اسفندماه 1388

 

 

 

 

چكیده

آغاز شیعه­گری را اگرچه می­توان از بعداز رحلت رسول الله دانست، اما از بعداز این تاریخ حوادثی بوجود آمد که روند وتوسعه شیعه­گری را کند و یا تسریع نمود.به نظر می‌رسد،عواملی مانند حکومتهای متمایل به مذهب تشیع  ویا مخالف احقاق حق ائمه بر این روند بی تاثیر نبوده است.ازقرن چهارم هجری به عنوان قرنی که حکومت شیعه گستر آل بویه در ایران و عراق  حکومت خود را بسط داد،یاد می‌گردد.این مطلب از این حیث با اهمیت است که در نشر وگسترش تشیع در ایران بسیار تاثیر داشته است.دوعامل اعتقاد به غیبت امام زمان وروی کار آمدن دولت شیعه آل بویه در ایران و عراق دست به دست هم داد تا وضعیتی به وجود آید تا گسترش تشیع در ایران روند سریع و بهتری داشته باشد.

یکی از مهمترین این عوامل حضور خاندان ها و حکام عالم پرور شیعه بود که باعث رشد و ترویج اعتقادات  مذهبی شیعه در سطح جامعه گردید این امر به نوبه خود به افزایش روند تعداد عالمان شیعه کمک نمود.

از مشهورترین و فعالترین این خاندانها می‌توان به خاندان آل بابویه اشاره نمود.خاندانی که اولین شخصیت عالم وعالم پرورآنان علی بن بابویه پدر شیخ صدوق وآخرین آنها شیخ منتجب الدین رازی است.شیخ صدوق به عنوان شهیر ترین شخصیت این خاندان نقش فعالتری را نسبت به دیگر اعضای خاندان خود در تعیین جهت فکری تشیع را داشت. نوشتن کتب مختلف شیعه از جمله کتاب من لا یحضره الفقیه از کتب اربعه شیعه همچنین برگزاری جلسات درس و همچنین شرکت در مناظرات و مباحثات علمی‌و فقهی که از طرف رکن الدوله پادشاه آل بویه ترتیب داده می‌شد، همه وهمه از اقدامات ارزنده شیخ صدوق است که در راستای گسترش تشیع در ایران انجام میداد.

بارزترین وجهه علمی‌شیخ صدوق که وی را ازدیگر عالمان هم عصرش متمایز می‌کند استناد به آیات قرآن و روایات است که این خصوصیت فقهی، را در دیگر عالمان معاصر وی  همانند عالمان خاندان نوبختی نمی‌توان یافت. در این رساله هم به معرفی بیشتر اعضای دانشمند این خاندان و هم به این جنبه از ویژگیی علمی‌شخصیت فکری شیخ صدوق پرداخته شده واینکه عقاید کلامی وی توانسته درگسترش تشیع در ایران نقش داشته باشد.

کلید واژگان : آل بابَوَیه،  شیخ صدوق،خاندانهای شیعی،شیعیان قم،شیعه در قرن چهارم.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                              صفحه

 

فصل اول : جو عمومی درقرن چهارم

1- 1 اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی جهان اسلام درقرن چهارم (مقارن حیات شیخ صدوق)……………………………………….. 1

1-2 تشكیل دولت شیعه آل بویه …………………… 1

1-3  تأثیرحكومت آل بویه برجامعه ی ایران و اسلام ….. 5

1-4 عصرغیبت  امام (ع)…………………………. 8

1-5 موقعیت اجتماعی شیعه ………………………. 11

1-6 نهضت فرهنگی شیعه …………………………. 13

1-7 وضع عالمان شیعه  دردوران آل بویه …………… 14

1-8 شهرهای شیعه نشین …………………………. 15

1-9 مكتب قم و مكتب بغداد………………………. 19

1-10 دولت فاطمی درمغرب و مصر…………………… 20

1-11فعالیتهای دیگر فرق مذهبی درقرن چهارم ……….. 21

1-11-1حنابله ………………………………… 21

1-11-2 معتزله ……………………………….. 24

فصل دوم : معرفی خاندان بابویه

2-1 خاندان بابویه ……………………………. 27

2-2 علی ابن بابویه قمی (صدوق اول)………………. 28

2-3 حسین بن علی ابن بابویه قمی ………………… 38

 

2-4 شیخ منتخب الدین ………………………….. 43

2-5 تعدادی از مشهورترین خاندان بابویه ………….. 49

فصل سوم : مناظرات شیخ صدوق

3-1 شیخ صدوق  و مناظرات با ركن الدوله ………….. 52

3-2 معرفی محمد ابن بابویه قمی(شیخ صدوق )………… 53

3-3 استادان و سفرهای شیخ صدوق………………….. 54

3-4 سخنان بزرگان درمورد شیخ صدوق……………….. 57

عنوان                                                                                                                              صفحه

 

3-5 آثارشیخ صدوق …………………………….. 59

3-6 شاگردان شیخ صدوق………………………….. 62

3-7 اعتقاد به امام زمان از دیدگاه شیخ صدوق………. 64

3-8 معرفی ركن الدوله …………………………. 70

3-9 حضور شیخ صدوق در ری و مناظرات با ركن الدوله دیلمی     70

3-9-1 دعوت به ری …………………………….. 70

3-10 مناظرت  شیخ صدوق درحضورركن الدوله………….. 71

3-10- 1 مناظره اول……………………………. 71

3-10-2 مناظره دوم ……………………………. 78

3-11 مكاتبات ركن الدوله با شیخ صدوق…………….. 79

3-12 بررسی مناظرات …………………………… 80

3-12-1 تعداد سوالها و طراح آنها ……………….. 80

3-12-2 محتوای سوالهای مطرح شده ………………… 80

3-12-3 تأییدها و تشویقهای ركن الدوله …………… 81

3-12-4- هدف از مناظرات ……………………….. 82

نتیجه ………………………………………. 84

منابع و مأخذ 86

مقدمه

یکی از عمده ترین مسائلی که محققان تاریخ اسلام  به آن می‌پردازند توجه به تفاوتهای مذهبی در ایران بعد ازاسلام می‌باشد.رواج واندیشه ی  مذهبی تشیع،یکی از مهم ترین نمود وتجلی این  تفاوتهای مذهبی است.این مساله به نوبه خود ناشی از عوامل مختلفی می‌تواند باشد.یکی از این عوامل تلاش وجهدی است که عالمان مختلف از خاندانهای گوناگون شیعی در این را ه انجام می‌دادند. نوشتن کتب مختلف شیعی وجانبداری از اهل بیت،وجود خاندانهای شیعی نظیر آل نوبخت وآل ترکه در این سرزمین همواره مورد توجه محققین بوده است.

یکی  از معروفترین  خاندانهای شیعی درایران، خاندان آل بابویه است که درقم، مهد گسترش تشیع مستقر بودند.این خاندان بزرگ که بیشتر از دیگر خاندانهای ایرانی علمای نامور پرورش داده است و یکی از بزرگترین دانشمندان شیعی بنام شیخ صدوق  نیز ازاین خاندان برخاست، در درجه بالایی از اهمیت برخوردار است.  حضور شیخ صدوق بعنوان رهبر علمی‌مذهبی شیعیان در ری وهمچنین پدرش علی بن بابویه قمی‌از علمای مشهور شیعی، اهمیت این خاندان را در متمایل کردن ایران به سمت تشیع بیشتر و بهتر جلوه گر می‌سازد.این تحقیق برآن است تا به نقش وخدماتی که علمای این خاندان برای رشد و گسترش  تشیع در قم،مرکز ایران بعنوان یکی از مهم ترین پایگاه های نشر وتوسعه تشیع انجام دادند بپردازد.

درارتباط با خاندانهای بزرگ شیعه در ایران تا کنون تحقیقات مفصلی  صورت گرفته است،که در این میان خاندان آل بابویه نیز به عنوان یکی از بزرگترین آنها بی نصیب نمانده است.اما بیشترین  این آثار،درواقع تاکید  اصلی  خود را بر شیخ صدوق،بعنوان شخصیتی  شناخته شده  درمیان این خاندان قرار داده اند. درمورد پیشینه تحقیق از جمله کتابهایی که که در ارتباط با شخصیت شیخ صدوق نوشته شده است، می‌توان به کتاب” فقیه  ری”، نوشته حسن موسوی خراسانی می‌توان اشاره نمود،که درقسمت معرفی منابع تحقیقاتی  به آن اشاره شده است. درواقع  تاکید اصلی نگارنده در جهت نمایاندن وظیفه شیخ صدوق بعنوان رهبر شیعی ری بوده است، نه تمام اعضای خاندان بابویه. همچنین مقالات متعددی در این زمینه به رشته تحریر درآمده است، که ازجمله آنها می‌توان به” شرح حال سه تن از معارف بزرگ شیعه: شیخ صدوق، کلینی وطبرسی” تالیف حبیب الله  مظلومی‌ اشاره نمود که هدف آن فقط شناسایی و معرفی شیخ صدوق و دوتن دیگر از علمای شیعی می‌باشد.از مزایای این مقاله آن است  که شخصیت و آثار شیخ صدوق نسبتاً خوب  به خواننده معرفی شده است،اما نویسنده به شخصیت علمی‌پدر ودیگر اعضای خاندان شیخ صدوق توجهی ننموده است.

اما درارتباط با کلیه اعضای این خاندان کتاب فهرست آل بابویه و علماءالبحرین تالیف سلیمان ماخوذی  منتشر شده است. این کتب اگرچه ازدسته معدود کتابهایی هستندکه به معرفی نسبی تک تک اشخاص علمی‌خاندان آل بابویه پرداخته است،اما صرف نظر ازعربی بودن کتاب وترجمه نشدن آن،این نقص را هم دارد که ازاشاره کردن به وظیفه ونقش این علما درارتباط باگسترش وپیشبرد تشیع درایران غافل مانده ودربسیاری موارد فقط وفقط ازاین علما نام برده،بدون اینکه حتی نامی‌ازآثارشان برده باشد.

” دائره المعارف  تشیع “، “دانشنامه جهان اسلام” و”دائره المعارف بزرگ اسلامی”،نیز هرکدام تقریباً جسته گریخته به معرفی خاندان آل بابویه،وتوضیح درمورد تعدادی چند از علمای این خاندان پرداخته است،اما همانطور که می‌دانیم این ازویژگیها و خصوصیات دائره المعارفهاست که به تجزیه و تحلیل مسائل نمی‌پردازدو صرفا ََشمه ای کلی ازاطلاعات را دراختیار خوانندگان قرار می‌دهد.

در این میان جای بررسی نقش کلی این خاندان به خصوص نقش شیخ صدوق در پیشرفت تشیع در ایران،خالی به نظر می‌رسد.اگرچه همانطور که گفته شد در ارتباط با شخصیت و آثارواقدامات شیخ صدوق نکات خوب وارزنده ای ارائه شده است، اما نباید از تلاش واقدامات سایر اعضای این خانواده که در مرکز ایران انجام داده اند و تا حد زیادی از آن غفلت شده است بی توجه گذر کرد.دراین پژوهش تلاش گردیده است که تاحد مقدور این نقص برطرف گردد.

لازم است ابتداهداف وسپس  فرضیاتی وسوالاتی که در این راستا دغدغه این تحقیق بوده است   مطرح گردد:  

اهدافی که این تحقیق دنبال می‌کند عبارتند از:

1- تبیین حوادث مرتبط با مسائل مربوط به شیعیان در قرن چهارم

2. معرفی برجسته ترین افراد خاندان بابویه.
3. بررسی روابط میان افراد این خاندان با برخی از افراد صاحب نام معاصر.

4.تبیین  نقش شیخ صدوق درمباحث کلامی‌دوره آل بویه هجری.

به پرسش های زیر نیز سعی شده پاسخ داده شود :

1.عوامل فرهنگی تا چه میزان بر گسترش تشیع در ایران تاثیر گذار بوده است؟

2.در خاندان بابویه به جز شیخ صدوق و پدرش چه کسانی شخصیت های علمی‌وفرهنگی                               داشته  اند؟