عنوان                                فهرست مطالب                              صفحه

مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 1

1. بیان مسأله……………………………………………………………………………………………………………………………………. 1
2. اهمیت موضوع……………………………………………………………………………………………………………………………… 2

الف) علیّت و اثبات حقایق عینی.. 2

ب) علیّت و استدلال.. 3

ج) علیّت و اثبات خداوند. 3

د) علیّت و علم.. 4

3. اهداف پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………………… 5

الف) منظور از «تطبیق» در این پژوهش…. 5

ب) علیّت… 6

4. سؤالات پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………………. 6

الف) سوالات اصلی.. 6

ب) سؤالات فرعی.. 7

5. فرضیه‌های پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………. 7

الف) فرضیه‌های اصلی.. 7

ب) فرضیه‌های فرعی.. 8

6. روش پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………………… 8
7. تاریخچه و سابقه‌‌ی پژوهش…………………………………………………………………………………………………………. 8

فصل اول: کلیات… 11

1-1. واژه‌شناسی………………………………………………………………………………………………………………………………. 12

1-1-1. مفهوم لغوی علّت… 12

1-1-2. معانی اصطلاحی علّت در فلسفه. 12

1-2. اقسام علل………………………………………………………………………………………………………………………………… 15

1-2-1. علل چهارگانه. 15

1-2-1-1.  علل ماهیت…………………………………………………………………………………………………………… 16

1-2-1-2. علل وجود………………………………………………………………………………………………………………. 16

1-2-2. علّت تامّه و علّت ناقصه. 18

1-2-3. علّت بسیط و مركب… 18

1-2-4. علّت بی‌واسطه و باواسطه. 18

1-2-5. علّت انحصاری و جانشین‌پذیر. 18

1-2-6. علّت داخلی و خارجی.. 19

1-2-7. علّت حقیقی و اعدادی.. 19

1-2-8. علّت مقتضی و شرط.. 19

1-3. منشاء تصور علیّت…………………………………………………………………………………………………………………… 20

1-3-1. نظریه‌ی عقل‌گرایان.. 20

1-3-2. نظریه‌ی حس‌گرایان.. 21

1-4. اصل علیّت……………………………………………………………………………………………………………………………….. 24

1-4-1. بدیهی بودن اصل علیّت… 24

1-5. فروع اصل علیّت……………………………………………………………………………………………………………………… 25

1-5-1. تلازم علّت و معلول یا اصل ضرورت علّی………………………………………………………………….. 25

1-5-1-1. اثبات «اگر علّت تامه موجود باشد، معلول حتماً موجود است.» ……………………… 26

1-5-1-2. اثبات «هرگاه معلول موجود باشد، وجود علّت آن واجب و ضروری است.» …… 27

1-5-2. تقارن یا تقدّم علّت بر معلول.. 28

1-5-3. اصل سنخیّت علّت و معلول.. 31

1-5-4. از علّت واحد جز معلول واحد صادر نمی‌شود. 33

1-5-4-1. مراد از واحد اول در این قاعده……………………………………………………………………………. 34

1-5-4-2. مجرای قاعده‌ی الواحد………………………………………………………………………………………….. 36

1-5-4-3. آیا واحد از طرف علّت با واحد از طرف معلول یکی است؟……………………………….. 37

1-5-4-4. مراد از صدور در قاعده‌ی الواحد………………………………………………………………………….. 38

1-5-4-5. ارتباط قاعده‌ی الواحد با اصل سنخیت بین علّت و معلول……………………………….. 39

1-5-5. ملاک نیازمندی معلول به علّت… 39

1-5-6. بقاء معلول هم نیازمند به علّت است… 42

1-5-7. بطلان دور 43

1-5-8. بطلان تسلسل.. 44

1-5-8-1. برهانی بر محال بودن تسلسل در ناحیه‌ی علّت‌ها………………………………………………. 46

1-5-9. بطلان اتفاق.. 47

1-5-10. در عدم، علیّت نیست… 50

فصل دوم: دیدگاه غزالی درباره‌ی علیّت………………………………………………………………………………………. 51

2-1. معرفی اجمالی غزالی.. 52

2-1-1. زندگی‌نامه. 52

2-1-2. مراحل فکری غزالی.. 54

 

2-1-3. مهم‌ترین آثار غزالی.. 55

2-2. مکتب اشعری، خاستگاه فکری غزالی.. 57

2-3. علیّت در مکتب اشاعره 58

2-3-1. نظریه‌ی ابوالحسن اشعری (324 ه‍..ق) 58

2-3-2. نظریه‌ی تفتازانی (م793 ه‍..ق) 58

2-3-3. نظریه‌ی قاضی عضدالدین ایجی (م756 ه‍..ق) 59

2-3-4. دیدگاه اشاعره درباره‌ی «قاعده‌ی ضرورت علّی». 59

2-3-5. انگیزه‏های اشاعره از بیان نظریه‌ی عادت… 60

2-3-6. اشاعره و سنخیت… 62

2-3-7. اشاعره و علیّت… 63

2-4. تحلیل علیّت در ارتباط با ضرورت و سنخیت… 64

2-5. دیدگاه غزالی درباره‌ی علیّت… 66

2-5-1. غزالی و اصل علیّت عامه. 67

2-5-1-1. انواع روابط میان اشیاء از نظر غزالی.. 67

2-5-1-1-1.عدم ارتباط میان دو شی‌ء 67

2-5-1-1-2. ارتباط میان دو شی‌ء 68

الف- رابطه‌ی تکافؤ و تضایف… 68

ب- رابطه‌ی شرط با مشروط.. 68

ج- رابطه‌ی اقترانی.. 69

2-5-1-2. اقسام سه‌گانه‌ی «سبب» از نظر غزالی.. 71

2-5-1-2-1. اسباب قطعی.. 71

2-5-1-2-2. اسباب ظنی.. 72

2-5-1-2-3. اسباب وهمی.. 73

2-5-1-3. اقسام سه‌گانه‌ی دیگر «سبب» از نظر غزالی.. 74

2-5-1-3-1. سبب [علّت] حسی.. 74

2-5-1-3-2. سبب فقهی.. 74

2-5-1-3-3. سبب عقلی.. 75

2-5-1-4. شواهدی دیگر از معنای علیّت در آثار غزالی.. 76

2-5-2. تحلیل علیّت فلسفی بوسیله‌ی غزالی.. 77

2-5-3. تحلیل «ضرورت» از نظر غزالی.. 78

2-5-4. غزالی و نفی ضرورت علّی.. 79

2-5-4-1. اقسام محال حقیقی [ذاتی] از نظر غزالی.. 79

2-5-4-1-1. نفی بدیهیات عقلی.. 80

2-5-4-1-2. نفی هر چیزی كه متضمن مفهوم شی است… 80

2-5-4-1-3. قلب اجناس بدون وجود ماده مشترك… 80

2-5-5. تعریف و جایگاه نظریه‌ی عادت در تفکر غزالی.. 84

2-5-5-1. «عادت» توجیهی برای نظم موجود در طبیعت… 85

2-5-5-3. ارتباط تجربه و عادت از دیدگاه غزالی.. 87

2-5-5. نظر غزالی درباره‌ی سنخیت… 88

2-5-6. دلایل غزالی در نفی ضرورت علّی.. 89

2-5-6-1. وقوع و امکان معجزه 89

2-5-6-2. قدرت مطلق الهی.. 91

2-5-6-3. اثبات معاد جسمانی.. 92

2-5-6-4. اثبات اختیار الهی.. 92

2-5-6-5. اثبات صانع بودن خداوند نسبت به جهان.. 93

2-5-7. بررسی تحلیل فلاسفه از حیث فاعل نزد غزالی.. 94

2-5-8. اشکالات غزالی به ابن‌سینا در بحث علیّت… 95

2-5-8-1. ملاک نیاز به علّت حدوث است، نه امکان.. 97

2-5-8-2. نفی علیّت در طبایع و اجسام. 97

2-5-8-3. نظام علیّت ناسازگار با توحید افعالی…………………………………………………………………… 97

2-5-8-4. نفی سنخیّت در علیّت………………………………………………………………………………………….. 98

2-5-8-5. نفی ضرورت علیّت………………………………………………………………………………………………… 98

2-5-8-6. بطلان «قِدَم عالم»………………………………………………………………………………………………… 99

2-5-8-7. انتقاد غزالی به ابن‌سینا در بحث معاد جسمانی…………………………………………………. 100

2-5-8-8. تناقض اصل علیّت با صانع و فاعل بودن خداوند……………………………………………….. 100

2-5-8-9. قاعده‌ی الواحد مسأله‌ی دیگر مورد اختلاف غزالی و ابن‌سینا………………………….. 101

2-5-9. انسجام یا عدم انسجام آرای غزالی درباره‌ی علیّت… 101

2-5-9-1. دیدگاه اول؛ دیدگاه جانبدارانه……………………………………………………………………………… 102

2-5-9-2. دیدگاه دوم؛ پذیرش عدم انسجام آرای غزالی درباره‌ی علیّت…………………………… 104

2-5-9-3. داوری درباره‌ی دو نظریه‌ی فوق………………………………………………………………………….. 104

2-5-9-3-1. تقریر نظام فیض توسط غزالی………………………………………………………………………… 106

فصل سوم: دیدگاه ابن‌رشد درباره‌ی علیّت…. 111

3-1. معرفی اجمالی ابن‌رشد…………………………………………………………………………………………………………… 112

3-1-1. زندگی‌نامه. 112

3-1-2. آثار و آرا 114

3-1-3. فلسفه‌ ابن‌رشد، تحت تأثیر ارسطو. 115

3-2. رویارویی ابن‌رشد و غزالی………………………………………………………………………………………………………. 117

3-2-1. ویران‌سازی غزالی و کتاب وی.. 117

3-2-2. تکفیر فلاسفه توسط غزالی و جواب ابن‌رشد. 118

3-3. علیّت از نظر ابن‌رشد………………………………………………………………………………………………………………. 119

اجمالی بر مسأله‌ی هفدهم تهافت التهافت… 120

3-3-2. ابن‌رشد و رابطه‌ی ضروری بین علّت و معلول.. 122

3-3-3. نقدهای ابن‌رشد به غزالی.. 124

3-3-3-1. علیّت و اثبات خداوند…………………………………………………………………………………………… 124

3-3-3-2. علیّت و سنت الهی در جهان……………………………………………………………………………….. 125

3-3-3-3. علیّت و حكمت الهی…………………………………………………………………………………………….. 126

3-3-3-4. علیّت و شناخت خدا……………………………………………………………………………………………. 128

3-3-3-5. علیّت و عقل………………………………………………………………………………………………………….. 129

3-3-3-6. علیّت و علم حقیقی (حد و برهان) …………………………………………………………………….. 130

3-3-3-7. نفی قول به عادت…………………………………………………………………………………………………. 132

3-3-3-8. علیّت و تمایز اشیاء از یكدیگر……………………………………………………………………………… 135

3-3-3-9. مجهول بالطبع ماندن اشیاء………………………………………………………………………………….. 135

3-3-3-10. علیّت و نفی اتفاق………………………………………………………………………………………………. 136

3-3-3-11. نفی علیّت، ایجاد شكّاكیت………………………………………………………………………………… 138

3-3-3-12. انتقاد ابن‌رشد نسبت به پاسخ غزالی………………………………………………………………… 140

3-3-4. معجزه از نظر ابن‌رشد. 141

3-3-5. انتقادهای ابن‌رشد از ابن‌سینا و بازگشت او به فلسفه‌ ارسطو. 143

3-3-5-1. نفی قاعده‌ی الواحد و صدور عقل‌ها توسط ابن‌رشد…………………………………………… 146

3-3-5-2. انتقاد ابن‌رشد از نظریه‌ی «فیض» یا «صدور»…………………………………………………… 151

3-3-5-2-1. نظر ابن‌رشد درباره‌ی علّت کثرت‌ در جهان‌ هستی‌……………………………………….. 155

3-3-5-3. منشاء پیدایش جهان……………………………………………………………………………………………. 156

3-3-5-4. جماد را نیز می‌توان فاعل نامید…………………………………………………………………………… 158

3-3-5-5. تقسیم علّت فاعلی………………………………………………………………………………………………… 158

3-3-5-6. تعریف فاعل [علت فاعلی] …………………………………………………………………………………… 158

3-3-5-7. معلول در چه چیزی به علّت نیازمند است؟………………………………………………………. 159

3-3-5-8. تأخر معلول از علّت………………………………………………………………………………………………. 162

3-3-5-9. نیاز هر متحرکی به محرک، یک اصل یقینی و عام نیست……………………………….. 162

3-3-5-10. تأثیر حقیقی علل و عوامل مادی………………………………………………………………………. 163

3-3-5-11. نقش علل فاعل الاهی………………………………………………………………………………………… 164

3-3-5-12. امکان که زمینه ساز ایجاد است یک حقیقت عینی است………………………………. 164

فصل چهارم: تحلیل نظرات غزالی و ابن‌رشد و نتیجه‌گیری…………………………………………………….. 166

4-1. تحلیل نظرات غزالی و ابن‌رشد………………………………………………………………………………………………. 167

4-1-1. اصل علیّت عامه…………………………………………………………………………………………………………………. 167

4-1-1-1. تحلیل نظرات غزالی.. 167

4-1-1-2. تحلیل نظرات ابن‌رشد. 168

4-1-2. اصل ضرورت علّی و معلولی………………………………………………………………………………………………. 169

4-1-2-1. تحلیل نظرات غزالی.. 169

4-1-2-1-1. نقد نظریه‌ی عادت غزالی…………………………………………………………………………………. 172

4-1-2-2. تحلیل نظرات ابن‌رشد. 174

4-1-3. اصل سنخیّت میان علّت و معلول…………………………………………………………………………………….. 174

4-1-4. معجزه و علیّت……………………………………………………………………………………………………………………. 174

4-1-4-1. تحلیل نظرات غزالی.. 175

4-1-4-2. تحلیل نظرات ابن‌رشد. 176

4-1-5. تعریف فاعل………………………………………………………………………………………………………………………… 177

4-1-5-1. تحلیل نظرات غزالی.. 177

4-1-5-2. تحلیل نظرات ابن‌رشد. 178

4-1-6. قاعده‌ی الواحد……………………………………………………………………………………………………………………. 178

4-1-6-1. تحلیل نظرات غزالی.. 178

4-1-6-2. تحلیل نظرات ابن‌رشد. 179

4-1-7. ملاک نیاز معلول به علّت…………………………………………………………………………………………………… 180

4-1-7-1. تحلیل نظرات غزالی.. 180

4-1-7-2. تحلیل نظرات ابن‌رشد. 181

4-1-8. حدوث و قدم عالم……………………………………………………………………………………………………………… 183

4-1-8-1. تحلیل نظر غزالی در بحث حدوث و قدم عالم.. 183

4-1-8-2. تحلیل نظر ابن‌رشد در بحث حدوث و قدم عالم.. 184

4-1-9. جدال غزالی و ابن‌رشد با ابن‌سینا…………………………………………………………………………………….. 186

4-1-9-1. تحلیل جدال غزالی با ابن‌سینا 186

4-1-9-2. تحلیل جدال ابن‌رشد با ابن‌سینا 188

4-2. اشتراک نظرات غزالی و ابن‌رشد……………………………………………………………………………………………. 189

4-2-1. انتقاد به ابن‌سینا 189

4-2-2. عدم تبیین مناسب از ارتباط معجزه و علیّت… 190

4-2-3. رد قاعده‌ی الواحد. 190

4-2-4. اثبات علیّت در رابطه‌ی بین خداوند و معلولات… 190

4-3. اختلاف نظرات غزالی و ابن‌رشد……………………………………………………………………………………………. 190

4-3-1. اصل علیّت عامه. 190

4-3-2. ضرورت علّی و معلولی.. 191

4-3-3. سنخیّت علّت و معلول.. 191

4-3-4. تعریف فاعل.. 191

4-3-5. ملاک نیاز معلول به علّت… 191

4-3-6. قدم زمانی عالم.. 191

4-3-7. رابطه‌ی ضرورت علّی و صانع بودن خدا 191

4-3-8. ابن‌رشدِ ذات گرا و غزالیِ نومینالیست… 192

4-4. خاتمه؛ داوری در جدال غزالی و ابن‌رشد در بحث علیّت و فروع آن…………………………………. 193

4-4-1. داوری میان غزالی و ابن‌رشد در بحث علیّت عامه. 193

4-4-2. داوری میان غزالی و ابن‌رشد در بحث ضرورت علّی و معلولی.. 193

4-4-3. داوری میان غزالی و ابن‌رشد در بحث معجزه 193

4-4-4. داوری میان غزالی و ابن‌رشد در تعریف فاعل.. 194

4-4-5. داوری میان غزالی و ابن‌رشد در بحث قاعده‌ی الواحد. 194

4-4-6. داوری میان غزالی و ابن‌رشد در بحث ملاک نیاز معلول به علّت… 194

4-4-7. داوری میان غزالی و ابن‌رشد در بحث حدوث و قدم عالم.. 194

4-4-8. داوری میان غزالی و ابن‌رشد در جدال با ابن‌سینا 195

4-4-9. نتیجه‌ی کلی پژوهش…. 195

4-4-10. یافته‌های پژوهش و آزمون فرضیه‌ها………………………………………………………………………… 197

………………………………………………………………………………………………………………….. 201

 

مقدمه

1. بیان مسأله

از مشتركات هر نظام فلسفی بحث از علّت و معلول است، كه هر فیلسوفی بسته به مبانی خود به بحث و بررسی در این موضوع می‌پردازد. این قاعده و لوازم آن در طول تاریخ از سوی فلاسفه و متفكرین گوناگون مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. نقش بحث علیّت در علوم مختلف و فلسفه به حدی است كه می‌توان گفت مبنای تمام علوم طبیعی و حتی دینی در این اصل ‌باشد. اهمیت بحث علیّت تا جایی است كه ارسطو، فلسفه را به علم العلل تعریف كرده است. اولین منكران علیّت را هم می‌توان سوفسطاییان دانست. هیوم هم در عالم فلسفه‌ غرب منكر این اصل شده است. در عالم اسلام نیز رویكردهای متفاوتی در قبال این اصل اتخاذ شده است؛ از یک سو فلاسفه‌ی مسلمان با اثبات و قبول اصل علیّت و ضرورت علّی و معلولی، كه مفاد اصلی این قاعده تلازم ضروری میان علّت و معلول است، نظام فلسفی خود را تبیین كرده‌اند، و از سوی دیگر چهره‌های شاخصی همچون بزرگان اشاعره مانند ابوحامد محمد غزالی و فخررازی، به مخالفت با این اصل پرداخته‌اند.

محور اصلی این پژوهش نقد، بررسی و تبیین مقایسه‌ای نظریات محمد بن احمد بن رشد اندلسی معروف به ابن‌رشد، از فلاسفه‌ی مسلمان قرن ششم هجری، به عنوان چهره‌ای كه رویكردی مشائی دارد و یكی از بزرگان اشاعره یعنی ابوحامد محمد غزالی معروف به امام محمد غزالی با تأکید بر نقدهای غزالی بر ابن‌سینا در بحث علیّت و لوازم آن است، که در راستای نیل به این هدف ابتدا به ذکر کلیاتی از مفهوم علّت و معلول پرداخته و سپس به تببین جنبه‌های مخالفت غزالی با علیّت و نظرات وی در این باب پرداخته‌ایم. برای درک بهتر نظرات غزالی بررسی نظرات ابن‌سینا نیز ضروری می‌نمود که برای دریافت نظرات ابن‌سینا سعی شده است که فصل اول این پژوهش یعنی کلیات بر اساس نظرات ابن‌سینا باشد. در آخر نیز نظرات و دفاعیات ابن‌رشد را در بحث علیّت مطرح کرده و در پایان نتیجه‌گیری از این جدال ارائه کرده‌ایم. اما چرا غزالی و ابن‌رشد؟

غزالی یکی از بزرگ‌ترین متکلمان اشعری است که هم در تبیین و تفسیر نظریه‌ی «عادت‌الله» اشاعره بیش‌ترین نقش را داشته و هم در نقد آرای فلاسفه درباره‌ی علیّت، بالاخص عنصر ضرورت علّی بیش‌ترین تلاش را کرده ‌است. در تبیین نظریه‌ی اشاعره درباره‌ی علیّت، همه‌ی متکلمان اشعری بعد از غزالی، بدون شک وام‌دار او هستند. اگر نگوییم مهم‌ترین نقدها را به علیّت در طول تاریخ غزالی انجام داده‌ است، بی‌تردید یکی از مهم‌ترین متفکرینی است که به این موضوع وارد شده و با نقدهای خود سعی در فرو ریختن بنیان فلسفه‌ مشاء داشته است. ابن‌رشد نیز در مقام فیلسوفی ارسطویی و مسلمان در تهافت‌التهافت با چالش‌های غزالی روبرو می‌شود و به جهت دفاع از آرای فلاسفه تبیین خود را از علیّت فلسفی ارائه داده است. به نظر می‌رسد بررسی نظرات این دو متفکر پیرامون مسأله‌ی علیّت و فروع آن، گامی مهم در تبیین این مسأله باشد. امید است که بتوانیم در این پژوهش، گامی هر چند کوچک در راستای این هدف برداریم.

2. اهمیت موضوع

اصل علیّت به عنوان یک اصل کلّی و عام، مورد استناد همه‌ی علومی است که درباره‌ی موضوعات حقیقی بحث می‌کند. از سوی دیگر کلّیت و قطعیّت هر قانون علمی، مرهون قوانین عقلی و فلسفی علیّت است و بدون آنها نمی‌توان هیچ قانون کلّی و قطعی در هیچ علمی به اثبات رسانید.

برای درک بهتر اهمیت مبحث علیّت به موارد ذیل می‌توان اشاره کرد:

الف) علیّت و اثبات حقایق عینی

اثبات وجود حقیقی اشیاء عینی و خارج از نفس، مرهون اصل علیّت است و بدون آن راهی برای اثبات حقایق عینی باقی نمی‌ماند. همچنین اثبات مطابقت ادراکات با اشیاء خارجی نیازمند به قوانین فرعی علیّت است.

توضیح اینکه تصدیق واقع عینی جهان هستی، اگر چه امری قطعی و ضروری است و نیازمند به دلیل نیست، اما این تصدیق ضروری فقط به وجود اجمالی جهان هستی نظر دارد. اینکه هر احساسی، واقعیت عینی دارد، از راه ضرورت حاصل نمی‌شود، لذا باید آن را اثبات نمود. اگر علیّت و نظام علّی و معلولی را نپذیریم اثبات چنین امری ممکن نیست؛ زیرا صورت‌هایی که در ذهن تحت شرایط خاصی پدید می‌آیند، ثابت می‌کنند که علّتی از خارج سبب پیدایش آنها شده است. اگر مبداء علیّت نباشد احساس و یا وجود شیء در حس نمی‌تواند وجود واقع عینی را که در قلمرو دیگری موجود است، کشف نماید.

ب) علیّت و استدلال

مبداء علیّت تنها مبدئی است که کلیه‌ی کوشش‌ها در راه استدلال، در کلیه‌ی قلمروهای فکری انسان بکار برده می‌شود، بر آن متوقف است. زیرا غرض از استدلال اثبات امری است که ثابت نشده است. بنابراین دلیل، علّت و واسطه در اثبات است و چیزی را که مجهول است، معلوم می‌گرداند. اگر رابطه‌ی علیّت و معلولیت را درک نکنیم از هیچ استدلالی نمی‌توانیم نتیجه بگیریم. زیرا نتیجه، معلول مقدمه‌ها است و هنگامیکه قانون علیّت از حساب ساقط گردد و هیچگونه ضرورتی بین علّت و معلول وجود نداشته باشد، ارتباطی نیز بین دلیل و آن حقیقت که مورد استدلال قرار گرفته است، نیز باقی نمی‌ماند.

ج) علیّت و اثبات خداوند

قانون علیّت، از با ارزش‌ترین قوانین مورد استفاده در فلسفه‌ الهی است. همین قانون با سایر قوانین منشعب از آن است که ما را ملزم می‌کند که تمام رشته‌های علّی و معلولی را منتهی به یک ذات کامل و غیر معلول بدانیم و همه‌ی نظامات را تحت نظام واحد و قائم به ذات واحد بشناسیم. به همین دلیل است که مرحوم صدرالمتألهین در جلد دوم اسفار می‌نویسد:

أن الطریق إلى إثبات الصانع ینسد بسببه فإن الطریق إلیه هو أن الجائز لا یستغنی عن المؤثر فلو أبطلنا هذه القاعدة لم یمكننا إثبات واجب الوجود.

اگر علیّت نفی گردد، راه اثبات صانع نیز مسدود می‌شود. زیرا طریقه‌ی اثبات صانع این است که هر امر ممکنی محتاج به مؤثر است و چنانچه این طریق باطل شود، امکان اثبات واجب الوجود نخواهد بود.

لازمه‌ی انکار علیّت در میان موجودات، این است که نتوانیم این رابطه را بین خداوند و موجودات نیز اثبات نماییم؛ زیرا اگر در میان موجودات چنین رابطه‌ای وجود نداشته باشد، نسبت هر موجودی به موجود دیگر یکسان و نسبت واحدی خواهد بود که هیچ اختلافی از نظر تأثیر و تأثر در میان این نسبت‌ها نخواهد بود. در این صورت انسان از کجا به لغت و معنای کلمه‌ی «سبب و علّت» آشنا شده و از چه راهی می‌تواند سببیّت خدای تعالی را برای همه‌ی موجودات اثبات نماید.

د) علیّت و علم

همه‌ی نظریات علمی در قلمرو مختلف تجربه و مشاهده، بستگی کامل و اساسی به مبداء علیّت و قوانین آن دارد. اگر بین اشیاء رابطه‌ی علّی و معلولی نباشد، در این صورت هیچ قانون و ناموسی هم وجود خارجی نخواهد داشت. زیرا همه‌ی قوانین و نوامیس حاکم بر طبیعت، کیفیت‌های خاص علّی و معلولی اشیاء است. و در این فرض «علم» نیز معنا ندارد، زیرا علم عبارت است از بیان قوانین و نوامیس و روابط واقعی بین اشیاء است و اگر بین هیچ چیز با چیز دیگر رابطه‌ای وجود نداشته باشد، علمی هم وجود نخواهد داشت. پس قانون علیّت و معلولیت پایه و اساس علم است.

هر چند ممکن است به نظر رسد که اصل علیّت، اصلی بدیهی و اینکه هر پدیده‌ای علّتی دارد روشن است، اما مسأله این چنین واضح و بدیهی نیست و حداقل بداهت آن نیازمند تبیین است، به ویژه اگر به این نکته توجه کنیم که اصل علیّت از جانب فیلسوفان و متفکران بزرگی چون غزالی در عالم اسلام و هیوم در جهان غرب مورد تردید قرار گرفته است.

از مطالب گذشته روشن می‌شود که اصل علیّت، اصلی است که از اهمیت شایانی برخوردار است، لذا در این پژوهش با بررسی نظرات دو متفکر بزرگ جهان اسلام یعنی غزالی و ابن‌رشد با تکیه بر نقدهای غزالی به ابن‌سینا در بحث علیّت

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                           صفحه

.. 1

1-1مقدمه. 2

1-2سؤالات تحقیق.. 2

1-2-1سؤالات اصلی تحقیق.. 2

1-2-2سؤال فرعی تحقیق.. 3

1-3فرضیه تحقیق.. 3

1-4پیشینه تحقیق.. 3

1-5 ضرورت تحقیق.. 3

1-6روش تحقیق.. 4

1-7شرح مفاهیم پایه. 4

. 6

2-1- معنای لغوی واصطلاحی بهشت وجهنم. 7

2-1-1- معنای لغوی واصطلاحی جنت… 7

2-1-2 معنای لغوی واصطلاحی جهنم. 9

2-2 تعریف بهشت وجهنم. 11

2-2-1حقیقت بهشت وجهنم و رابطه آن با تجلی رحمت و غضب الهی.. 15

2-2-2رحمت ذاتی و غضب عارضی است… 21

2-2-3 مناسبات آن با آیات و روایات… 23

2-3 ابواب بهشت وجهنم. 26

2-3-1 روح معنای باب… 26

2-3-2 ابواب بهشت وجهنم ازدیدگاه ملاصدرا 30

2-3-2-1 باب هشتم باب قلب… 32

2-3- 3ابواب بهشت وجهنم از دیدگاه امام خمینی.. 34

2-3-4مناسبات آن آیات و روایات… 37

2-4 درجات و درکات بهشت وجهنم. 39

2-4-1 درجات بهشت و درکات جهنم از دیدگاه ملاصدرا 39

2-4-2درجات بهشت و درکات جهنم از دیدگاه امام خمینی.. 47

2-4-2-1بهشت و جهنم اعمال. 47

2-4-2-2بهشت و جهنم اخلاق.. 48

2-4-2-3بهشت و جهنم لقاء. 49

2-4-3 مناسبات آن با آیات وروایات… 51

2-4-3-1 انواع واقسام بهشت در قرآن وروایات… 51

2-4-3-1- 1تبیینی ازجنت نعیم وساکنان آن. 52

2-4-3-1-2 تبیینی از جنت عدن وساکنان آن. 55

2-4-3-1-3 تبیینی از جنة المأوی وساکنان آن. 59

2-4-3-1-4 تبیینی از جنت فردوس وساکنان آن. 61

2-4-3-2 طبقات جهنم در قرآن. 62

2-4-3-2-1 تبیینی از هاویه. 66

2-4-3-2-2تبیینی از سعیر. 68

2-4-3-2-3 تبیینی از جَحیم. 68

2-4-3-2-4 تبیینی از سقر. 69

2-4-3-2-5 تبیینی از حطمه. 70

2-4-3-2-6 تبیینی از لظی.. 71

2-4-3-2-7 تبیینی از جهنم. 72

. 75

3- 1 حقیقت مکان وزمان. 76

3-1-1 حقیقت مكان. 77

3-1-1-1حقیقت مکان از دیدگاه ملاصدرا 78

 

3-1-1-2حقیقت مکان از دیدگاه امام خمینی.. 79

3-1-2 حقیقت زمان. 79

3-1-2-1حقیقت زمان از دیدگاه ملاصدرا 82

3-1-2-2 حقیقت زمان از دیدگاه امام خمینی.. 85

3-2 مکان وزمان بهشت وجهنم. 87

3-2-1 مکان وزمان بهشت وجهنم از دیدگاه ملاصدرا 87

3-2-2 مکان وزمان بهشت وجهنم از دیدگاه امام خمینی.. 89

3-2- 3مناسبات آن با آیات وروایات… 92

3-3 وجود کنونی بهشت وجهنم. 98

3-3-1 دلائل منکران. 99

3-3-1-1 دلیل نقلی.. 100

3-3-1-2 دلیل عقلی منکران. 102

3-3-2 دیدگاه ملاصدرا در مورد وجود کنونی بهشت وجهنم. 102

3-3-3دیدگاه امام خمینی در مورد وجود کنونی بهشت وجهنم. 104

3-3-4 مناسبات آن با آیات وروایات… 105

3-3-4-1 آیات وروایات مربوط به معراج پیامبر(ص) 106

3-3-4-2 آیاتی که دلالت بر مهیاشدن بهشت وجهنم دارد. 107

3-3-4- 3آیات وروایات دال بر رؤیت بهشت وجهنم در دنیا 108

3-3-4-4 احاطه جهنم به کافران. 109

3-3-4-5آیاتی که مالکیت مؤمنین را بر بهشت ثابت می کند. 111

3-3-4-6 روایات دالّ بر تشکیل کنونی بهشت وجهنم از اعمال انسان ها 111

. 114

4-1 نعمت های بهشتی.. 115

4-1-1خدمتگزاران بهشتی.. 115

4-1-2 ظروف بهشتی.. 118

4-1-3 لباس‏ها و زیورهای بهشتی.. 119

4-1-3-1 لباس هایی از سندس واستبرق.. 119

4-1-3-2 دستبندهایی از طلا، نقره ومروارید. 120

4-1-4 همسران بهشتی.. 120

4-1-4- 1پاک و پاکیزه 121

4-1-4-2 فراخ چشم. 122

4-1-4-3 تنها دلباخته ی همسران خویش و هم سن وسال. 122

4-1-4-4 همچون مروارید در صدف ویاقوت ومرجان. 124

4-1-5 مشروبات بهشتی.. 128

4-1-5-1شراب های طهور وغیر مسکروعاری از تباهی.. 128

4-1-5-2آب حیات… 130

4-1-6 نهرهای بهشتی.. 132

4-1-7 خوردنی‏های بهشتی.. 134

4-1-7-1 میوه های فراوان. 134

4-1-7-2میوه های دائمی.. 136

4-1-7-3 درخت سدر. 137

4-1-7-4گوشت های بهشتی.. 139

4-1-8تخت‏ها و فرش‏ها 140

4-1-8-1 تخت ها ی رو به روی هم. 140

4-1-8-2 تخت هایی زربا فت… 142

4-1-8-3 تخت ها وفرش هایی بلند مرتبه. 142

4-1-9 سلام وامنیت… 144

4-1-10 مقام رضوان الهی.. 148

4-1-11 خلود در نعمت ها ولذت ها 154

4-2 عذابهای جهنم. 155

4-2-1خوردنی های جهنم. 156

4-2-1-1ضریع. 156

4-2-1-2غذای گلوگیر. 157

4-2-1-3غسلین.. 157

4-2-1-4حمیم و غساق دو نوشایه جهنمی.. 158

4-2-1-5 درخت زقّوم. 160

4-2-2 غل و زنجیر دوزخیان. 165

4- 2- 3 لباس های دوزخیان. 168

4-2-3-1 لباس های آتشین.. 168

4-2-3-2پیراهن های آتش زا (قطران) 168

4-2-4 گرزهای آتشین.. 169

4-2-5 سایه هایی از دود و آتش… 170

4-2-6 بادهای گرم و سوزان. 172

4-2-7 تبدیل پوست انسان بعد از سوخته شدن آن در آتش دوزخ.. 174

4-2-8 سوختن درون انسان به وسیله آتش جهنم. 177

4-2-9 دشمنی وخصومت… 180

4-2-10 خلود در عذاب… 181

.. 185

. 189

الف- فهرست منابع فارسی: 189

ب- فهرست منابع عربی: 192

ج- فهرست مقالات… 197

 

 

فصل اول:

کلیات

 

1-1مقدمه

مباحث مربوط به بهشت وجهنم از اصلی ترین مباحث حوزه معادشناسی است.این پایان نامه متکفل استقراء آراء امام خمینی(ره)وملاصدرا در این زمینه وهمچنین دسته بندی وارائه نظام مند این آراء به صورتی روش مند می باشد.یکی دیگراز رسالت های این پایان نامه این است که در نگاه تطبیقی به این ارائه مبادرت ورزد تابرخی از نقاط عطف ونوآوری های خاص در نظرگاه امام(ره) که ازپیروان مکتب صدرایی است کشف گردد ورسالت مهم دیگراین پایان نامه غنی سازی درون مایه ی مباحث وتبیین های فلسفی عرفانی آراء ازدیدگاه هاوتحلیل های تفسیری حضرت امام وملاصدرا وبیان استشهادها واستدلال های مربوط به آیات وروایات در حوزه های مورد بحث است.مسائلی نظیر:ماهیت بهشت وجهنم وجایگاه آن در عوالم وجود وقیامت ومکان وزمان بهشت وجهنم وسایر شاخصه های آن وطبقات بهشت وجهنم ومقامات آن وارتباط آنها با اعمال وجسمانی وروحانی بون عذابهاو…همه وهمه ازمسائلی است که در یک نظام وساختارروشن وازسویی مبتنی برمبانی فلسفی عرفانی وازسوی دیگرمدلل به آیات وروایات می توانند در این پایان نامه عرضه گردند.

1-2سؤالات تحقیق

 

1-2-1سؤالات اصلیِ تحقیق

-ماهیت وشاخصه ها بهشت  وجهنم از دیدگاه امام خمینی وملاصدرا چیست و آراء ایشان در این زمینه چه مناسبتی با آیات و روایات دارد ؟

– طبقات ومراتب بهشت و جهنم و جلوه های پاداش وعذاب آن از دیدگاه امام خمینی وملاصدرا چیست و چه مناسباتی با اعمال وملکات انسان دارد وشواهد این آراء در آیات و روایات چیست؟

1-2-2سؤال فرعی تحقیق

– تبیین فلسفی عرفانی آراء ونظرات حضرت امام وملاصدرا در تطابق با دیدگاه های تفسیری ایشان چگونه انجام پذیر است وچه آیات وروایاتی نظرات ایشان را تأیید می نماید؟

-ابواب بهشت وجهنم چیست؟

-چرا وچگونه بهشت وجهنم هم اکنون موجودند؟

-آیا زمان ومکان به همین معنا درباره بهشت وجهنم صادق است؟

1-3فرضیه تحقیق

 

• ماهیت بهشت وجهنم، تجسم اعمال نیک وبد انسان است که متناسب با شاخصه ها و ویژگی های نشئات دیگر در آخرت ظهور می نماید.و آراء ملاصدرا وامام خمینی در این زمینه مناسبات فراوانی با آیات و روایات وارده دارد.
• بهشت وجهنم دارای طبقات ومراتب متعدد نظیر جنات نعیم ،عدن ،فردوس و… و جلوه های فراوانی از پاداش وعذاب نظیر حور وقصور وسدر ولباس های آتشین وآب های جوشان وزقوم می باشدکه با اعمال وملکات انسان

کلید واژه ها : 1- ابن سینا 2- ملاصدرا  3- مثل  4- معرفت شناسی  5- هستی شناسی 6- عقول عرضی

  

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                   صفحه

 

فصل اول : کلیات و مفاهیم

بخش اول- مقدمه

1.1.1- بیان موضوع اصلی تحقیق ……………………………………………………………………………………………….  2

2.1.1- سؤالات اصلی تحقیق ………………………………………………………………………………………………………  2

3.1.1- پیشینه ی تحقیق …………………………………………………………………………………………………………….  3

4.1.1- ضرورت اهداف تحقیق …………………………………………………………………………………………………….  4

5.1.1- محورهای اصلی تحقیق…………………………………………………………………………………………………….. 5

بخش دوم- آشنایی با افلاطون

1.2.1- زندگی نامه افلاطون…………………………………………………………………………………………………………. 6

 

فصل دوم : تبیین مثل از نگاه افلاطون و شارحان آن

بخش اول : توضیح و تشریح مثل

1.1.2- وجه تسمیه مثل افلاطونی………………………………………………………………………………………………. 12

2.1.2- تعریف مثل………………………………………………………………………………………………………………………… 14

3.1.2- عالم مثال و مثل افلاطونی ………………………………………………………………………………………………  15

4.1.2- ویژگی های مثل ……………………………………………………………………………………………………………….  16

5.1.2- رابطه دیالكتیک با نظریه مثل………………………………………………………………………………………….. 20

6.1.2- نظریه مثل در اصطلاح حكما…………………………………………………………………………………………… 20

7.1.2- جایگاه و اهمیت مثل در زندگی انسان از دیدگاه افلاطون……………………………………………. 26

8.1.2- تمثیل ………………………………………………………………………………………………………………………………..  27

9.1.2- تأملی پیرامون تأویل مثل افلاطون …………………………………………………………………………………  29

بخش دوم : مبانی معرفتی مثل

1.2.2- نقش مثل در معرفت شناسی ………………………………………………………………………………………….  37

2.2.2- تأملی در كسب معرفت…………………………………………………………………………………………………….. 45

3.2.2- مفاهیم حقیقی و اعتباری………………………………………………………………………………………………… 47

4.2.2- معرفت حقیقی …………………………………………………………………………………………………………………  49

5.2.2- تأملی در مفاهیم حقیقی و اعتباری ……………………………………………………………………………….  50

6.2.2- متعلَّق علم ………………………………………………………………………………………………………………………..  51

بخش سوم : مثل و عالم طبیعت

 

 

1.3.2- مفهوم « مادی » و « مجرد »………………………………………………………………………………………….. 59

2.3.2- ویژگی های اجسام و مجردات …………………………………………………………………………………………  60

3.3.2- نیاز ماده به صورت …………………………………………………………………………………………………………..  61

4.3.2- پیوستگی ماده و صورت …………………………………………………………………………………………………..  64

5.3.2- رابطه مثل و ماده ……………………………………………………………………………………………………………..  64

6.3.2- روابط واحد و كثیر در مثل ……………………………………………………………………………………………..  65

 

فصل سوم : بررسی مثل از دیدگاه ابن سینا

بخش اول : ابن سینا و مثل افلاطونی

1.1.3- مثل افلاطونی از دیدگاه ابن سینا …………………………………………………………………………………..  70

2.1.3- اتحاد فرد مجرد و مادی در ماهیت …………………………………………………………………………………  76

3.1.3- تداخل متبانیات ……………………………………………………………………………………………………………….  80

4.1.3- تشكیک بین فرد مادی و فرد مجرد  ……………………………………………………………………………..  85

5.1.3- انتقاد بر دیدگاه ابن سینا پیرامون مثل افلاطونی…………………………………………………………… 90

 

فصل چهارم : بررسی مثل از دیدگاه صدرالمتألهین

بخش اول- دیدگاه صدرالمتألهین در تحقیق و ثبوت صور و مثل افلاطونی

1.1.4- صدرالمتألهین و مثل  ……………………………………………………………………………………………………..  95

2.1.4- نقد تأویلات بعضی از حكما …………………………………………………………………………………………….  97

3.1.4- قیاس افراد عالم ناسوت با مثل نوریه ……………………………………………………………………………..  102

4.1.4- دلایل سه گانه مشرقیه…………………………………………………………………………………………………….. 103

5.1.4- نتایج برهان ……………………………………………………………………………………………………………………….  108

بخش دوم- نقد و بررسی دیدگاه صدرالمتألهین

1.2.4- اثبات وجود حركت ………………………………………………………………………………………………………….  112

 

فصل پنجم : استنتاج و استنباط

بخش اول- نتیجه گیری

نتیجه گیری  ………………………………………………………………………………………………………………………………….  124

فهرست منابع و مأخذ…………………………………………………………………………………………………………………….. 126

چکیده انگلیسی……………………………………………………………………………………………………………………………… 000

 

 

بخش اول

مقدمه

حمد و سپاس خداوندی را سزاست كه شدت ظهورش او را مخفی ساخته است. حقیقت آن است که در این عبارت که هیچگونه شکی در آن نمی باشد هر موجودی که دارای نفس باشد اعم از نباتی و حیوانی  و ناطقه ، بدنبال کمال نهایی می باشند که بعضی از این موجودات مانند نبات و حیوان کمال نهایی آنها تا یک قلمروی است و تنها انسان یا چیزی شبیه به انسان است ، یعنی موجودی که دارای عقل و اختیار باشد و در مرتبه دیگری از وجود باشد  که تا به آن غایت نهایی خود یعنی بیرون آمدن از کثرت و تا رسیدن به آن وحدت ناب و صرف لحظه ای قرار و آرام ندارد که ما این مسئله را به بداهت در خود و دیگران در می یابیم.

بنابرین  باید گفت هدف و غایت یکی است ولی بعضی بیراهه می روند و تعداد اندکی که این مسیر را به درستی می پیمایند.یافتن حقیقت چیزی است که همواره هر کسی بدنبال آن است «هر انسانی طالب حقیقت است» که این خود یک قضیه موجبه کلیه است .لذا ما بر حسب تمایل درونی ، موضوعی که انتخاب نموده ایم مثل افلاطونی است. هر جا سخن از افلاطون به میان می آید واژه مثل، در ذهن تداعی می شود. و هر گاه سخن از مثل به میان می آید نام افلاطون به ذهن متبادر می شود.گویی چنین است که این دو واژه دارای تقابل تضایف اند.افلاطون تلاش می نماید با اثبات مثل طرحی نو در معرفت پیش روی بشر بگشاید و جهان هستی را از آن زاویه به تماشا بنشیند لذا با توجه به انگیزه و علاقه درونی ام این موضوع را برگزیدم.

برداشت اینجانب آن است که در این زمینه شاید بتوانم کار مفیدی انجام دهم. یكی از ویژگی های ذاتی بشر اعم از فلاسفه و دیگر انسان ها همواره دست یابی به حقیقت بوده است و در این راستا عده ای برای یافتن حقیقت، مقوله «معرفت» و چگونگی حصول آنرا پیش رو كشیدند و از آنجائیكه معرفت درست و یقینی به عنوان دانشی درست و مطمئن را نمی توان در میان محسوسات بدست آورد چونكه پیوسته در معرض تغییرند لذا باید به اموری ثابت و جاودان دست پیدا كنیم كه در معرض تغییر و زوال نباشند لذا این امر نگارنده را بر آن داشت كه این مهم را در مثل افلاطونی جستجو و بررسی نماید لذا دیدگاه دو فیلسوف بزرگ اسلام را كه یكی از آندو از مخالفین مثل «ابن سینا» و دیگری یكی از مدافعین مثل «صدرالمتألهین»،  برایم بسیار اهمیت داشت برگزیدم و بر آن شدم تا جایی كه بضاعت علمی ام اجازه دهد دیدگاه های هر كدام را بررسی نمایم.

 

  

فصل اول :

کلیات و مفاهیم

 

1.1.1- بیان موضوع تحقیق :

مثل افلاطونی یکی از مسائل غامض و پیچیده است که فلاسفه بعد از خود را به نزاع های فکری کشانده است ، به گونه ای که فیلسوفی نیست مگر اینکه در این مسئله تعمق و غور نموده است.عده ای آن را نقد نموده اند و عده ای آن را اثبات یا ابطال نموده اند و قطعا دسته ای از بزرگان فلسفه در این مساله در گرداب اضطراب فرو رفتند.

برداشت ما از دیدگاه افلاطون چنین است  چونکه در عالم محسوسات و ماده همه چیز در حال تغییر و تحول است و هیچ پدیده ای وضعیت ثابت ندارد لذا در عالم محسوسات نمی توان به چیز ثابتی دست پیدا کرد بطور خلاصه از دیدگاه او معرفت حقیقی دارای دو ویژگی است:

الف- خطاناپذیر بودن

ب- به امور پایدار و ثابت تعلق داشتن

بنابراین حواس ما از یک طرف، در معرض خطا و لغزش هستند و از سوی دیگر با اموری سر و کار دارند که نمی توان ثبات و پایداری را در آنها سراغ گرفت لذا به این دلیل ، ادراک حسی را شایسته عنوان معرفت نمی دانند لذا برای معرفت حقیقی افلاطون راه حل تازه ای ارائه نمود که به نظریه «مثل» شهرت داردکه از دیدگاه او از سطح حواس باید فراتر رویم و از «عقل» مدد جوئیم چونکه عقل اگر به درستی از آن استفاده شود خطاناپذیر است و با استمداد از عقل می

مقدمه

الف- آشنایی با شخصیت و اندیشه‌ی جان راولز. 17

ب- پیشینه‌پژوهش… 19

فصل اول

مفهوم‌‌شناسی عدالت و عدالت سیاسی.. 23

1-1. عدالت.. 23

2-1. عدالت سیاسی. 24

3-1. سیر مفهومی عدالت در اندیشه‌ی سیاسی غرب.. 25

فصل دوم

توصیف… 29

1-2. اهمیت و جایگاه ‌نظریه‌ی‌ راولز. 29

2-2. بیان نظریه. 30

3-2. راولز پیشین و پسین. 32

4-2. اصول عدالت در نظریه‌ی راولز. 35

5-2. رئوس مطالب نظریه‌ی راولز. 37

6-2. نتایج سیاسی نظریه‌ی راولز. 39

 

فصل سوم

بسترهای فکری راولز. 41

1-3. انگیزه‌ی نظریه‌پردازی راولز. 41

2-3. آبشخورهای فکری جان راولز. 42

1-2-3. لیبرالیسم. 42

2-2-3. انسان‌‌گرایی. 50

3-2-3. سکولاریسم. 52

4-2-3. انسان‌شناسی وظیفه‌‌گرا 54

5-2-3. کثرت‌‌گرایی. 58

6-2-3. نسبیت‌‌گرایی معرفت‌شناختی. 60

7-2-3. کانتیسم. 63

فصل چهارم

بررسی نظریه‌ی راولز، ویژگی‌ها و مبانی آن.. 79

1-4. نقد راولز بر نظریه‌های رقیب… 79

1-1-4. دیدگاه راولز درباره‌ی نظریه‌ی سودگرایی.. 80

2-1-4. دیدگاه راولز درباره‌ی نظریه‌ی شهودگرایی.. 84

3-1-4. دیدگاه راولز درباره‌ی نظریه‌ی کمال‌گرایی.. 87

2-4. راولز پیشین.. 89

1-2-4. کثرت‏گرایی.. 90

2-2-4. قراردادگرایی.. 91

3-2-4 وضع نخستین.. 93

 

4-2-4 پرده‌ی بی‌خبری.. 94

5-2-4. عقلانیت… 94

6-2-4. اصول عدالت… 96

3-4. راولز پسین.. 97

1-3-4. پراگماتیسم. 97

2-3-4. مدارای دموکراتیک… 107

3-3-4.  اجماع هم‌پوشان. 109

4-3-4. اصل همگانی عدالت… 110

5-3-4. ایمان عقلایی به امکان تحقّق یک نظام عادلانه. 112

6-3-4. ایده‌ی مفهوم سیاسی عدالت… 112

7-3-4. ایده‌ی اجماع هم‌پوشان. 114

8-3-4. شرط همگانی مفهوم عدالت… 116

فصل پنجم

اندیشه‌های منتقد راولز. 121

1-5. فیلسوفان مسلمان. 121

2-5. کمال‌گرایان. 122

3-5. جامعه‌گرایان. 132

4-5. تکثرگرایان ارزشی.. 137

5-5. چندفرهنگی‌گرایان. 139

6-5. برابری‌خواهان. 142

 

7-5. آزادی‌خواهان (لیبرتارین‌ها) 145

8-5. فمینیست‌ها 151

 

فصل ششم

تحلیل. 153

1-6. بررسی نقدهای راولز بر نظریه‌های رقیب… 153

2-6. دسته بندی و بررسی نقدهای وارد بر راولز. 155

1-2-6. انتقادهای وارد بر مبانی و بستر فکری راولز. 155

1-1-2-6. نقد لیبرالیسم. 155

2-1-2-6. نقد انسان‌‌گرایی.. 157

3-1-2-6. نقد سکولاریسم. 160

4-1-2-6. نقد انسان‌شناسی وظیفه‌‌گرا 161

5-1-2-6. نقد کثرت‌‌گرایی.. 166

6-1-2-6. نقد نسبیت‌‌گرایی معرفت‌شناختی.. 169

7-1-2-6. نقد پراگماتیسم. 172

8-1-2-6. قرارداد اجتماعی.. 172

2-2-6. انتقادهای ناظر بر محتوای راولز. 175

1-2-2-6. بی‌توجّهی به فلسفه‌ اخلاق.. 175

2-2-2-6. وضعیت اصیل.. 175

3-2-2-6. بی‌توجّهی به معیارهای عدالت‌پژوهی.. 176

4-2-2-6. پرده‌ی بی‌خبری.. 177

5-2-2-6. فرضی بودن ‌‌‌وضع نخستین و اشکالات آن. 177

6-2-2-6. پارادوکس در تصور پیشین «خیر» و سعادت… 181

7-2-2-6. عدم توجّه به تلقی‌های دیگر از «خیر» 182

 

8-2-2-6. اصول عدالت: آزادی، تمایز. 182

9-2-2-6. اقتضای ظالمانه‌ی اصل دوم. 183

10-2-2-6. نسبیت عدالت و معیار‌ناپذیری مطلق آن. 184

11-2-2-6. ایدئولوژیک و جانب‌دارانه و بومی بودن ‌نظریه‌ی راولز. 185

12-2-2-6. فقدان نوآوری.. 186

13-2-2-6. فقدان انسجام و شفافیت لازم و ابهام و تفسیرپذیری زیاد نظریه. 187

14-2-2-6. خنثا و تهی بودن عدالت در ‌نظریه‌ی راولز. 188

15-2-2-6. معطوف بودن به پوچی و پوچ‌گرایی.. 189

16-2-2-6. عدم توجّه به بسیاری از تلقی‌های دیگر از عدالت… 190

17-2-2-6. تردیدپذیر بودنِ ضدیت با فایده‌انگاری.. 190

18-2-2-6. نگاه غیرساختاری و انتزاعی به عدالت اجتماعی.. 191

خاتمه

علل توجّه صاحب‌نظران به دست‌آورد راولز. 193

 

منابع: 199

کتاب‌‌‌نامه فارسی: 199

مقالات: 201

منابع انگلیسی: 203

منابع اینترنتی: 204

 

پیش‌گفتار

حال و هوای ماه رمضان و تشنگی و گرمای تابستان سال هشتاد و هشت، یکی از ماندگارترین خاطرات مرا رقم زد، طرح ضیافت، طرحی آموزشی-تبلیغی در دانش‌گاه فردوسی. بنا بود برای دانش‌جویان، درس جنگ نرم را تدریس کنم، بگذریم از حال و هوای آن روزها و ماجرای انتخابات و حساسیت‌ها و سر و صداهایی که بود و گذشت و… کمابیش به‌خیر گذشت.

درباره‌ی موضوعی که قرار بود برای دانش‌جویان تدریس کنم کم و بیش اندوخته‌ای داشتم، اما روزها، روزهایی بود که هر سری و صدایی بوی سیاست می‌داد، و نه سیاست به معنای مقدسی که می‌‌شناسیم، حال شاید بتوانی تصور کنی عبارت «جنگ نرم» آن هم در فضای هیجان‌زده‌ی دانش‌گاه با دانش‌جویان چه می‌کرد و با من چه می‌کرد.

پس هرچه که از کتب علمی و فلسفی و دینی در این زمینه به دستم می‌رسید می‌خواندم. لازمه‌ی این مطالعات آشنایی با مکتب‌های مختلفی بود که به نوعی در حوزه‌های علم و فرهنگ ما ورود پیدا کرده‌است. و از آن‌جا که من هیچ‌گاه امکان تحقّق تحقیقات بدون پیش‌فرض را باور نداشتم، عمده‌ی این مکتب‌ها را با عینک یک طلبه‌ی مسلمان ایرانی خواندم. هابرماس، هانتینگتون، پوپر، هایک، مکینتایر، نوزیک، راولز و… از جمله شخصیت‌هایی هستند که در خصوص نظریّاتشان مطالعه کردم. هم‌چنین سعی داشتم با نظریّات مربوط به دین، اخلاق و سیاست در فلسفه بیش‌تر آشنا شوم.

گرچه پیش‌تر – به دلایل کاملا شخصی- مایل بودم موضوع پایان‌نامه را مرتبط با فلسفه‌ ذهن انتخاب کنم، لکن اساتیدی چون استاد کهنسال و استاد حقّی ‌‌‌‌پیش‌نهاد کردند که موضوع را مرتبط با دغدغه‌های جاری و ساری در حوزه‌ی مطالعاتی خودم بردارم، بی‌درنگ پذیرفتم و به ‌‌‌‌پیش‌نهاد یکی از اساتید روحانی، «راولز» را انتخاب کردم. با آن‌که می‌دانستم کار دشوار است و درباره‌ی او تا کنون بیش از دو-سه کتاب ترجمه نشده.

دو سال طول کشید تا این نوشته آن‌گونه شود که می‌خواهم، اما سرانجام شد.

 

موانعی که گذشت

1. عدم دست‌رسی به منابع درجه‌ی یک

بیش‌تر کتاب‌هایی که مورد نیازم بود در دست‌رس یا نبود، یا نیافتم. آثار بزرگانی چون ساندل، نوزیک، گری، مکینتایر، جوزف رز، برایان باری و…

زمانی‌که از احمد واعظی در این راستا کمک خواستم، فرمودند که کتابشان را در کمبریج نوشته‌اند، و از منابعی که در ایران می‌توان یافت اطلاعی ندارند. لذا ناچار بودم این کتاب‌ها را در فضای مجازی جست‌وجو و دانلود کنم. سخت‌تر آن‌جا بود که در جست‌وجوی نامی، هم‌نامی پرآوازه‌تر یافت می‌شد، چونان‌که درباره‌ی جان گری پیش آمد، و این مسأله کار را بیش‌تر دشوار می‌کرد.

2. ترجمه‌ی نامناسب برخی آثار

متأسفانه پس از مدّت‌ها انتظار و پس از آن‌که برخی از آثار راولز ترجمه شد، دیدیم که ترجمه مناسب نیست و حتّا گاه، به متن اصلی وفادار نبوده‌است، هم‌چون قانون مردمان که اعتراض دکتر ملکیان را نیز برانگیخت.

اینک پس از مطالعه‌ی بیش از پنجاه منبع، اعم از فارسی و انگلیسی، کتاب و مقاله، حقیقی و مجازی (اینترنتی)، حاصل این مطالعات را تقدیم اساتید و دانش‌جویان و حکمت‌پویانی می‌کنم که دل در گرو دانستن دارند.

از ویژگی‌های این نوشته نسبت به نوشته‌های مشابه، وجود مباحثی است که پیش از این شاید ‌کم‌تر به آن اشاره شده. مثل دقت نظر در نگاه پراگماتیستی راولز پسین، که حتّا نویسنده‌ای هم‌چون احمد واعظی نیز در کتابش اشاره‌ای به این موضوع نداشته‌است.

هم‌چنین تلاش کردم که در جمع‌ آوری نقدهای مختلفی که درباره‌ی راولز موجود است همّتی در خور داشته‌باشم. نویسنده مدّعی نیست که در این هدف غور کامل کرده‌است، لکن بنده در حد توان آن‌چه در منابع بود گردآوری کردم و در فصل پنجم کتاب آورده‌ام.

به هر حال، نوشته‌ای که پیش روی شما است شامل یک مقدمه و شش فصل است. فصل نخست مفهوم‌شناسی عدالت و عدالت سیاسی است که آغازه‌ای برای ورود به بحث است. فصل دوم توصیف نظریه‌ی جان راولز، فصل سوم و چهارم تبیین نظریه، فصل پنجم مربوط به نقدها و سرانجام فصل ششم تحلیل نظریه از نگاه نویسنده است.

امیدوارم، آن‌چه خواندم و نوشتم، در ساحت ربوبی الله جلّ و علی مرضیّ باشد و منظور.

در پایان از اساتید بزرگواری که در این ره‌گذر همراهم بودند صمیمانه سپاس‌گزارم، و امیدوارم با مطالعه و راه‌نمایی موشکفانه‌ی خود، بر غنای این کار بی‌افزایند.

 

مقدمه

الف- آشنایی با شخصیت و اندیشه‌ی جان راولز

راولز کیست؟

جان بوردن راولز[1]، فیلسوف معاصر آمریکایی در سال ۱۹۲۱ در بالتیمور زاده شد و تحصیلات خود را در رشته‌ فلسفه در دانش‌گاه پرینستون آغاز کرد. پس از تحصیل، مدّتی به تدریس در دانش‌گاه کرنل پرداخت و از سال ۶۷۹۱ به هاروارد رفت. او به سال ۲۰۰۲ در سنّ هشتادویک سالگی چشم از جهان فروبست. وی با رشد در سنّت فلسفه‌ تحلیلی و فضای علمی شده‌ی فلسفه‌ آمریکا، سعی کرد، پایه‌های فلسفه‌ سیاسی خود را تدوین نماید و با تأثیری که از آرای فیلسوفانی چون لاک، روسو و کانت گرفته بود، یکی از مهم‌ترین نظریّات را درباره‌ی عدالت پی‌ریزی کرد. راولز را یکی از بزرگ‌ترین فلاسفه‌ی سیاسی قرن بیستم شناخته‌اند که توانسته با مبنا قراردادن اصول لیبرالیسم، به مهم‌ترین دغدغه‌ی آرمان‌های ‌‌ضدلیبرالیستی (یعنی بحث عدالت اجتماعی) بپردازد.

احاطه به دانش واندیشه‌ی پیشینیان در قلمرو اخلاق، فلسفه، سیاست و تاریخ، تلاش مداوم و خستگی‌ناپذیر علمی، نظم و انضباط شخصی، شخصیت فروتن و مهرورز، اندیشه‌ی پویا، نثر فصیح و روشن، از جان راولز چهره‌ای برجسته، دیرپا و نام‌ور در ‌حوزه‌ی فلسفه‌ دوران جدید ساخته‌است‌؛ تا‌جایی‌که در میان منتقدان راولز کسانی نیز یافت می‌شوند که این شهرت اقبال عمومی را دلیل بر وجود افکار بدیع و استدلال‌های محکم در اندیشه‌ی وی نمی‌دانند؛ برای مثال شاپیرو معتقد است که راولز فیلسوفی است که از امتیاز فرا‌رفتن از مرزهای آکادمیک و تبدیل شدن به چهره‌ای مشهور و مردمی برخوردار بوده‌است.[2]

 

تلاش‌های علمی راولز

نظریه‌ی عدالت جان راولز از مهم‌ترین نظریات فلسفه‌ سیاسی در قرن بیستم به‌شمار می‌رود. او در احیای فلسفه‌ سیاسی تأثیر فراوانی داشته‌است. جان راولز نظریه‌اش را درباره‌ی عدالت را نخستین‌بار در مقاله‌ای در سال 1958 میلادی به نام عدالت ‌‌‌‌به‌مثابه‌ی انصاف[3] نوشت. او در این مقاله تفسیر خود را از مفهوم عدالت بیان کرده‌است. وی چند سال بعد در سال 1971 میلادی کتابی تحت عنوان نظریه‌ی عدالت[4] نوشت و نظریه‌ی خود را در آن به‌صورت جامع و مبسوط شرح داد. ‌‌آن‌گاه در سال 1993 میلادی کتابی دیگر به نام لیبرالیسم سیاسی[5] به چاپ ‌رساند که در این کتاب تناسب نظریه‌ی عدالت خود را با نوع خاصّی از نظام سیاسی بیان می‌کند و در نهایت در سال 2000 میلادی کتابی به نام عدالت ‌‌‌‌‌‌‌‌به‌مثابه‌ی انصاف[6] نوشت. در این کتاب که آخرین اثر وی به‌شمار می‌رود، خلاصه‌ی تمام افکار و نظریّات خود را بیان می‌کند.

یکی از امتیازات راولز نسبت به دیگر نظریه‌پردازان، اصول عدالت، از نظر او است. او با پی‌ریزی این نظریه از سویی به اصل آزادی اولویّت می‌دهد و از سوی دیگر، عدالت جبرانی و برابری اجتماعی را درمی‌افکند. به عبارت دیگر، راولز درپی سازش دادن مباحث راست و چپ جدید در غرب بود که در تقابل با هم نگریسته می‌شدند. به همین دلیل، کتاب او هم نزد اندیش‌مندان لیبرالی که به اصل آزادی اهمیت خاصّی می‌دادند و هم نزد متفکران مارکسیستی که خواستار برابری اجتماعی بودند، مورد تحسین و توجّه قرارگرفت. اهمیت نظریه‌ی عدالت راولز چنان می کند که امروزه محدوده‌ی مباحث فلسفه‌ سیاسی به «افلاطون تا راولز» تغییر یافته‌است.

کوشش‌های وی در این چند دهه، تحوّلاتی در درون‌مایه‌ی فکر سیاسی راولز و نوعی تجدیدنظر از برخی عناصر نظریه‌ی عدالت وی می کند. برخی از صاحب‌نظران تمایل دارند که فعالیت‌های فکری راولز را پس از نگارش نظریه‌ی عدالت به دو دوره‌ی اصلی تقسیم کنند: دوره‌ی نخست تا سال 1982 میلادی ادامه دارد. در این مدّت راولز معطوف به دفاع از روی‌کردهای اصلی خویش در کتاب نظریه‌ی عدالت و پاسخ به منتقدان خویش است. دوره‌ی پسین از 1982 میلادی ‌درپی سخن‌رانی‌های راولز آغاز می‌شود که «سخن‌رانی‌های دیویی»[7] نام دارند. وی در این سخن‌رانی‌ها به صراحت اعلام می‌کند که دیگر به‌دنبال ارائه‌ معیارها و اصول عام برای ترسیم پایه‌های اخلاقی ساختارهای اجتماعی نیست، بلکه می‌کوشد اصول هم‌کاری اجتماعی را در بستر اجتماعی خاص یعنی جوامع لیبرال-‌دموکرات، معرّفی کند. در این دوره راولز بر آن است که خوانشی از لیبرالیسم و عدالت عرضه کند که بر هیچ دیدگاه فلسفی و اخلاقی خاص تکیه نز‌‌‌ده‌باشد. با این کار و حذف پشتوانه‌ی فلسفی و دکترین خاص اخلاقی از عدالت، امید داشت که این اصول مبنای هم‌کاری همه‌ی اهالی فلسفه و باورهای اخلاقی و دکترین‌های مذهبی متفاوت در یک جامعه‌ی دموکرات و لیبرال قرارگیرد.[8]

. John Borden Rawls.

. واعظی، احمد: جان رالز؛ از نظریه عدالت تا لیبرالیسم سیاسی، قم، بوستان کتاب، 1384، ص15.

. Justice asFairness.

. Theoryof Justice.

. Political liberalism.

. Justice as fairness.

. Deweylectures.

کلمات کلیدی: خوبی و بدی- ذاتی/عقلی- الهی/شرعی – وظیفه­گرایی – غایت­گرایی

  

فهرست

مقدمه……………………………………………………………………………………………………………….

فصل اول : مفهوم شناسی حسن وقبح……………………………………………………………………

بخش اول: معنای حسن و قبح……………………………………………………………………………………..

ناشناخت­گرایی………………………………………………………………………………………………

شهود گرایی………………………………………………………………………………………………….

تعریف گرایی………………………………………………………………………………………………..

بخش دوم: واقعیت اخلاقی…………………………………………………………………………………………

سطوح واقع گرایی………………………………………………………………………………………..

بخش سوم: حسن و قبح ذاتی…………………………………………………………………………………….

معانی حسن وقبح از دیدگاه اشاعره و عدلیه…………………………………………………….

معانی ذاتی و عقلی………………………………………………………………………………………

 

فصل دوم: نظریات وظیفه­گرا…………………………………………………………………….

بخش اول: نظریه اخلاقی کانت……………………………………………………………………….

امور پیشینی در عقل عملی………………………………………………………………………………

اراده­ی خیر به عنوان خیرمطلق………………………………………………………………………..

اراده و وظیفه……………………………………………………………………………………………..

امر مطلق ……………………………………………………………………………………………………..

غایت در اخلاق کانت……………………………………………………………………………………

ارزیابی نظریه­ی اخلاقی کانت…………………………………………………………………………

بخش دوم: شهودگرائی………………………………………………………………………………………………

عینی بودن اخلاق …………………………………………………………………………………………

وظیفه در اخلاق شهودگرا……………………………………………………………………………….

شهودگرایی دیوید راس………………………………………………………………………………….

مبانی شهودگرایی راس …………………………………………………………………………………

 

ارزیابی نهایی شهودگرایی……………………………………………………………………………….

بخش سوم: نظریه امر الهی…………………………………………………………………………………………

ادله اشاعره……………………………………………………………………………………………………..

ارزیابی حسن و قبح شرعی……………………………………………………………………………..

 

فصل سوم: نظریه­ های غایت گرا………………………………………………………………………..

بخش اول: خودگرائی…………………………………………………………………………………….

خودگروی روان­شناختی ………………………………………………………………………………..

بخش دوم: سودگرائی ……………………………………………………………………………………..

سودگرایی جرمی بنتام………………………………………………………………………………………

سودگرایی جی.ای. میل ……………………………………………………………………………………

تعریف خوبی از نظر میل…………………………………………………………………………………..

ارزیابی سودگرائی…………………………………………………………………………………………….

غایت­گروی و حسن و قبح ذاتی ……………………………………………………………………….

بخش سوم: غایت­گرایان مسلمان ………………………………………………………………………

تعریف مفاهیم اخلاقی ……………………………………………………………………………………

معیار فعل اخلاقی ………………………………………………………………………………………….

حسن و قبح ذاتی ………………………………………………………………………………………….

غایت اخلاق ………………………………………………………………………………………………….

نقش نیت و حسن فاعلی …………………………………………………………………………………

حسن و قبح عقلی …………………………………………………………………………………………..

ارزیابی غایت­گرایی اخلاقی آیت الله مصباح ………………………………………………………

نتیجه ­گیری ……………………………………………………………………………………………………..

اخلاق اسلامی؛ وظیفه­گرا یا غایت­گرا؟ ………………………………………………………………

منابع …………………………………………………………………………………………………………….

 

 

مقدمه

• موضوع تحقیق:

بررسی حسن و قبح ذاتی به عنوان نظریه پذیرفته شده­ی علمای شیعه و ربط و نسبط آن با نظریات وظیفه گرا و غایات گرا موضوع اصلی پژوهش پیش رو است. در واقع در این پایان نامه این مسئله مورد مداقه قرار خواهد گرفت که حسن و قبح ذاتی با کدام یک از دو نظریه­ی غایت گرایی و یا وظیفه گرایی ارتباط بیشتری دارا است.

• اهمیت موضوع:

حسن و قبح ذاتی و عقلی از درون مجادلات و مباحثات طولانی و قدیمی بین دو گروه «معتزله» و «اشاعره» درآمده است. این نظریه یکی از قدیمی­ترین مباحث کلامی است، مسائل مربوط به بحث حسن وقبح به حوزه های مختلف علوم اسلامی از فلسفه، کلام و تفسیر گرفته تا فقه و اصول کشیده می­ شود. حسن و قبح ذاتی فقط مورد قبول معتزله نبود بلکه گروه­های مختلفی بودند که در این زمینه با معتزله هم­عقیده بودند، از جمله علمای امامیه نیز حسن و قبح را ذاتی و عقلی دانسته ­اند و در مقابل اشاعره موضع­گیری کردند. گروه­های قائل به حسن و قبح ذاتی را «عدلیه» نامیده­اند. اگر بخواهیم به صورت خلاصه نظریه عدلیه را توضیح دهیم باید اینطور گفت که «حسن و قبح ذاتی» که مربوط به مرحله­ ثبوتی نظریه است، به این معنی است که؛ خوبی و بدی کارهایِ اختیاریِ انسان و همچنین صفات و ملکات برآمده از آنها در ذات و نهاد آن کارها نهفته است. در «حسن وقبح عقلی» که مربوط به مرحله­ اثباتی نظریه است، آنها معتقد به این هستند که عقل در مورد تحسین و تقبیح افعال اختیاری، انسان مستقل است و برای چنین کاری نیاز به شرع به عنوان عامل تعیین کننده ندارد. چنین مسئله­ای در تاریخ فلسفه نیز دارای سابقه طولانی است. چنان چه ارسطو نیز یگانه محک برای شناخت افعال انسان را داوری عقل و خرد می­داند، یا در جایی سقراط این مسئله را مطرح می­ کند که آیا کار «خوب» چون «خوب» است خداوند به آن دستور می­دهد و یا چون خداوند به آن دستور می­دهد خوب است[1].

دغدغه­ی دانشمندان مسلمان در مسئله حسن و قبح اولاً مسائل کلامی بوده است. می­توان گفت دو اصل مهم در کلام عدلیه یعنی «توحید و مراتب آن» و «عدل خداوند» کاملا متأثر از این مباحث بوده است و تحت لوای آن رشد یافته­اند، به شکلی که قائلین به حسن و قبح ذاتی و عقلی را به خاطر نوع اعتقاد آنها به عدالت خداوند عدلیه نامیده­اند.

از طرفی موضع گیری درباره مسئله­ یاد شده دارای ابعاد فلسفی و کلامی است. لذا نمی­توان صرفا به ابعاد کلامی حسن و قبح ذاتی ملتزم بود و الزامات فلسفی و اخلاقی آن را فراموش کرد. بر همین اساس باید گفت نظریه حسن و قبح ذاتی وعقلی که پایه­ای اعتقادی در کلام شیعه دارد، می­بایست پایه­ای برای نظام اخلاقی اسلام نیز باشد. هر نظریه­ای که به نام نظریه اخلاقی در چارچوب اسلام معرفی می­ شود و سعی در معرفی نظریه­اخلاق اسلامی دارد، بدون لحاظ حسن و قبح ذاتی و عقلی و الزامات برامده از آن، قطعا ناتمام است. چرا که به صراحت می­توان گفت چنین نظریه­ای در یک پارچگی نظام معرفتی اسلام خلل وارد می­ کند.

یکی از مباحث مطرح شده در فلسفه­ی اخلاق، مسئله­ وظیفه­گرائی یا غایت­گرائی در اخلاق است. شاید بتوان یکی از اولین و مهمترین رویارویی­های این دو نظریه در فلسفه اخلاق را در مجادلات بین شهود گرایانی مانند مور و سودگرایانی مانند جان استوارت میل یافت. کاری که ما در این پایان نامه در صدد انجام آن هستیم این است که اگر بخواهیم نظامی اخلاقی بر اساس آموزه­های دینی مطرح کنیم درباره وظیفه و غایت نیز مجبور به اتخاذ موضع مناسب هستیم. بر این اساس سوال این است که با توجه به حسن و قبح ذاتی/عقلی، نظام اخلاقی اسلام با کدام یک از دو نظریه وظیفه­گرایی و غایت گرایی مطابقت بیشتری دارد.