد (دعاء له) لعن و نفرین (دعاء علیه) نیز بخش قابل توجهی از اشعار شاعران این عصر را به خود معطوف نموده است، که این لعن و نفرین  دشمنان حکومت عباسی، رجال دولتی، خانواده شاعران و خود شاعران را نیز شامل‌ می‌شود. این پژوهش همچنین تأثیر‌پذیری اشعار دعایی شاعران از قرآن و‌ ادعیه‌ی ماثوره را نیز مورد توجه قرار داده است.

کلید واژه‌ها: دعا، شعر، مضامین دعایی، شاعران، عصر عباسی اول، تأثیر‌‌پذیری.

مقدمه‌‌

دعا از نظر لغوی به معنی خواندن و خواستن است. خواندن و طلب کردن دانی از عالی، در حقیقت دعا نوعی استمداد و توسل جستن به یک قدرت ما فوق است جهت برآورده شدن حاجات مادی و معنوی انسان، این نوع استمداد همواره در ارتباط با احساسات و عواطف پاک و خالص آدمی بیان‌ می‌شود. قرآن کریم که کلام خالق متعال و کتاب زندگی بشر است و هر چه که برای تکامل روح و سازندگی انسان لازم بوده در آن بیان گردیده مسئله دعا را به عنوان یکی از نیازهای فطری بشر مطرح نموده و ضمن امر به دعا اجابت و برآورده شدن را نیز از طرف خویش تضمین نموده است ﴿وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ… ﴾(غافر/60)پس دعا و راز و نیاز با خالق متعال، نیاز فطری و مایه‌ی سعادت و خوشبختی انسان در دنیا و آخرت است و آدمی برای رسیدن به این مقصود باید دائما در صدد داشتن چنین انس و رابطه‌ای با خداوند باشد تا به هنگام بروز شدائد و مشکلات روحی و روانی به آن رجوع کرده و از طریق آن آرامش و التیام یابد. پیامبر اسلام(ص) و اولیاء دین همواره در زندگی پر بار خویش از نعمت انس و ارتباط با خداوند متعال از طریق دعا و نیایش برخوردار بوده و آن را به پیروان خود و آیندگان نیز تعلیم داده‌اند. شاعران مسلمان نیز به عنوان جزئی از پیکره‌ی امت اسلامی از این تعالیم الهام بخش برخوردار بوده و اشعار دعایی فراوانی را در قالب مدح و رثاء، ذم و هجا، مناجات و طلب عفو و مغفرت از خود به جای گذاشته‌اند. لکن نظر به تنوع، رونق و درخشش این نوع از اشعار در آثار شعرای عصر عباسی اول پژوهش خویش را اختصاص به بررسی موضوع دعا در شعر شاعران این دوره قرار داده‌ایم و آن را در پنج فصل بیان نموده‌ایم: