فهرست

چکیده 1

مقدمه. 2

فصل اول : کلیات تحقیق. 5

1-1  بیان مسأله. 6

1-2  پیشینه تحقیق. 11

1-3  حدود پژوهش… 12

1-4  سوالات پژوهش… 13

1-5  فرضیات پژوهش… 13

1-6  اهداف پژوهش… 14

1-7  خلاصه مراحل پژوهش… 15

فصل دوم : زبان و معنا 16

2-1  تعریف زبان. 17

2-2  پیدایش زبان. 18

2-3  زبانشناسی و نشانه شناسی. 18

2-4  مکاتب زبانشناسی. 20

2-4-1  مکتب فرمالیسم (صورت گرایی) 20

2-4-2  مکتب ساخت گرایی و گشتار زایشی. 21

2-4-2-1 مکتب پراگ.. 25

2-4-2-2 مکتب کپنهاگ.. 26

2-5  دلالت و معناشناسی. 27

2-6  معناشناسی و زبانشناسی. 28

2-7  پیشینه زبان و معنا 29

2-7-1  مطالعه زبان و معنا در یونان. 29

2-7-2  مطالعه زبان و معنا در هند. 30

2-7-3  مطالعه زبان و معنا در بین مسلمانان. 31

2-7-4  مطالعه زبان و معنا در قرن نوزدهم و بیستم. 33

فصل سوم : نظریات معناشناسی و انواع دلالت.. 36

3-1  انواع نظریه های معنایی. 37

3-1-1  معناشناسی دستوری. 37

3-1-2  نظریه بافت.. 38

3-1-3 نظریه حوزه معنایی. 41

3-2  انواع دلالت.. 43

3-2-1  دلالت صوتی. 43

3-2-1-1  اندام های گفتار 44

3-2-1-2 دسته بندی اصوات زبان. 44

3-2-1-3 صفات حروف.. 45

3-2-1-3-1  مجهور (واکدار) 45

3-2-1-3-2  مهموس (بی واک) 46

3-2-1-3-3  آوای شدید (انفجاری) 46

3-2-2  دلالت صرفی. 46

3-2-2-1  دلالت اسم. 47

3-2-2-2  دلالت فعل. 47

3-2-4-1 ترادف.. 47

3-2-4-2  تضاد 48

3-2-4-5 شمول معنایی. 49

فصل چهارم : بررسی دلالی و معنایی سوره الواقعه و الرحمن. 50

4-1 سوره الواقعه. 51

4-2  محتوای سوره الواقعه. 51

4-2-1 دلالت صوت.. 52

4-2-1-1  صامت.. 52

4-2-1-1-1  اصوات مجهور 53

4-2-1-1-1-1  شدت عقوبت گمراهان. 54

4-2-1-1-1-2  تفکر در نعمت های الهی. 55

4-2-1-1-2  اصوات مهموس.. 56

4-2-1-1-2-1  سرانجام خوش بهشتیان. 56

4-2-1-1-3  آوای شدید (انفجاری) 57

4-2-1-1-3-1  توصیف حادثه هولناک قیامت.. 57

4-2-1-1-3-2  سوال از معاد همراه با انکار 59

 

4-2-1-1-4  اصوات رخوت سایشی. 60

4-2-1-1-4-1  برشمردن نعمت های بهشتی. 60

4-2-1-1-4-2  جواب خداوند به منکران خدا و نعمت هایش… 61

4-2-1-1-5  اصوات متوسط (روان) 62

4-2-1-1-5-1  سرنوشت مومنان. 63

4-2-1-2-1  مصوت کشیده وبلند. 64

4-2-1-2-1-1  توصیف عاقبت بهشتیان و بشارت به آرامشو انذار از عذاب.. 64

4-2-1-2-1-2  توصیف عذاب جهنمیان. 65

4-2-1-2-2  مصوت کوتاه 66

4-2-1-2-2-1  پاسخ به منکران خدا 67

4-2-1-2-2-3   عظمت قسم به ستارگان و قرآن. 67

4-2-2  دلالت صرفی. 68

4-2-2-1  مفرد و جمع آوردن کلمات.. 69

4-2-2-1-2  ارتقای مقام و منزلت.. 69

4-2-2-1-3  مفرد آوردن کلمات جمع. 70

4-2-2-2  دلالت حرف (حرف جر علی «معنای فوق – استیلا و … ») 71

4-2-2-3  دلالت اسم فاعل. 73

4-2-3   هماهنگی بین صوت و صرف.. 76

4-2-4   دلالت نحوی. 77

4-2-4-1  تقدیم و تاخیر 78

4-2-4-2   تقدیم مسند الیه با روش نفی. 78

4-2-4-3  حذف.. 79

4-2-4-4  تکرار 80

4-2-4-5  بلاغت تکرار در قرآن کریم. 81

4-2-5   دلالت واژگانی. 83

4-2-5-1  معنای اصلی و نسبی. 83

4-2-5-2  مترادف.. 84

4-2-5-3  تضاد 85

4-2-5-4  شمول معنایی. 87

4-3  سوره الرحمن. 88

4-3-1  دلالت صوتی. 90

4-3-1-1  صامت.. 90

4-3-1-1-1  اصوات مجهور 90

4-3-1-1-1-1  ناتوانی جن و انس برای عبور از مرزهای آسمانی و زمین. 91

4-2-1-1-1-2  انکار جهنم. 92

4-3-1-1-2   اصوات مهموس.. 92

4-3-1-1-3  سرآغاز نعمت های الهی. 92

4-3-1-1-4  آوای شدید (انفجاری) 95

4-3-1-1-4-1  تهدید کافران و تکذیب کنندگان. 95

4-3-1-1-4-2  اصوات رخوت سایشی. 96

4-3-1-1-4-3  رعایت عدل و قسط.. 96

4-3-1-1-5   اصوات روان (متوسط) 97

4-3-1-1-5-1  دریاها با ذخایر گران بهایشان. 97

4-3-1-2  مصوت کشیده و بلند. 98

4-3-1-2-1 یادآوری نعمت ها و دعوت غیر مستقیم به شکرگذاری. 99

4-3-1-3  مصوت کوتاه(عظمت و بزرگی خداوند) 99

4-3-1-3  دلالت صرفی. 100

-3-2-1  جمع آوردن کلمات مفرد 101

4-3-2-2  دلالت حرف.. 102

4-3-3  دلالت نحوی. 103

4-3-3-1  تقدیم و تاخیر 103

4-3-3-2  تهویل و انذار 104

4-3-3-3  ذکر نعمت های بهشتی. 104

4-3-3-4  تکرار 105

4-3-3-5  حذف.. 106

4-3-3-6  دلالت فعل مضارع. 107

4-3-4 دلالت واژگانی. 107

4-3-4-1  معنای اصلی و نسبی. 107

4-3-4-3  کلمات متضاد-الفاظ مترادف.. 109

4-3-4-4 شمول معنایی. 110

5-1 فصل پنجم نتیجه گیری. 111

پی نوشت.. 114

منابع عربی. 116

منابع فارسی. 117

مقالات.. 120

سایت.. 121

چکیده انگلیسی. 122

چکیده

زبان نظام پیچیده ای از کلمات است که پشت هر یک از آنها معنای ویژه ای است لذا کلمات با کنار هم قرار گرفتن شان مفاهیم مختلفی را منتقل می کنند . معناشناسی نیز روشی است که به وسیله ی آن می توان معنای نهفته ی کلمات و جملات را دریافت . این روش شناخت معنا ، باید با نوع متن و مفهوم هماهنگ باشد . پس معناشناسی بهترین ابزار برای شناخت معنا است که در این پژوهش به کار گرفته شده است . البته گاهی معنای عبارات یا کلمات بایکدیگر اشتباه گرفته می شوند و مفهوم حقیقی از آنها در ذهن شکل نمی بندد . علم دلالت برای رفع این مشکل به کار می آید و به گونه ای پیام عبارت را تاکید می کند یعنی پررنگ تر می کند .این پژوهش به خصوص در فصل چهارم مفصلّا بیان خواهد کرد که چگونه دلالت صوت وصرف (تاکید معنایی)در فهم بهتر مفهوم آیات دو سوره الرحمن والواقعه کمک کرده است .

این پژوهش در پی آن است که با کند و کاو هایی که در این دو سوره انجام داده ، انواع دلالت (صوت ، صرف و نحو ، واژگان) را با بهره گیری از برخی از نظریات فرمالیسم ها و ساخت گراها بررسی کند و به تحلیل کارکرد هر یک از این دلالت ها در کشف معنا بپردازد .کلمات و واژگانی که در قرآن به کار رفته همچون آجرهای یک عمارت زیبا ، منظم و بی نقص در کنار یکدیگر قرار گرفته اند که مخارج حروفی هماهنگ و صوتی درخور ، زیبایی و انسجام آنرا دو چندان کرده است . به عبارتی مثل یک اثر موسیقیایی ، هم خوش آهنگ است و هم پر محتوا . لذا محتوا و آهنگ منسجم و هماهنگ می باشد . نیز این پژوهش در پی آن است که تأثیر و اهمیت دلالت ها اعم از صوت ، جایگاه صامت ها و مصوت ها و صرف و نحو ( ساخت کلمه و جمله و واژگان )که در برگیرنده ی معنای اصلی ، نسبی ، ترادف ، تضاد و شمول معنایی است ، را در بافت آیات مشخص کند . پس بافت و سیاق در بیان معنا بسیار موثر است .

 

کلید واژه : زبان ، دلالت صوت ، صرف و نحو ، سوره ی الرحمن و الواقعه .

 

مقدمه

معناشناسی ، دانش بررسی و مطالعه معانی در زبان انسان است . به طور کلی بررسی ارتباط میان واژه و معنا را معناشناسی می گویند . این علم معمولا بر روی دلالت کننده ها مانند لغات ، عبارات ، علایم و نشانه ها و اینکه از معانی شان چه استفاده ای می شود ، تمرکز دارد . از لحاظ زبانشناسی ، دانش معناشناسی به موضوعات پایه ای خود می پردازد ؛ نظیر چند معنایی (آرایه ای که به ابهامات معنایی می پردازد) ، ترادف (آرایه ای که پیرامون لغات هم معنی می باشد) و تضاد (معانی مخالف یک لغت) ، هم آوایی و … . در واقع معناشناسی یکی از بخش های دانش زبانشناسی است که در سال های اخیر مورد توجه قرار گرفته است . زیرا می توان زبان را به شکل پدیده ای که دارای دو حوزه است ، در نظر گرفت . حوزه لفظ و حوزه محتوا . در لفظ با شکل و ساختار عناصر زبانی سر و کار داریم و در محتوا با معنا و مفهوم . (باقری ،1380: 183)

شناخت معنا را در چهار سطح می توان فراگرفت :

 

سطح آوایی

صوت ، مظهر انفعالات درونی است و انفعال درونی آن است که به تنوع صوت یعنی مد و لین و غنّه و … منجر می شود . (رافعی ، 2005 :145) در قرآن کریم روشی به کار رفته است که  هنگامی که قرآن خوانده می شود به بهترین وجه ممکن بر مخاطب اثر می گذارد و توجه مخاطب را به خوبی جلب   می کند . تاجایی که شنونده- ی آن نمی تواند از گوش دادن به آن دست بکشد و تحت تأثیر احساسات و عواطف قرار می گیرد و در واقع قرآن کریم نوع خاصی از موسیقیای زبانی است که انسجام و هماهنگی کامل و توازن تام در آن قابل ملاحظه است . (همان : 148)  یک نوع هماهنگی و توازن در موسیقی و ایقاع آیات قرآن وجود دارد . تکرار بعضی از صوت ها و کلمات در افزایش ایقاع و اثرگذاری سوره و آهنگین کردن آن موثر است و بین این اصوات و جو آیه و معنایی را که آیه درصدد بیان آن است ، رابطه ی تنگاتنگی وجود دارد . همچنین موسیقی در ترکیب برخی جمله ها چنان موثر واقع شده است که جایگزینی یک کلمه با کلمه ی دیگر باعث از بین رفتن موسیقی کلام می شود ، مثلا در آیه ی (انّه لقول رسول کریم) ، (قرآن ، تکویر ، آیه 19) تکرار حرف (ل) بر موسیقی آیه می افزاید و تکرار سه لام زیبایی را افزون میکند به گونه ای که اگر کلمه ی دیگری جایگزین یکی از کلمات کنیم ، بی تردید موسیقی کلام از بین خواهد رفت .(عبدالرحمن ،2006 : 7)

 

سطح صرفی و نحوی

سبک شناسی برای سطح صرفی و نحوی اهمیت بسیار قائل است : چرا که این سطح ما را قادر       می سازد تا سبک یک متن از متن دیگری باز شناخته شود . (نک : فهمی حجازی ، 1379 :63) .

در این سطح به عناصری چون بررسی جمله ها ، بررسی پدیده های سبکی مانند مفرد و جمع بودن کلمات ، به کار بردن استفهام و امثال آن و نیز دلالت بلاغی واژگان پرداخته می شود .

 

سطح ادبی

در سطح ادبی به مسائل علم بیان از قبیل تشبیه ، استعاره ، مجاز ، و کنایه و مسائل بدیع المعنی از قبیل تضاد و تناسب توجه می شود . (شمیسا ،1372 :158) در این قسمت به پدیده های سبک شناسی که در سطح ادبی به چشم می

چکیده

 

زیبایی یک مفهوم کلی است و شاید نتوان تعریف ثابتی برای آن ارائه داد اما زیبایی برای همه افراد مطلوب و خواستنی است وازسده هیجدهم زیباشناسی به عنوان یک علم مطرح شده است که به بررسی عناصر و عوامل موثر در ایجاد زیبایی می ­پردازد. ما نمونه اعلای این زیبایی را در کلام مولا علی(ع) می‌بینیم که سرآمد فصاحت و بلاغت و خطابه و سخنوری بوده است و نهج‌البلاغه به عنوان چکیده کلام مولا(ع) می­باشداز آنجا كه نهج البلاغه دارای والاترین متن ادبی است؛ انتخاب كلمات و واژه­ های به كار رفته در متن آن كاملاً حساب شده است. با محتوای غنی و تصویرهای شگرف آن هماهنگی و انسجام کامل دارد  در این پژوهش به بررسی عناصر زیبایی ادبی(موسیقی، عاطفه، خیال، لفظ و معنا )در خطبه­های طاووس، اشباح، قاصعه پرداخته شد تامعانی ژرف آن آشکارتر گردد. و در نهایت این نتیجه حاصل شدکه تصویر سازی وبرانگیختن خیال از ابزارها و عناصر مهم در کشف معنا  هستند،تصاویر ارائه شده از محیط پیرامون وام گرفته تاکلام برای مخاطب قابل درک وپذیرش باشد. رنگ، از جمله عواملی می­باشد که عواطف را سخت برمی­انگیزد و حضرت نیز به کاربرد رنگ و تاثیری که در کلامش ایجاد می­ کند کاملا آگاه است. و از رنگ­ها در خطبه­ها استفاده کرده است.

کلید واژه:

نهج‌البلاغه، موسیقی، لفظ، معنا، عاطفه، خیال

فهرست مطالب

عنوان

درآمد

فصل اول: کلیات پژوهش     1-1- بیان مسأله   1-2-پیشینه پژوهش 1-3-حدود پژوهش 1-4-سوالات پژوهش 1-5- فرضیات پژوهش 1-6-اهداف پژوهش 1-7-خلاصه مراحل پژوهش فصل دوم ـ تعاریف و نظریه­ های زیباشناسی 2-1-زیباشناسی 2-2- تقسیم ­بندی زیباشناسی 2-3-عناصرزیباشناسی ادبی 2- 3-1- لفظ 2- 3-2-معنا 2- 3-3-عاطفه 2- 3-3-1-معیارهای عاطفه 2-3-4- خیال 2-3-4-1-مضامین طیف و خیال در شعر کهن عرب 2-3-5-موسیقی فصل سوم- زندگی امام علی (ع)   3-1-قدرت ادبی امیرالمؤمنین(ع) 3-2-سیمای بلاغت در ادبی عربی تا عصر امام علی(ع) 3-3-امام علی(ع)و تأثیر بر ادب عربی فصل چهارم –تحلیل زیباشناسی خطبه­ها 4-1- خطبه طاووس 4-1-1-تحلیل خطبه طاووس 4-2-خطبه أشباح 4-2-1- تحلیل خطبه اشباح 4-3-خطبه قاصعه 4-3-1-تحلیل خطبه قاصعه فصل پنجم : نتیجه ­گیری و پیشنهادات 5-1- نتیجه ­گیری 5-2-پیشنهاد پژوهش منابع عربی وفارسی   چکیده عربی چکیده انگلیسی

مقدمه

زیبا از مصدر زیبیدن دارای معانی همچون: زیبنده، شایسته، نیکو، جمیل خوش‌نما و آراسته است و زیبایی نیز یعنی حالت و کیفیت زیبا که عبارت است از نظم و هماهنگی که همراه عظمت و پاکی، در شیئی وجود دارد و عقل و تخیل و تمایلات عالی انسان را به تحسین وا می­دارد و لذت و انبساط پدید می­آورد و آن امری نسبی است. (معین، 1360: 1762) گویی از آن هنگام که بشر اندیشیدن و عاطفه وزیدن را آغاز کرده است هنرنمایی و روی آوردن به زیبایی را آغاز کرده است در تعریف زیبایی نظرهای متعددی ارائه شده است و شاید بتوان آن را حقیقتی قابل ادراک اما تعریف ناپذیر دانست و نقطه مشترک همه این تعاریف به مطلوب و خواستنی بودن زیبایی در نظر همه انسانها ختم می‌شود و نهج‌البلاغه را می‌توان به عنوان یک منبع اصیل زیباشناختی معرفی کرد که از آغاز پدیدار شدنش بر غنای ادبیات عربی افزوده است و همه بزرگان علم و ادب از سرچشمه آن نوشیده‌اند و این اثر گران سنگ هم از جهت محتوا غنی می‌باشد و هم هماهنگی کامل میان لفظ و معنا وجود دارد و سرشار از تصویر آفرینی و واقعیت‌های جهان هستی می‌باشد و کلام امیرالمومنین علی(ع) آمیخته با فصاحت و بلاغت و جاذبه‌های لفظی و تعبیری و عبرت‌آموزی از گذشتگان و یادآوری مرگ و قیامت و موسیقی دلنشین است و چنان در جان مخاطب می‌نشیند که او می‌پندارد می‌تواند چون کلام مولا بیاورد. اما این مخاطب را یارای قلم فرسایی نیست از آنجایی که کلام مخیل جانها را بر می‌انگیزد و ذهن را وادار به همانندسازی می‌کند و موسیقی نیز ابزاری برای القای معانی می‌باشد و معنا را زیباتر جلوه می‌دهد و عاطفه نیز مخاطب را با متن همراه می‌سازد؛ از آنجا که تک تک کلمات و جملات نهج البلاغه از جنبه زیبایی بی نظیر و در القای معانی تأثیر ژرف دارند و این زیبایی وشکوه در رساندن معانی خطبه­ها کمک شایانی می­ کنند لذا پژوهشگر در این پژوهش در صدد بررسی عناصر زیبایی ادبی در سه خطبه از خطبه­های نهج البلاغه بر­آمده است و از میان خطبه­های مختلف که هر کدام دارای جایگاه ویژه­ای در معنا و زیبایی هستند سه خطبه طاووس، اشباح و قاصعه بخاطر اهمیت و تأثیری که عناصر زیبایی شناسی (لفظ، معنا، خیال، موسیقی و عاطفه)در زیبایی این خطبه­ها دارند، انتخاب شده و مورد تحلیل و بررسی قرار می­گیرند و در صور خیال به بررسی انواع تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه و شیوه ­های ارائه آن توسط حضرت؛ در لفظ و معنا به هماهنگی میان آن­ها و کاربرد صحیح واژگان؛ در موسیقی به انواع سجع، جناس و کلمات آهنگین و در  عاطفه به تأثیری که شیوه ­های مختلف ارائه سخن بر جان­ها می­گذارد می­پردازیم.

به طور خلاصه این پایان‌نامه در پنج فصل کلی نگاشته شده است:

فصل اول: به کلیات تحقیق که شامل بیان مسئله، سوابق، فرضیه‌ها، اهداف، ابزار گردآوری تحقیق می‌پردازد.

فصل دوم: به بررسی نظریه‌ها و مفاهیم زیبایی و تقسیم‌بندی آن می‌پردازد.

فصل سوم: به جایگاه ادبی امام علی (ع) و تأثیر  امام علی(ع) بر ادب عربی می‌پردازد.

 

فصل چهارم: به بررسی عناصر زیبایی‌شناسی در خطبه‌های طاووس، اشباح وقاصعه می‌پردازد.

 

فصل پنجم: به نتیجه‌گیری وپیشنهادات می‌پردازد.

بیان مسأله

درباره‌ی چیستی زیبایی، سخن­ها بسیار رانده شده است. برخی زیبایی را تناسب و هماهنگی اجزا با کل و هماهنگی اجزا با یکدیگر و عده‌ای آن را به سودمندی یا توانایی یا لذت و یا عشق تعریف کرده‌اند. تعریف زیبایی بسیار دشوار است اما بی‌شک، زیبایی یک کیفیت نگارین نمادی است که از سه ویژگی برخوردار است و موجب انبساط روح و روان آدمی می‌گردد. اولاً همراه با لذت است، ثانیاً ملزوم مطلوبیت است یعنی چیز زیبا برای شخص، دارای ارزش و مطلوبیت است. ثالثاً شگفت انگیزی و تعجب آور بودن را به ارمغان می‌آورد.(یاسوف، 1388: 17) مطالعات فلسفی ونظری درباره زیبایی دانش زیباشناسی را به وجود آورده بر این اساس آن را می­توان تعریف کرد:«زیبا شناسی شاخه ای از فلسفه است که با طبیعت زیبایی وداوری درباره آن سروکار دارد»یا«گستره ای از دانش است که با  توصیف پدیده های هنری وتجربه زیباشناسی وتفسیر آن سرکار دارد»(عبد الحمید، 2001 :18) پیشینه گفتمان زیبایی‌شناسی در تاریخ عرب به قدمت تاریخ اعجاز قرآن كریم است. نخستین محور زیباشناسی، نظم قرآن بود كه آن را ابراهیم بن سیار معروف به نظام  مطرح كرد. وی مساله فصاحت و بلاغت عرب را می‌شناخت و از ادیبان عصر خود بود و می‌شناخت كه چگونه عرب در نظم و نثر چیر­­گی دارد برای نظام، این پرسش مطرح شد كه چگونه عرب نتوانست بمانند قرآن بیاورد، او نظریه اعجاز صرفه را مطرح كرد، تا نشان دهد كه با همه چندگانگی و پاشانی بودن قرآن، از نظم و اعجاز ویژه‌ای برخوردار است و به این كتاب زیبایی مخصوص بخشیده كه غیرقابل معارضه است جاحظ  شاگرد وی نیز كار استاد خود را دنبال كرد، هر چند كه او دیدگاه استادش درباره صرف را نمی‌پذیرفت‌، اما او كتاب نظم‌القرآن را به همین جهت نگاشت تا یادآوری كند كه برجستگی و ویژگی قرآن را به عامل بیرونی مانند صرفه برنمی‌گردد و خود این كتاب دارای نظم بی‌مانند است (زرکشی ،1997 :93)

از عناصر زیبایی‌شناسی ادبی می‌توان لفظ، معنا، عاطفه، خیال و موسیقی را برشمردکه این پژوهش به دنبال بررسی این عناصر می­باشد :

لفظ: لفظ یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین عنصر تشکیل دهنده‌ی یک اثر ادبی و ماده‌ی اولیه‌ی آن به شمار می‌آید و شکل ظاهری متن از زیبایی لفظ بر می‌خیزد بنابراین استفاده از کلمات نازیبا هرچند دارای مفاهیمی بلند باشد جذابیتی برای خواننده ایجاد نمی‌کند تا با متن به راحتی همراه شود.

از جمله کسانی که به لفظ اهمیت می‌دهند و آن را برتر می‌شمارند صاحب الصناعتین است که می‌گوید: «معانی میان عقلا مشترک است زیرا اتفاق می‌افتد که معنایی خوب برای بازاری و نبطی و زنگی حاصل می‌شود، اما مردمان از جهت الفاظ و چیدن و تألیف و نظم آن بر هم رجحان پیدا می‌کنند.» (عسکری: بی‌تا، 196)

17 اردیبهشت 1393

 

 

 

 

چکیده        صحیفه سجادیه بعد از نهج البلاغه و قرآن کریم از گرانبهاترین و ارزشمندترین میراث فرهنگی اسلام و یکی از منابع معتبر و مستند دینی است که با محتوای غنی و تصاویر زیبا و نغمه ی دلنشین همواره مورد توجه بسیاری از بزرگان دانش قرا گرفته است. تصاویر ادبی بکار رفته در آن از خیال و ابتکاری بی­نظیر برخوردار است. دقت در انتخاب الفاظ و تعابیر، تازگی و طراوتی خاص به توصیفات آن حضرت بخشیده است و آن را از حالت رکود و ایستایی خارج نموده است. امام سجاد(ع) به شکل هنرمندانه از خیال استمداد گرفته و اندیشه ها و مفاهیم والا را در قالب الفاظ اندک و به صورت مؤثر و گیرا به مخاطب القا می کند. از مهمترین خصوصیات صور خیال بکار رفته، حیات و حرکت، استفاده از طبیعت زنده و پویایی است. حضرت با کلامی زیبا، در عین حال ساده و شیوا هر خواننده صاحب ذوقی را به وجد می آورد و هیچ گونه تکلفی در تصاویر احساس نمی شود بلکه تجربه ادبی و علمی امام سجاد(ع) به زیبایی هرچه تمام تر بیان داشته می شود. نکته مهم در تصاویر ادبی صحیفه سجادیه آن است که تصویر گری امام سجاد (ع) در خدمت انتقال پیام های انسانی و تربیت دینی مخاطب به کار گرفته شده است.  پژوهش حاضر می­کوشد صور خیال اعم از تشبیه، مجاز، استعاره و کنایه را در صحیفه سجادیه بررسی و تحلیل کند.

واژه­ های کلیدی: امام سجاد (ع)، صحیفه سجادیه، صور خیال.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                    صفحه    فصل اول: کلیات پژوهش

1-1- مقدمه …………………………………………………………………………………………………… 3

1-2- بیان مسأله………………………………………………………………………………………………. 5

1-3- سابقه و ضرورت پژوهش………………………………………………………………………….. 6

1-4- اهداف پژوهش………………………………………………………………………………………… 6

1-5- فرضیه های پژوهش………………………………………………………………………………….. 7

1-6- روش تحقیق ………………………………………………………………………………………….. 7

 

فصل دوم: امام سجاد(ع) و صحیفه سجادیه

2-1- ویژگی های فردی امام سجاد (ع)………………………………………………………………… 11

2-1-1- ولادت امام سجاد (ع) ………………………………………………………………………….. 11

2-1-2- کنیه و نسب امام سجاد (ع) …………………………………………………………………… 11

2-1-3- لقب های امام سجاد (ع) ………………………………………………………………………. 11

2-2- ویژگی های اخلاقی و عبادی امام سجاد(ع)……………………………………………………. 12

2-2-1- بخشش امام سجاد (ع) …………………………………………………………………………. 12

2-2-2- عبادت و بندگی ………………………………………………………………………………….. 13

2-2-3- مقام علمی امام سجاد (ع) ……………………………………………………………………… 14

2-3- اوضاع سیاسی و اجتماعی دوران امام سجاد (ع)………………………………………………. 15

2-3-1- رفتار امام سجاد (ع) با جنبش حره ………………………………………………………….. 17

2-4- شهادت امام سجاد (ع) …………………………………………………………………………….. 19

2-5- صحیفه سجادیه……………………………………………………………………………………….. 19

2-5-1- ابعاد صحیفه سجادیه ……………………………………………………………………………. 20

2-5-2- هدف و درون مایه صحیفه سجادیه ………………………………………………………….. 21

 

فصل سوم: تصویر ، خیال و تخیل

3-1- تصویر…………………………………………………………………………………………………… 25

3-1-1- تعریف لغوی تصویر ……………………………………………………………………………. 25

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                  صفحه

3-1-2- تصویر در اصطلاح ادبی………………………………………………………………………… 25

3-2 – خیال……………………………………………………………………………………………………. 27

3-2-1- تعریف لغوی خیال ………………………………………………………………………………. 27

 

3-2-2- خیال در اصطلاح ادبی …………………………………………………………………………. 27

3-3- تخیل ……………………………………………………………………………………………………. 29

3-3-1 – تعریف لغوی  تخیل……………………………………………………………………………. 29

3-3-2- تخیل در اصطلاح ادبی………………………………………………………………………….. 29

 

فصل چهارم:بررسی صور خیال در صحیفه سجادیه(تشبیه، مجاز ،استعاره و کنایه)

4-1- تشبیه…………………………………………………………………………………………………….. 33

4-1-1- بلاغت تشبیه……………………………………………………………………………………….. 34

4-1-2- تشبیه در صحیفه سجادیه ………………………………………………………………………. 35

4-2- مجاز…………………………………………………………………………………………………….. 50

4-2-1- بلاغت مجاز……………………………………………………………………………………….. 51

4-2-2- مجاز مرسل………………………………………………………………………………………… 52

4-2-3- مجاز مرسل در صحیفه سجادیه……………………………………………………………….. 53

4-2-4- مجاز عقلی…………………………………………………………………………………………. 56

4-2-5- مجاز عقلی در صحیفه سجادیه………………………………………………………………… 57

4-3- استعاره………………………………………………………………………………………………….. 59

4-3-1- بلاغت استعاره…………………………………………………………………………………….. 60

4-3-2- استعاره در صحیفه سجادیه …………………………………………………………………….. 62

4-4- کنایه……………………………………………………………………………………………………… 83

4-4-1- بلاغت کنایه………………………………………………………………………………………… 84

4-4-2- کنایه در صحیفه سجادیه ……………………………………………………………………….. 85

 

فصل پنجم :یافته های پژوهش

5-1- یافته های پژوهش……………………………………………………………………………………. 101

منابع و مآخذ …………………………………………………………………………………………………… 107

• مقدمه:

 

«الحَمدُاللهِ رَبِّ العَالَمین؛ وَ الصَلاةُ وَ السَلامُ عَلی مُحَمَّد وَ آلِه الطَاهِرین»

در تاریخ بشریت، پیشوایان بزرگ الهی برای هدایت و رهایی انسان ها از چنگال ستم و تیره روزی به پا خاستند، خود سوختند و به دیگران روشنی بخشیدند و با گفتار و رفتار الهی خویش، چگونه زیستن را به آن ها آموختند. در پیشاپیش این دسته از پیشوایان، امامان اهل بیت (علیهم السلام ) قرار دارند که تاریخ زندگی آنان، برگ های زرینی را در تاریخ بشریت پدید آورده است و از جمله آن ها امام سجاد(ع) است. شیوه رفتار و گفتار ایشان برترین الگوی زندگی به شمار می آید. در حقیقت حضرت گنجینه ای  سرشار از همه رشته های علوم الهی اند و سخنگو و مفسر آیات قرآن به شمار می روند. از امام سجاد(ع) آثار ارزشمند و گرانقدری به یادگار مانده است. صحیفه سجادیه از مشهورترین این آثار می باشد که از افتخارات شیعه به حساب می رود و مهمترین سخنان حضرت را در امور گوناگون به شکل دعا بیان می دارد. این اثر جاودانه مشتمل بر پنجاه و چهار دعاست و دربرگیرندة معارف عظیم بشری در همه شوون زندگی است، به گونه ای که راه سعادت را در پیش روی بشریت می گشاید. «این دعا‌ها با فصاحت و بلاغت بسیار عجیب و مضامین بسیار عالی بیان شده‌اند که در حد اعجاز است و خود موید نسبت این دعا‌ها به امام سجاد (ع) است؛ زیرا این گونه جواهر معنوی جز در معادن حکمت اهل بیت نبوت یافت نمی‌شود، علاوه بر آن دعا‌ها و مناجات‌های دیگری نیز از حضرت نقل شده است که دارای معانی بلند و الفاظ زیبا و فصیح است». (عبداللهی، 1381: 16 و 17) این کتاب در بین عالمان و بزرگان به انجیل اهل بیت و زبور آل محمد(ص) ملقب گردیده و همانطور که انجیل و زبور داود دو کتاب آسمانی حاوی علوم و حکم بوده، صحیفه سجادیه نیز علوم و حکمی را دربردارد که جهانیان را به سعادت و نیکبختی می‌رساند. هرکس از روی اخلاص و با نیت پاک، دعایی از دعاهای آن را بخواند و در فهم معانی آن اندیشه کند، نور الهی در دل او تابیده و برای سعادت دنیا و آخرت قدم می‌گذارد. این کتاب را به اخت القرآن وصف نموده اند و نهج‌‌البلاغه را اخ القرآن گویند. (فیض الاسلام، 1375 :3 )

از آن جایی که امام سجاد(ع) در دوران اختناق و اوضاع ناگواری زندگی می‌کردند و نمی‌توانستند مطالب مورد نظرشان را آشکارا بیان کنند، از شیوه ی موعظه و دعا در این کتاب بهره برده اند. ( خامنه‌ای، 1361 :34 ). امام سجاد (ع) کتاب صحیفه سجادیه را با به کارگیری صور خیال و بیان هنری زینت داده اند و بر اثرگذاری و جذابیت آن افزوده اند. صور خیال از عوامل مولد زیبایی است از همین رو به « ابزار انتقال و انعکاس جهان و هستی به دنیای زبانی و ادبیات، ابزار شبیه­سازی می‌گویند که کارآمدترین این ابزارها تشبیه و استعاره است. هنرمندان با این ابزار از جهان بیرون و درون عکس و تصویر می‌گیرند لذا به این ابزار، صور خیال گفته اند. تشبیه و استعاره عنصر مشترک بین دو جزء را کشف می‌کند از این­رو با ایجاد پیوند میان پدیده‌ها، آن‌ ها را به صورت خیالی قابل درک می‌سازند». ( شمیسا، 32:1381 )

بهره گیری هنرمندانه از صور خیال، اثر و نفوذ کلام را دو چندان می کند به همین دلیل کلامی که از بیان هنری بهره بیشتری داشته باشد، ماندگاری، تاثیر و پویایی آن به مراتب بیشتر است. بی شک کلام امام سجاد(ع)در کنار معانی و مضامین عمیق، از این ویژگی بهره ای وافر برده است. بررسی صور خیال سبک و ارزش هنری اثر را روشن می‌سازد و میزان قدرت و نوآوری را مشخص می‌کند؛ لذا نگارنده بر آن است که به بررسی و تحلیل صور خیال بپردازد. پژوهش حاضر می کوشد تصاویر هنری به کار رفته در صحیفه سجادیه را شرح دهد و شامل پنج فصل می باشد که فصل اول در برگیرندة کلیات تحقیق شامل بیان مسأله، سابقه و ضرورت انجام پژوهش، اهداف، فرضیات و روش تحقیق می باشد. فصل دوم اختصاص به بررسی زندگانی امام سجاد (ع) دارد. در این فصل مطالب  مختصری در مورد امام سجاد(ع) شامل تولد، لقب های حضرت، ویژگی های فردی امام(ع) و اوضاع و شرایط دوران ایشان ارائه می شود. فصل سوم در برگیرندة صور خیال است و به بیان تصویر و خیال و تعریف واژه های تصویر، خیال، تخیل، می پردازد و به ارزش و نقش آن ها اشاره می کند. در ادامه فصل چهارم که مهم‌ترین فصل است، به تعریف انواع صور خیال از حیث لغوی و اصطلاحی می پردازد و بلاغت و کاربرد هر یک از تصاویر از جمله تشبیه، مجازمرسل، مجاز عقلی، استعاره و کنایه را بیان می کند، سپس صور خیال در صحیفه سجادیه را مورد تحلیل و بررسی قرار می دهد؛ تا زیبایی های بخش بسیار کوچکی از این مجموعه  عظیم و گرانبها نمایانده شود. فصل پنجم به نتیجه گیری مباحث اختصاص دارد و در پایان منابع و مآخذ ذکر می شود. هر چند این تحقیق، خالی از اشتباه و نقص و کاستی نبوده؛ اما امیدوارم توانسته باشم گامی در عرصه ادبیات عربی و اشاعه فرهنگ دینی بردارم و در پایان امیدوارم که خداوند متعال تحقیق ناچیز این بنده حقیر را بپذیرد.

شایان ذکر است در تهیه و تدارک پژوهش از منابع متعدد و متنوعی استفاده شده است؛اما منبع اصلی، خود صحیفه سجادیه است و از موانع و مشکلات این تحقیق کمبود منابع و مراجع و آثار تخصصی در باب بلاغت و شیوه ی سخنوری امام سجاد(ع) است که مورد غفلت پژوهشگران واقع شده است. هرچند به خاطر اهمیت و شهرت صحیفه شروح زیادی نوشته شده است ؛ولی در زمینه ادبی، آن چنان که باید، کاری صورت نگرفته است. غیر از اشارات پراکنده ای که در لا به لای شروح به تصاویر ادبی آن شده است و از آن جمله می توان به ریاض العارفین اثر محمد بن محمد دارابی اشاره کرد که برخی از تصاویر ادبی را، در لابه لای شرح تحلیل کرده است و نیز تلخیص ریاض السالکین نوشته علیخان حسنی حسینی مدنی شیرازی به برخی از تصاویر ادبی اشاره کرده است ؛ولی به صورت جدی به بررسی جنبه ادبی آن نپرداخته است. بنابراین ضروری می نمود، نگارنده به تحلیل و بررسی تصاویر ادبی بپردازد. گرچه این پژوهش نمی تواند حق مطلب را ادا کند.

                                                                   « اللهم وفقنا لما تحب و ترضی »

چکیده

حضور استعمار  در کشورهای عربی در قرن معاصر، شاعران را بر آن داشت که درباره وطن خود شعر بسرایند؛ به همین سبب شعر وطنی در دیوان شاعران این دوره از جایگاه والایی برخوردار است. در این میان عبدالله بردونی شاعر روشندل یمنی جزء برجسته‌ترین شاعران وطنی است که نامش هم‌اکنون در میان شاعران جهان عرب مطرح است.با بررسی دیوان وی معلوم شد که وی راجع به وطن خویش اشعار زیادی سروده وبدان عنایت ویژه‌ای داشته است. او در موضوعات گوناگون ملی ـ میهنی از جمله: آزادی، وحدت و همبستگی، عشق به وطن،مبارزه با استعمار، انتقاد از رجال سیاسی و… شعر سروده است. این تنوع و گستردگی مضامین وطنی را می‌‌توان از برجسته‌ترین ویژگیهای شعر وی دانست که نبوغ شعری خود را دربیان آنها به كاربرده است.اودر بیان این مضامین از مکتب ادبی  رمانتیسم تأثیر پذیرفته است . زیرا این مکتب ادبی از یک طرف تمام جوانب زندگی بشر اعم از مسائل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و ادبی را که می‌‌توانسته با یکی از حواس پنجگانه به آن رخنه کند، در بر می‌‌گیرد؛ و از طرف دیگر بر پایه توجه به احساسات، آزادی، تجدید در مضمون و ساختار ادبی استوار است. بردونی با وجود اینکه اشعارش کلاسیکی است اما در مضمون و ساختار اشعارش خواستار نوآوری و ابداع بوده است می‌‌توان گفت  وی دراین زمینه از سرآمدان این مکتب ادبی است.همچنین زندگی پر فراز و نشیب این شاعر بزرگ و فشارهایی که به موجب فقر و محرومیت،ظلم وستم حاکمان،غربت و دوری از وطن وخانواده بر او وارد شد شعر وی را تحت تأثیر قرار داده است.

واژگان کلیدی:عبدالله بردونی، شعر وطنی، مضامین وطنی.

 

 

 

فهرست مطالب

 

مقدمه. 1

سؤال‌های اصلی تحقیق.. 2

فرضیه‌ها 2

ضرورت انجام تحقیق و اهداف… 3

سابقه و پیشینة تحقیق.. 3

روش کار و منابع تحقیق.. 3

فصل اول: بررسی اوضاع سیاسی اجتماعی عصر عبدالله بردونی… 5

1- اوضاع سیاسی واجتماعی عصر شعر. 6

1-1.اوضاع یمن قبل از انقلاب 1962م. 6

1-2.تحولات سیاسی یمن در فاصله دو جنگ…. 6

1-2-1.سیاست امام یحیی در داخل کشور. 7

1-2-2.حرکت ملی ـ میهنی بین دو جنگ…. 9

1-3.تحولات سیاسی در یمن بعد از جنگ جهانی دوم. 9

1-3-1.یمن در زمان حکومت امام احمد. 10

1-3-2.انقلاب 1948م و 1955م. 10

1-3-3.کوشش‌های اصلاح طلبانه. 11

1-3-4.اوضاع سیاسی و اجتماعی در شمال یمن.. 12

1-3-5.انقلاب و پایان حکومت ائمه در یمن.. 15

1-3-6.انقلاب 1962م و اعلان جمهوری.. 15

1-3-7.جمهوری دمکراتیک خلق یمن.. 17

الف) جنوب یمن تحت نفوذ و سیطره بریتانیا 17

ب) حکومت بریتانیا در جنوب یمن در بین دو جنگ…. 18

1-3-8.اوضاع سیاسی واجتماعی  در جنوب یمن.. 20

1-3-9.بالا گرفتن حرکت‌های ملی و میهنی در جنوب بر علیه استعمار بریتانیا 20

1-3-10.انقلاب مسلحانه و استقلال جنوب یمن.. 21

1-3-11.تحولات سیاسی دریمن بعد از دو انقلاب… 22

1-3-12.اوضاع اجتماعی، فرهنگی و آموزشی.. 26

1-3-13.وضعیت زنان در جامعه یمن.. 27

1-3-14.آموزش و پرورش… 27

1-3-15.مراکز فرهنگی.. 27

فصل دوم:  سیر زندگی عبدالله بردونی… 29

1- سیر زندگی شاعر. 30

1-1. نام و نسب و تولد. 30

1-2. بردونی و نابینایی.. 31

1-3. شیوه یادگیری.. 32

1-4. دوران كودكی.. 33

1-5. آغاز جوانی «عبد الله بردونی» 33

1-6. خصوصیات اخلاقی.. 34

1-6-1. بدبینی.. 35

1-7. فلسفه مرگ وی.. 36

2- زندگی ادبی.. 38

2-1.آغاز شاعری.. 38

2-2. تأثیر پذیری«بردونی» 40

2-3. فرهنگ «بردونی» 40

2-3-1.  رابطه فرهنگ با سیاست در نزد بردونی.. 41

 

2-4. موضوعات شعری «بردونی» 42

2-4-1. غربت و دوری از وطن.. 42

2-4-2. غم و اندوه. 45

2-4-3.دلتنگی و تنهایی.. 47

2-4-4. عشق.. 49

2-5. مکتب رمانتیسم و بردونی.. 50

2-5-1. مکتب ادبی رمانتیسم.. 51

2-5-2.اصول مکتب رمانتیسم.. 52

2-5-2-1.توجه به احساسات و هیجانات فرد. 52

2-5-2-2.آزادی و شخصیت… 53

2-5-2-3.گریز از اجتماع و واقعیت و سیر در عالم رؤیا و خیال. 53

2-5-2-4.تجدید در مضامین و ساختار اجناس ادبی.. 54

2-5-3. موضوعات کلی مکتب رمانتیک…. 54

2-6. فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی«بردونی» 56

2-6-1. سمت‌های سیاسی «بردونی» 59

2-7. منزلت ادبی «عبد الله بردونی» 59

2-8. بردونی در سخن ادباء و ناقدان. 60

2-9. آثار و تألیفات… 62

الف) آثار شعری «بردونی» 62

ب) آثار منثور. 63

ج) نسخه‌ها خطی چاپ نشده. 64

فصل سوم:  بررسی و پژوهشی در اشعار وطنی  عبدالله بردونی… 66

1- تاریخچه وطنیات در ادبیات عربی.. 67

1-1.وطن و شعر وطنی.. 67

1-2. معنی لغوی وطن.. 67

1-3. تعریف شعر وطنی.. 68

1-4. شعر وطنی در ادبیات عربی قدیم.. 69

1-5. شعر وطنی در ادبیات عربی معاصر. 71

1-6. عوامل به وجود آورندة شعر وطنی.. 72

1-7. مظاهر شعر وطنی.. 73

الف) گرایش عثمانی.. 73

ب) گرایش شرقی.. 74

ج) گرایش ناسیونالیستی.. 75

د) گرایش اقلیتی و منطقه ای.. 76

1- در مصر. 76

2- در لبنان. 77

ه‍ (گرایش بازگشت به وطن: 77

و)مساله فلسطین: 78

1-8.بردونی و یمن.. 78

1-9.بردونی شاعر وطنی و قومی.. 81

2- شعر «بردونی» 83

2-1. ویژگی‌های اشعار وطنی «عبدالله بردونی”. 84

2-1-1.تعصب وتعهد. 84

2-1-2.صداقت و واقعیت… 87

2-1-3.غموض و ابهام. 91

2-1-4. تکرار. 92

3- زبان اشعار وطنی بردونی.. 95

3-1.اسلوب ها 95

3-1-1.سخریه. 95

3-1-2.حوار. 98

3-1-3.تصویر. 99

3-2.صنایع ادبی.. 101

3-2-1.اسلوب ردالعجز الی الصدر. 101

3-2-2. مقابله. 104

3-2-3.طباق.. 105

4- مضامین اشعار وطنی.. 106

4-1.آزادی.. 106

4-2.دعوت به وحدت، همبستگی و تعاون. 109

4-3.مبارزه با استعمار. 115

4-4.انتقاد از رجال سیاسی.. 119

4-5.فقر و محرومیت… 124

4-6.صلح و امنیت… 125

4-7.جمهوری خواهی.. 126

4-8.میهن‌دوستی.. 129

4-9.تجلیل از قهرمانان ملی.. 131

4-10. افتخار به شکوه و عظمت گذشته و دعوت به احیای آن. 134

4-11.ضرورت فراگیری علم و دانش…. 135

4-12.جهل و عقب‌ماندگی.. 136

4-13.به تصویر کشیدن مشکلات مردم در زمان حکومت… 139

نتیجه. 141

فهرست منابع ومآخذ. 142

منابع فارسی.. 142

منابع عربی: 142

فهرست مقالات… 145

مقدمه

شعر وطنی بازتاب تحولات سیاسی جامعه و نتایج حوادث مربوط به آن است. حوادث پرفراز و نشیب جهان عرب در دوره‌ معاصر به ویژه در یمن شاعران را به شدت تحت تأثیر قرار داد که درباره وطن شعر سرایند؛ لذا شعر ملی ـ میهنی در دیوان شعرای معاصر از جایگاه والایی برخوردار است. عبدالله بردونی در این زمینه شاعری بزرگ و از پیشگامان شعر معاصر یمن به شمار می‌‌آید. او مسائل و مشکلات جامعه یمن را به واسطه اشعار وطنی‌اش به تصویر می‌‌کشد و گاه پا فراتر نهاده و به بیان مشکلات جامعه عرب می‌‌پردازد و در گرفتاری‌ها و مشکلات، خود را شریک غم و اندوه آنها می‌‌داند. قدرت بیان، عاطفه قوی، امتزاج سبک قدیم شعر با سبک جدید باعث شده که وی در این عرصه نام‌آور شود و شعرش جزء بهترین اشعار ملی ـ میهنی دوره‌ معاصر به شمار آید.

پژوهش حاضر تلاشی در جهت شناخت و طنیات این شاعر بزرگ است. علاوه بر کلیات متشکل از سه فصل است.در فصل اول به بررسی اوضاع سیاسی ـ اجتماعی عصر شاعرپرداخته شده است. فصل دوم به سیر زندگی شخصی و ادبی و معرفی آثار وی اختصاص دارد. در فصل سوم و نهایی تحت عنوان بررسی و پژوهش در اشعار وطنی، سعی بر آن بوده است که هدف اصلی از پژوهش برآورده شود. این فصل با بررسی تاریخچه شعر وطنی به طور خلاصه آغاز شده؛ پس از آن با دسته‌بندی  ویژگی‌های شعر وطنی و  زبان اشعار و سبک او ادامه یافته  است. این فصل با دسته‌بندی موضوعات وطنی همچون: آزادی، وحدت، به تصویر کشیدن مشکلات مردم، انتقاد از رجال سیاسی، مبارزه با استعمار و… خاتمه می‌‌یابد. و این مضامین بخش عمده‌ای از مجموعه اشعار عبدالله بردونی را به خود اختصاص داده است. به گونه‌ای که می‌‌توان گفت نبوغ وی در این زمینه شکوفا شده است. و عوامل زیادی از جمله: فقر و محرومیت، ظلم و ستم حاکمان، غربت و دوری از وطن و خانواده‌ بر روی شعر وی تأثیرگذار بوده است. وی در بیان این اشعار از مکتب ادبی رمانتیسم تأثیربسیاری پذیرفته است. در تمامی این مراحل سعی بر آن بوده که از نمونه‌های شعری متناسب برای هر بخش استفاده شود.

سؤال‌های اصلی تحقیق

با توجه به مطالب یاد شده در این پژوهش سؤالاتی مطرح می‌‌شود که پاسخ آنها زیربنای اصلی پژوهش را تشکیل می‌‌دهد. این سؤالات عبارتند از:

اشعار وطنی عبدالله بردونی به بیان چه موضوعاتی از مسائل ملی ـ میهنی پرداخته است؟

• دایره شمول مضامین ملی ـ میهنی عبدالله بردونی تا چه حدی است؟
• چه عواملی بر روی اشعار وطنی وی تأثیر گذاشته است؟
• اشعار وطنی وی بیشتر تحت تأثیر کدامین مکتب ادبی بوده است؟

فرضیه‌ها

• بردونی در اشعار وطنی خود به بیان موضوعاتی چون آزادی، وحدت ، عشق و علاقه به وطن، به تصویر کشیدن مشکلات مردم، مبارزه با استعمار، انتقاد از رجال سیاسی، صلح و آشتی، جمهوری‌خواهی و… پرداخته است.
• با بررسی مجموعه‌های شعری وی معلوم شد که اشعار وطنی، قسمت اعظم دیوان دو جلدی او را تشکیل می‌‌دهد.
• تأثیر محیط و اوضاع سیاسی ـ اجتماعی بر روی اشعار وطنی وی بسیار است و به نظر می‌‌رسد که شعر وی آیینه تمام نمای عصرش باشد.
• بردونی اشعار ملی و میهنی خود را بیشتر بر اساس مکتب رمانتیک سروده است.

ضرورت انجام تحقیق و اهداف

از آنجا که ادبیات معاصر یمن در این دوره نسبت به دوره‌های قبل ناشناخته مانده است و عبدالله بردونی از ادبای بزرگ دنیای عرب می‌‌باشد. مسأله وطن و سرودن شعر در خصوص آن یکی از اصلی‌ترین مضامین شعری شاعران علاقه‌مند به میهن است که احساسات هر انسان آزاده‌ای را برمی‌انگیزد و از سوی دیگر به خاطر بکر و جدید بودن موضوع و همچنین نیاز جامعه ادبی ایران نسبت به دستاوردها و آثار شاعران معاصر یمن به نظر می‌‌رسد که بررسی اشعار

چکیده

مقامات حریری نوشته ابو محمد قاسم بن علی حریری بصری، اثری است گرانسنگ در موضوع مقامات که این نویسنده­ی توانا آن را به تقلید از شیوه­ بدیع­الزمان در پنجاه مقامه نگاشته، و در تصنع و تکلف از وی در گذشته و این فن را به کمال رسانده است. هر مقامه در قالب داستانی کوتاه و مستقل است که شخصی به نام حارث بن همام، شیفته­ی نوادر ادب، آن را روایت کرده است. و قهرمان داستان­ها، پیرمردی است شوخ، فرزانه، خطیب و دانای علوم و فنون ادبی به نام ابو زید سروجی، که با خطابه­های شیرین خود همگان را می­فریبد.

قرآن کریم، مهمترین و بی­نظیرترین کتاب در نزد مسلمانان و به ویژه علما و ادبا است و کاملترین کتابی است که نازل شده و بلاغت و زیبایی آن همگان را شیفته­ی خود نموده است و نویسندگان بسیاری، از آن تأثیر پذیرفته­اند. ابو القاسم حریری نیز از جمله کسانی است که مقامات خویش را با تأثیر پذیری از قرآن کریم بنا نهاده و از آیات و مضامین آن بهره­ی وافر برده است.

در انجام این پایان نامه ، از روش کتابخانه­ای­ برای گردآوری اطلاعات استفاده شده است. و سعی بر آن شده تا بینامتنیت قرآنی را در مقامات حریری، که به حق یکی از کم­نظیرترین آثار ادبی در ادبیات عرب، محسوب می­ شود مورد بررسی و کند و کاو قرار دهد.

حریری از آیات نورانی قرآن کریم، بهره فراوان جسته است که در چهار گروه مورد بررسی قرار گرفته است:

• استفاده از الفاظ قرآن کریم 2-  استفاده از آیات قرآن کریم یا قسمتی از آن
• استفاده از مفاهیم و مضامین آیات الهی       4-   استفاده از الفاظ و مفاهیم آن.

پژوهشی که انجام شده، نشانگر این است که کاربرد قرآن در کتاب مقامات حریری  بسیار جالب توجه بوده، که شاید در این بررسی فقط به بخش­هایی از آن اشاره شده است. و این امر بیان کننده­ توجه وافر این شاعر به کلام خداوند می­باشد.

واژگان کلیدی:

حریری، مقامات، قرآن کریم، بینامتنیت

 

فهرست مطالب

 عنوان                                                                                                         صفحه

7

9

6

28

8

8

8

9

9

50

50

50

50

51

51

51

51

61

61

61

62

2

3

4

4

4

5

6

7

8

8

8

9

9

9

2

2

2

 

 

3

3

3

4

4

4

4

5

5

5

6

6

7

7

7

7

8

9

80

80

80

81

1

1

81

82

82

82

2

3

3

3

3

4

4

6

6

9

90

91

3

 

فهرست شکلها

 

عنوان

صفحه

فهرست جدولها

 

عنوان

صفحه

 

 

 

مقدمه

قرن چهارم هجری، دوره­ بسیار آشکاری از زندگی عرب و مسلمانان در تمامی جوانب از جمله ادبیات داستانی می­باشد. و تأثیر دولت آل بویه در آن بسیار زیاد بوده است؛ چرا که آن­ها رابطه­ محکمی را بین تاریخ خود و تاریخ خلافت عباسی پیوند زدند که هیچ دولت دیگری در آن عصر، چنین پیوندی نداشت.

در اواخر قرن چهارم هجری در زبان عربی از متفرّعات فنّ قصص، فنّ نویی به وجود آمد كه بر آن نام «مقامات» نهادند. مقامات، به طور کلی از انواع داستان­های کهن می­باشد که با نثر مصنوع آمیخته با شعر در مورد یک قهرمانی است که به صورت ناشناس در داستان ظاهر می­ شود، حوادثی به وجود می­آورد و همین­که در پایان داستان شناخته می­ شود، ناپدید می­­گردد تا آن­که دوباره در هیبتی دیگر، در مقامه بعدی آشکار می­ شود (شمیسا، 1373، 207). لذا مقامات را می­توان مجموعه ­ای از داستان­های مجزّا دانست که دارای وحدت موضوع می­باشند. این فن با داستان­نویسی و افسانه­پردازی از بعضی جهات مشابه و از پاره­ای جهات مغایر بود.

مقامات بلافاصله پس از ابتكار و ابداع در زبان عربی، شهرتی تمام یافت و پیروان بسیار پیدا كرد و علّت آن این بود كه در نثر عربی در این عهد، میل به تكلف در صنعت لفظی، شدّت یافته بود و ایجاد فنّ مقامات، راه را برای نویسندگان متصنّع هموار می­كرد. نیز به نظر می­رسد كه استغاثه­های مسجّع گدایان، برای ظهور سبك مخصوصی كه «بدیع الزّمان همدانی» در مقامات خود به وجود آورد بسیار مؤثّر بوده است. (ابراهیمی حریری، 1364، 8)

بینامتنیت )تناص) یک اصطلاح ادبی است كه نخستین بار در زبان فرانسوی و در آثار اولیه ژولیا کریستوا، در اواسط تا اواخر دهه­ شصت مطرح شد.

باید بدانیم که متون، در تشکیل یک متن دخیل­اند و این گفته به مثابه­ی معیارها و مقایسه­هایی نمی ­باشد که شخص نویسنده برای تألیف متون جدید و خاص، چاره­ای جز این نداشته باشد که به این تبعیت و پیروی کردن روی بیاورد؛ بلکه ماده­ی اولیه­ا­ی که در تولید متون جدید به کار می­گیرد بر اساس نقشه­ا­ی است که آن را در ذهن و وجود خود ترسیم نموده است. (اکبری، 1380، 6)

کتاب مقامات حریری در زمره­ی بهترین آثاری است که به زبان عربی و در قالب نثر نگاشته شده است. این کتاب شامل پنجاه مقامه و به صورت داستان می­باشد که راوی آن حارث بن همام و قهرمان آن ابوزید سروجی است.

با توجه به اینکه در خصوص بینامتنیت قرآنی در مقامات حریری سخن چندانی به میان نیامده است، در این تحقیق بدین مطالب پرداخته شد. در فصل اول به کلیات تحقیق پرداخته شده است. در فصل دوم راجع به زندگی و ادب حریری، مختصری سخن گفته شد. در فصل سوم به مقامه و سیر تاریخی آن و نکاتی در این باره پرداخته شد. در ادامه­ همین فصل درباره بینامتنیت نیز سخن به میان آمد. در فصل چهارم چگونگی تأثیر متن غایب (قرآن کریم) بر متن حاضر (مقامات حریری) از چهار منظر: تأثیر مفردات و الفاظ قرآنی، تأثیر آیات یا قسمتی از آن، تأثیر مفاهیم قرآنی، تأثیر الفاظ و مفاهیم مورد بررسی قرار می­گیرد. و در پایان، در فصل پنجم نتیجه بحث و بررسی گنجانده شده است.

• بیان مسأله

اصطلاح تناص یا بینامتنیت، که از آن به ارتباط متون نیز تعبیر می­ شود، از دیر­باز آبشخور بسیاری از پژوهشگران معاصر و گذشته بوده است. ژولیا کریستوا بنیانگذار این نظریه است و انسان­های مانند عبدالعزیز گرگانی تا محمد بنیس مغربی همه اینان دستی در این مبحث داشته اند. (حسینی، 1386، 58)

اصطلاح بینامتنیت یک اصطلاح ادبی است كه نخستین بار در زبان فرانسوی و در آثار اولیه ژولیا کریستوا، در اواسط تا اواخر دهه­ شصت مطرح شد. کریستوا، در مقالاتی چون «متن در بند» و «واژه مکالمه، رمان» آثار نظریه پرداز ادیب روسی، میخائیل باختین را به دنیای فرانسوی معرفی می­ کند. (آلن، 1380، 24)

همه­ی گفته­ها وابسته به دیگر گفته­ها یا خطاب­کننده به آن­ها هستند. هیچ گفته­ای یکتا و واحد نیست. همه­ی گفته­ها از ره­گذر دیگر آواهای رقیب و متعارض مطرح می­شوند همان­گونه که باختین می­نویسد.  (همان، 41)