چکیده:

اسلوب بلاغی قرآن كریم از همان آغازین روزهای نزول آیه‌های شریف آن بر پیامبراكرم، قوم عرب را – كه به بلاغت و فصاحتِ خود می‌نازیدند – انگشت به دهان ساخت، بعد از نزول قرآن كریم، مسلمانان جهت پاسداری از این معجزة جاویدان، از هیچ كوششی فروگذار ننمودند و در كنار علوم مختلفی كه در همین راستا شكل گرفت، بسیاری از شعرا و ادبای مسلمان نیز، قرآن را سرلوحة آثار ادبی خود قرار داده و مستقیم و غیر مستقیم – به صورت اقتباس یا بهره‌گیری از مضامین قرآن یا … – از آن بهره‌ها بردند.

محمد مهدی جواهری – شاعر معاصر عراقی – نیز از جمله شاعرانی است كه در این زمینه، از قرآن مجید بهره‌ها برده و در آثار شعری وی، شاهد وجود اقتباس‌هایی از آیات قرآن كریم هستیم.

پژوهش حاضر در صدد است با كنكاشی در دیوان این شاعر بزرگ، و با روش كتابخانه‌ای و توصیفی – تحلیلی، به بررسی اقتباس‌های قرآنی در دیوان وی پرداخته و اثرگذاری این امر را در اسالیب بیانی مورد استفادة وی در اشعار خود را، مورد بررسی قرار دهد. استفادة فراوان از آیات قرآن كریم و اقتباس‌های لفظی و معنایی جواهری، از جمله مهمترین نتایجی است كه در این زمینه بدست آمده است.

 

کلمات کلیدی: قرآن کریم، اقتباس، محمد مهدی جواهری، اقتباس‌های قرآنی جواهری

 

 

فهرست مطالب:

مقدمه: 7

1ـ بیان مسأله ی تحقیق.. 7

2ـ پرسش‌های اصلی تحقیق.. 7

3ـ پیشینه‌تحقیق.. 7

4ـ ضرورت انجام تحقیق.. 7

5ـ فرضیه‌های تحقیق.. 8

6ـ هدف‌ها و كاربردهای انجام تحقیق.. 8

7ـ روش كار و مراحل انجام تحقیق.. 8

فصل اول: بررسی زندگی، شعر و اغراض شعری محمد مهدی جواهری.. 9

1ـ1ـ زندگی نامه محمد مهدی جواهری.. 10

1ـ2ـ شعر جواهری.. 20

1ـ3ـ اغراض شعری جواهری: 21

1ـ3ـ1ـ مدح: 21

1ـ3ـ2ـ رثاء: 22

1ـ3ـ3ـ وصف: 23

1ـ3ـ4ـ شعر سیاسی: 24

1ـ3ـ5ـ غزل: 24

1ـ4ـ تحول فنی شعر جواهری: 24

1ـ4ـ1ـ مرحلۀ تقلید از گذشتگان.. 25

1ـ4ـ2ـ مرحلۀ سرگردانی و تردّد بین گذشته و حال.. 26

1ـ4ـ3ـ مرحلۀ نهضت و تحوّل.. 27

1ـ5ـ بلندپروازی جواهری.. 28

1ـ6ـ محبّت و زیبایی پرستی جواهری.. 30

 

1ـ7ـ مردمداری و احساس مسئولیت در برابر جامعه. 31

فصل دوم: تأثیرپذیری شعر عربی از قرآن كریم.. 34

2ـ1ـ اثر قرآن بر زندگی قوم عرب: 35

2ـ2ـ تأثیر پذیری زبان عربی از قرآن كریم: 35

2ـ3ـ ظهور اسلام و پیشرفت شعر. 38

2ـ3ـ شعر در قرآن.. 39

2ـ5ـ دیدگاه قرآن درباره شاعران.. 40

2ـ5ـ1ـ بیان اوصاف شاعران اسلامی: 40

2ـ5ـ2ـ منزلت شعر و شاعر نزد ائمه (ع) 41

2ـ6ـ انواع تأثیر پذیری شعر عربی از قرآن كریم.. 43

2ـ6ـ1 تأثیر لفظی: 43

2ـ6ـ2 تأثیر معنایی: 44

2ـ7ـ اثر قصه‌های قرآن در شعر عربی.. 44

2ـ8ـ نقش آفرینی قرآن در علوم ادبیات عربی.. 46

2ـ9ـ چگونگی زبان و ادبیات در عصر قرآنی.. 47

2ـ10ـ نقش‌آفرینی قرآن در علوم ادبی.. 48

2ـ10ـ1ـ لغت… 48

2ـ10ـ2ـ نحو. 49

2ـ10ـ3ـ علوم بلاغی.. 49

فصل سوم: بررسی اقتباس‌های قرآنی محمد مهدی جواهری.. 52

3ـ1ـ تاریخچه اقتباس: 53

3ـ2ـ انواع اقتباس: 53

3ـ3ـ اقتباس‌های قرآنی محمد مهدی جواهری.. 54

3ـ4ـ نتیجه. 105

فهرست منابع.. 106

 

مقدمه:

 

1ـ بیان مسأله ی تحقیق

پس ازنزول قرآن کریم عرصه ادب ومتون نظم ونثرعرب به شدت وسرعت فراوان به طورکلی منقلب شد، ارزشهای پست جاهلی جای خودرابه ارزش‌های والای انسانی، قرآن، سنت نبوی وفرهنگ اسلام داده وآیه‌های قرآن درهمه‌ی عرصه‌های زندگی مردم تجلی یافت ودرگفتمان رسمی وروزمره و در بیداری شب‌ها و عرصه‌های مختلف زندگی، وردزبان خاص وعام شد.

در دوران‌های بعد نیز، شاعران وکاتبان درپیشاپیش این تطور حرکت کرده و آنان بااستفاده ازاسالیب تضمین، اقتباس ودیگراصول بلاغی اشعار و نوشته‌های خودرابه عرصه ظهور رسانیدند، ازجمله آقای محمدمهدی جواهری که ازخاندان علم، فرهنگ وتمدن و فقاهت جواهری برخواسته دراشعارخود ازقرآن وسنت استفاده‌های فراوانی کرده وارزشهای اسلامی را درآن گنجانیده است.

2ـ پرسش‌های اصلی تحقیق

اساس این تحقیق بر مبنای طرح پرسش‌های ذیل بوده است كه پاسخ به آنها، زیر بنای اصلی این پژوهش را تشكیل می دهد:

1ـ اقتباس‌های قرآنی محمد مهدی جواهری در دیوان شعری او به چه صورت بوده است؟

2ـ محمد مهدی جواهری در كدامیک از اغراض شعری تحت تأثیر قرآن بوده است؟

3ـ محمد مهدی جواهری از اسلوب اقتباس در قرآن چه تأثیری پذیرفته است؟

4ـ محمد مهدی جواهری از اقتباس لفظی بیشتر استفاده كرده است یا معنایی؟

3ـ پیشینه‌تحقیق

درمورد زندگی محمدمهدی جواهری، تحقیقات زیادی صورت گرفته است؛ امادرمورد اقتباس‌های قرآنی اشعار وی، هیچ پژوهشی انجام نگرفته است.

4ـ ضرورت انجام تحقیق

تعیین حدومرز ارتباط میان قرآن کریم و ادبیات، تنهابابررسی پیوند شاعران و ادباء بامفاهیم قرآن ممکن است، دراین راستا قرآن کریم به عنوان اثری الهام بخش برای آثارادبی درطول قرنها نقش بسیارموثری راایفا نموده است.

بررسی وتحقیق پیرامون میزان وچگونگی تاثیرپذیری شاعران ازقرآن کریم ایجاب می‌کند که نگارش‌هایی درزمینه‌ی بررسی تاثیرات قرآن برشعرشاعران صورت پذیرد. بنابراین ضرورت انجام این تحقیق دربرجسته سازی کم وکیف اقتباس‌های محمد مهدی جواهری ازقرآن کریم نهفته است.

5ـ فرضیه‌های تحقیق

با نگاهی به دیوان محمد مهدی جواهری و بررسی اشعار وی، فرضیه‌های زیر در پژوهش مورد نظر قابل بررسی هستند:

1ـ محمد مهدی جواهری، در دیوان خود از مفاهیم قرآن كریم اقتباس كرده است.

2ـ اقتباس‌هاس قرآنی جواهری به دو صورت اقتباس لفظی و معنایی بوده است.

6ـ هدف‌ها و كاربردهای انجام تحقیق

با توجه به رشد فزاینده پژوهش‌های قرآنی و ادبی، مشخص نمودن میزان تاثیر پذیری و اقتباس  شاعران از مفاهیم و الفاظ قرآن کریم، جهت دهی و سمت و سوی آثار شاعران را مشخص می‌سازد. این پژوهش با هدف تبیین جایگاه قرآن کریم و اقتباس‌های  قرآنی   در دیوان محمدمهدی  الجواهری صورت می‌گیرد.

بدیهی است که علاقمندان به ادبیات و پژوهشگران عرصه علوم اسلامی با مطالعه این اثر به جایگاه قرآن در اشعار شاعر مذکور و نیز اقتباس‌های او از واژه‌های قرآنی  آگاهی می‌یابند.

7ـ روش كار و مراحل انجام تحقیق

مطالب مورد نیاز این پژوهش با روش كتابخانه ای تهیه و تنظیم گردیده است.