با توجه به اهمیت برنامه ریزی منطقه ای و آمایش سرزمین در برنامه های توسعه اقتصادی و تمرکز فعالیت­های اقتصادی در مناطق مختلف، شناسایی قابلیت­های مناطق مختلف کشور در این خصوص ضروری است.

این پایان نامه مزیت­های نسبی آشکار شده استان لرستان را درباره روند تغییرات ارزش افزوده در برنامه­­­­­­­ های سوم و چهارم توسعه بررسی می­ کند.  همچنین دورنمای توسعه اقتصادی استان لرستان را برای تعیین اولویت­ها در جهت توسعه پایدار مطالبه می­ کند.

نتایج تحقیق که با بهره گرفتن از شاخص ­های مزیت نسبی آشکار و تغییرات ساختاری و پرسش نامه به دست آمده است نشان که از معدن، گردشگری و کشاورزی فعالیت‌های آموزش، بهداشت، اداره عمومی و ماهیگیری دارای مزیت نسبی نسبت به سایر فعالیت­ها در استان لرستان در برنامه سوم و چهارم توسعه هستند. و سرمایه ­گذاری در این بخش­ها برای تسریع رشد و توسعه استان لرستان پیشنهاد می­ شود.

فهرست مطالب:

فصل اول: کلّیّات تحقیق……………………………. 1

1-1 بیان مسأله…………………………… 2

1-2 حدود پژوهش……………………………… 3

1-3 سؤال‏های پژوهش‏…………………………….. 3

1-4 فرضیه ­های پژوهش……………………………… 4

1-5 اهداف پژوهش……………………………… 4

1-6 روش تحقیق……………………………. 4

1-7 گردآوری اطلاعات…………………………….. 5

1-8 روش تجزیه و تحلیل اطلاعات…………………………….. 5

1-9 ساختار پایان‌نامه…………………………… 6

فصل دوم: مبانی نظری و ادبیات موضوع تحقیق…………………………….. 7

2-1 مقدمه‌…………………………… 8

۲-۲ مبانی نظری پژوهش……………………………… 9

۲-۲-۱ مزیت نسبی از دیدگاه ریکاردو…………………………… 9

۲-۲-2 مزیت نسبی از دیدگاه ساموئلسون…………………………… 10

2-2-3. سود خالص اجتماعی و هزینه منفعت اجتماعی………………. 11

2-2-4 شاخص هزینه منابع داخلی……………………………. 13

۲-۲-5 شاخص لایزنر…………………………… 15

۲-۲-6 شاخص تکامل یافته بالاسا …………………………..16

۲-۲-7 شاخص مزیت نسبی آشکارشده متقارن (SRCA)………………… 17

۲-۳ برنامه ­ریزی منطقه­ای و آمایش سرزمین……………………………. 18

2-۳-۱ تاریخچه برنامه ­ریزی در ایران…………………………… 20

2-۳-۲ ساختار برنامه ­ریزی منطقه­ای در ایران…………………………… 21

2-۳-۳ جایگاه آمایش در نظام برنامه ­ریزی کشور…………………………… 22

2-۳-۴ مروری بر تاریخچه و سیر تحولات آمایش سرزمین در ایران…………… 24

2-۳-۴-1 مطالعه­های انجام شده در ایران تا اوایل دهه 1350………………. 24

2-۳-۴-2 مطالعه­های ستیران……………………………. 25

2-۳-۴-3 مطالعه­های انجام شده طرح پایه آمایش سرزمین اسلامی ایران………. 26

2-۳-۵ ضرورت انجام آمایش……………………………… 27

2-۳-۶ زمینه‌های قانونی مطالعه ­های آمایش……………………………… 29

۲-۳-7 آمایش سرزمین و توازن منطقه ­ای……………………………. 30

2-۳-8 برنامه آمایش سرزمین و ارتباط آن با دیگر برنامه ­ها…………………….. 33

2-۳-9 تنگناهای برنامه ­ریزی آمایش سرزمین……………………………. 35

2-۴ آمایش سرزمین و مزیت نسبی…………………………… 36

2-۵ مروری بر مطالعه­ های تجربی……………………………. 37

2-۵-1 مطالعه ­های انجام شده در سایر کشورها………………………….. 37

2-۵-2. مطالعه­ های انجام شده در ایران…………………………… 38

2-۶ آشنایی مقدماتی با استان لرستان……………………………. 40

2-6-1 موقعیت جغرافیایی……………………………. 41

2-6-2 جمعیت…………………………….. 41

2-6-3 بررسی وضعیت اقتصادی لرستان به تفکیک بخش‌های اقتصادی…… 42

2-6-3-1 کشاورزی……………………………. 42

۲-6-3-2 صنعت…………………………….. 44

2-6-3-3 معدن……………………………. 45

2-6-3-4 بازرگانی خارجی……………………………. 47

2-6-3-5 گردشگری……………………………. 48

2-7 جمع‌بندی……………………………. 50

فصل سوم: روش تحقیق…………………………….. 52

۳-1 مقدمه…………………………… 53

3-2 روش تحقیق……………………………. 54

3-2-1 روش شناسایی مزیت نسبی ارزش افزوده­ای و پرسش‌نامه……….. 54

3-2-2 روش تحلیل ساختاری……………………………. 56

3-3 وضعیت بازار کار و تولید ناخالص استان لرستان……………. 59

 

 

3-3-1. بازار کار (اشتغال و بیکاری)………………………….. 59

3-3-2 تولید ناخالص داخلی……………………………. 61

3-4 جمع­بندی……………………………. 64

فصل چهارم: تحلیل یافته‌ها …………………………..65

۴-1. مقدمه…………………………… 66

4-2 تحلیل یافته­ ها …………………………..67

4-2-1 بررسی تغییرات ساختاری بخش­های اقتصادی استان لرستان………. 67

4-2-1 -1 یافته­ های شاخص تغییرات ساختاری به تفکیک 4 بخش عمده اقتصادی……….. 68

4-2-1-2 یافته­ های شاخص تغییرات ساختاری به تفکیک ۱۵ بخش عمده اقتصادی………. 69

4-2-2 بررسی مزیت نسبی ارزش افزوده­ای بخش­های اقتصادی استان لرستان…………… 71

4-2-2-1 یافته­ های مزیت نسبی ارزش افزوده­ای بخش­های اقتصادی به تفکیک 4 بخش عمده اقتصادی……..71

4-2-2-2. یافته­ های مزیت نسبی ارزش افزودهای بخش­های اقتصادی به تفکیک 15 بخش اقتصادی…………..72

4-2-2-3 یافته­ های مزیت نسبی ارزش افزوده‌ای بخش­های اقتصادی به تفکیک 72 رشته فعالیت اقتصادی………75

4-3 جهت‌گیری آمایش در استان لرستان……………………………. 76

4-3-1 راهبردهای بلندمدت اسناد توسعه استان لرستان………… 76

4-3-2 تحلیل مقایسه­ای مزیت های منطقه ­ای و جهت‌گیری‌های آمایش……… 78

4-5 جمع­بندی……………………………. 86

فصل پنجم: خلاصه، نتایج و پیشنهادها …………………………..88

۵-1. مقدمه…………………………… 89

۵-2 خلاصه…………………………… 90

۵-3 نتیجه‌گیری……………………………. 91

۵-4 پیشنهادها………………………….. 94

پیوست­ها …………………………..97

منابع و مأخذ……………………..107

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- بیان مسأله

یافتن مزیت­های نسبی در بخش­های مختلف اقتصادی، گامی مهم در جهت اولویت دادن به سرمایه‎گذاری در مناطق مختلف و در نتیجه افزایش تقاضا و درآمد محسوب می‌شود. از این رو برای دستیابی به وضعیت مطلوب می­توان از مزیت نسبی در عرصه فعالیت­های اقتصادی بهره گرفت. شناسایی و طبقه ­بندی مزیت نسبی در عرصه اقتصادی به سرمایه ­گذاری داخلی و خارجی در قطب­های دارای مزیت کمک خواهد کرد و به تدریج رفاه اقتصادی و اجتماعی را در مناطق دارای مزیت گسترش خواهد داد.

از سوی دیگر آمایش سرزمین در پی شناسایی توانمندی­ها، قابلیت­ها و استعدادهای بالقوه و بالفعل استان­های مختلف کشور است تا از طریق شناسایی آن­ها با توزیع فضایی مناسب سرمایه ­گذاری­­ها، زمینه را جهت توسعه مطلوب و مبتنی بر حداکثر کارایی و بهره­وری عوامل تولید بنا نهد. بنابراین از آمایش سرزمین­ انتظار می­رود، شرایط تحقق آرمان­ها در بلند­مدت فراهم کند یعنی امکانات به نحوی تجهیز و طرح­ریزی شود که استراتژی­ها، امکان تحقق یابد..

با توجه به محدودیت سرمایه به‌ویژه در کشور­های در حال توسعه، توجه ویژه به برنامه ­ریزی منطقه­ای در جهت تنظیم و هماهنگ کردن برنامه ­های مختلف اقتصادی­- اجتماعی با نیازها و امکانهای محلی، در جهت نیل به پیشرفت و توسعه پایدار ضروری به نظر می­رسد. بدیهی است برنامه ­ریزی منطقه­ای پرداختن به رابطه بین انسان، محیط و فعالیت است و وجوه مشترکی با عامل جغرافیا و فضا، آمایش سرزمین و برنامه ­ریزی فضایی و کالبدی دارد. در واقع برنامه ­ریزی منطقه­ای باید در چارچوب آمایش سرزمین انجام گیرد.

با توجه به اینکه استان لرستان، در حدود 7/1 درصد از وسعت کشور و 43/1 درصد جمعیت کشور را شامل می­گردد و دارای اقلیم­های متفاوت و تنوع گسترده اقلیمی و محیطی است، به عنوان استانی خاص مورد بررسی قرار می­گیرد.

این پایان‌نامه به دنبال آن است که پس از شناسایی فعالیت­های مزیت­­دار از منظر ارزش­افزوده در استان لرستان از طریق شاخص مورد نظر، به مقایسه و تحلیل یافته­ های این تحقیق و جهت­گیری­های آمایش سرزمین در این استان بپردازد تا میزان انحراف از واقعیت­های موجود اقتصادی استان و راهبردهای مشخص شده برای توسعه منطقه، تعیین گردد.

2-1- حدود پژوهش

در این تحقیق به بررسی مزیت نسبی ارزش افزوده­ای بخش­های اقتصادی استان لرستان در برنامه‌های سوم (سال‌های ۸۳-۱۳۷۹) و چهارم توسعه (سال‌های ۸۸-۱۳۸۴) به تفکیک پرداخته می‌شود. در ادامه به مقایسه جهت‎گیرهای آمایش سرزمین در استان لرستان با مزیت­های موجود در این استان پرداخته خواهد شد.

3-1- سوال های پژوهش

1- وضعیت استان لرستان در بخش­ها و فعالیت­های مختلف اقتصادی ازلحاظ مزیت نسبی ارزش افزوده چگونه بوده است؟

2- آیا مزیت­ نسبی ارزش افزوده­­ای بخش­های اقتصادی استان لرستان با برنامه‌ریزی آمایش سرزمین طی سال­های مورد نظر انطباق داشته است؟

3- آیا جهت‌گیری برنامه­ های آمایش سرزمین در استان لرستان با مزیت نسبی کل بخش­های استان سازگار است؟

4-1- فرضیه های پژوهش

بین مزیت نسبی ارزش‌افزوده‌ای بخش­های اقتصادی استان لرستان و جهت­گیری­های سند توسعه آمایش سرزمین در این استان سازگاری وجود دارد.

5-1- اهداف پژوهش

۱- ارائه تصویر کلی از توزیع بخش­های اقتصادی مزیت­دار در سطح استان لرستان در برنامه ­های سوم و چهارم توسعه

۲- بررسی وضعیت آمایش سرزمین استان لرستان در برنامه ­های سوم و چهارم توسعه

۳- بررسی مغایرت­های بین وضعیت موجود فعالیت­های اقتصادی در استان لرستان با جهت­گیری­های آمایش سرزمین

6-1- روش تحقیق

این تحقیق از حیث روش، اسنادی و کتابخانه­ای بوده و از حیث هدف، توصیفی-کاربردی است. در این تحقیق با بهره گرفتن از آمار مستند و رسمی منتشر شده به وسیله مرکز آمار ایران، ارزش افزوده­ بخش‌های اقتصادی را براساس آخرین ویرایش حساب­های ملی SNA 93[1] تهیه کرده و سپس با بهره گرفتن از تکنیک‎های اندازه ­گیری مزیت نسبی برای هر یک از بخش­ها محاسبه می­ شود و در آخر نتایج حاصل با جهت­گیری­های بلندمدت سند توسعه استان و راهبرد­های آمایش سرزمین مقایسه می­ شود.

7-1- گردآوری اطلاعات

آمار و اطلاعات لازم در این تحقیق به روش کتابخانه­ای، یعنی با بهره گرفتن از آمار مستند و رسمی مرتبط با موضوع تحقیق یعنی انتشارات و مستندات رسمی مرکز آمار ایران که در سال 1391 منتشر گردیده، جمع‌ آوری‌شده است. با توجه به اینکه در این پایان نامه ، مزیت نسبی ارزش افزوده­ای فعالیت­های اقتصادی مد نظر هست، بنابراین داده ­های مورد نیاز از نشریات رسمی مرکز آمار ایران با عنوان حساب تولید استان­های کشور که از سال 1376 برای 6 استان و از سال 1379 برای تمامی استان­های کشور تهیه و منتشر گردیده، استفاده شده است. لازم به ذکر است مبنای محاسبات ارزش افزوده فعالیت­های اقتصادی در این نشریات براساس تقسیم ­بندی سیستم حساب­های منطقه­ای است.

8-1- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات

جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات که نتیجه آن تعیین فعالیت­های مزیت­دار از لحاظ ارزش افزوده­ در استان لرستان طی سال­های برنامه سوم و چهارم توسعه و مقایسه آن با راهبردهای بلندمدت استان (اولین بار در برنامه چهارم توسعه مورد توجه قرار گرفته است) است، از روش مزیت نسبی آشکار که روشی شناخته شده و کاربردی در تعیین مزیت نسبی است، استفاده می­گردد. قبل از روش مزیت نسبی آشکار شده از روش متوسط تغییرات ساختاری برای بخش­های اقتصادی استفاده شده است تا مشخص شود به چه میزان بخش­های اقتصادی سهم خود را از ارزش افزوده از دست داده­اند یا به دست آورده­اند؟

در ادامه از روش پرسش­نامه­ای برای مشخص کردن سازگاری یا عدم سازگاری بین جهت‌گیری برنامه­ های آمایش سرزمین با مزیت نسبی کل بخش­های استان.

9-1 ساختار پایان نامه

مطالب فصل اول به کلیات تحقیق، اهداف و لزوم مطالعه آن پرداخته است. فصل دوم با مبانی نظری و مروری بر ادبیات موضوع تحقیق یعنی مباحث مربوط به مبانی نظری تحقیق و آمایش سرزمین، برنامه ­ریزی منطقه­ای و جایگاه آن در قالب نظام کلی ضوابط اقتصادکلان شروع شده و سپس به پیشینه تحقیق و برخی مطالعات خارجی انجام شده پرداخته است. در ادامه فصل به تحلیل وضعیت اقتصادی استان لرستان در دوره مورد بررسی پرداخته شده است.

در فصل سوم شرح کلی و تفصیلی تکنیک مورد استفاده در این مطالعه یعنی روش مزیت نسبی آشکار شده، با معرفی مستندات علمی آن­ها ارائه شده است.

مطالب فصل چهارم به تجزیه و تحلیل اطلاعات و یافته­ های تحقیق اختصاص دارد که در این فصل اطلاعات برای مقاطع زمانی مورد بررسی و با بهره گرفتن از شاخص ­هایی که  مورد بحث قرار گرفتند، تجزیه وتحلیل شده ­اند.

در فصل پنجم نیز بطور خلاصه، نتیجه ­گیری و ارائه پیشنهادها پرداخته می­ شود.

فصل دوم: مبانی نظری و ادبیات موضوع تحقیق

1-2- مقدمه

در مباحث رشد و توسعه این‌گونه مطرح می­گردد که سرمایه ­گذاری در بخش‌های اقتصادی لازم و ضروری است. کمبود سرمایه ­گذاری در بخش‌های اقتصادی در جهت افزایش درآمد و تقاضا، اثرهای نامطلوبی را از خود بر جا می­گذارد. مادامی‌که این سرمایه ­گذاری­ در سطوح پایین قرار دارد، درآمد کافی با هدف افزایش تقاضا و سطح پس­انداز در جامعه به وجود نمی­آید. بنابراین با توجه به اصل مکمل بودن تقاضا، سرمایه ­گذاری همزمان در همه بخش­ها موجب می­گردد که فعالیت­های جدید وابسته به یکدیگر به وجود آمده که هر یک می ­تواند تأمین‌کننده مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ای مورد نیاز سایر فعالیت‌ها باشد و هر بخش نیز تقاضای خود را از کالاهای تولیدی دیگر افزایش داده و هزینه­ های تولید و داده ­های خود را کاهش دهد.

با نگرش به محدودیت منابع سرمایه به ویژه برای کشورهای در حال توسعه، تأکید بر سرمایه ­گذاری و پرداختن به فعالیت­های کلیدی و پیشتاز اهمیت زیادی دارد. با توجه بیشتر به فعالیت­هایی که از اولویت بیشتری برخوردار هستند، ضمن سود جستن از برخی صرفه‌ها، می‌توان نیازهای داخلی را برطرف کرده و زمینه حضور و رقابت در بازارهای جهانی را فراهم نمود. از طرفی دیگر یکی از عمده­ترین نیازهای جامعه در شرایط فعلی، تحول در ساختار اقتصادی در جهت ایجاد فرصت‌های شغلی جدید است که خود مستلزم شناخت فرصت‌های سرمایه ­گذاری هست.

در فصل پیش­رو، علاوه بر ارائه مبانی نظری، به مفاهیم رایج در امر برنامه ­ریزی منطقه­ای، آمایش سرزمین و همچنین تاریخچه برنامه ­ریزی منطقه­ای در ایران، اشاره مختصری خواهد شد و به ارتباط و همبستگی بین آمایش سرزمین و مزیت نسبی به عنوان الگوی مورد بررسی قابلیت و توانمندی هر بخش اقتصادی پرداخته می­ شود. در ادامه نیز به ارائه پیشینه تحقیق و مطالعه­های انجام گرفته در خصوص موضوع این تحقیق با بهره گرفتن از مزیت نسبی در دو حوزه ‌مطالعه­های خارجی و داخلی پرداخته شده است.

در قسمت پایانی این فصل، به ارائه تحلیل متغیرهای کلان اقتصادی و بررسی تحلیلی بخش‌های اقتصادی آن براساس آخرین اطلاعات مربوط به دوره­ های پنج‌ساله سوم و چهارم توسعه پرداخته می­ شود.

2-2- مبانی نظری پژوهش

2-2-1- مزیت نسبی از دیدگاه ریکاردو

ایده اصلی مزیت نسبی توسط اقتصاددانان کلاسیک ارائه شده است. آدام اسمیت در کتاب ثروت ملل خود بیان می­ کند که هر ملت میل دارد در تولیدی تخصص پیدا کند که با اجرای اصل اساسی تقسیم کار، به طور طبیعی استعداد بیشتری دارد. اما دیوید ریکاردو اولین کسی بود که ضمن انتقاد از مزیت مطلق، نظریات خود را در خصوص اهمیت مزیت نسبی ارائه داد. وی ثابت کرد که هر کشور در تولیدهایی که بیشترین مزیت نسبی را دارد باید تخصص کسب نماید. به سخنی دیگر هر استان در عرصه‌ای مزیت نسبی پیدا می‌کند که به طور طبیعی نهاده‌های تولیدی بیشتری در اختیار دارد.

2-2-2- مزیت نسبی از دیدگاه ساموئلسون

نظریه سنتی مزیت نسبی که ابتدا توسط ریکاردو ارائه شد و سپس توسط اقتصاددانانی چون هابرلر، هکشر- اوهلین ساموئلسون، لئون تیف و دیگران پیگیری و تکامل یافته به دیدگاه ایستای مزیت نسبی پرداخته است که بیشتر طرف عرضه تولید را مد نظر قرار داده و بر نقش طبیعت یا تاریخ (که عوامل برون‌زای تولید هستند) به عنوان عوامل تعیین کننده مزیت نسبی تأکید کرده است. بر طبق این دیدگاه عامل اساسی تعیین کننده مزیت نسبی یک کشور، میزان برخورداری از عوامل تولید یعنی عرضه نسبی منابع طبیعی، نیروی کار و سرمایه است و این حداقل تفاوتی است که میان کشورهای مختلف وجود داشته و شرط لازم برای تجارت متقابل سودمند میان آن‌ ها است. حتی اگر تمام کشورها دارای رجحانات (شرایط تقاضا) و فناوری (تابع تولید) یکسان بوده و فاقد صرفه‌جویی ناشی از مقیاس در تولید باشند، تا زمانی که تفاوت‌های عوامل نسبی وجود دارد، تفاوت در قیمت­ها و هزینه­ های نسبی نیز وجود خواهد داشت و در نتیجه تجارت براساس مزیت نسبی توجیه خواهد داشت. اما مدت­هاست که نظریه مزیت­های نسبی ایستا جای خود را به نظریه مزیت­های نسبی پویا داده است. مزیت نسبی یک کشور، ایستا و ابدی نیست بلکه، مزیت نسبی مفهومی پویاست و در طی زمان خلق شده و در حال تحول است. مزیت نسبی می ­تواند در طول زمان از طریق تکامل چرخه زندگی محصول، تغییر در برخورداری از عوامل و دستیابی به بازدهی صعودی نسبت به مقیاس، کسب شود. براساس دیدگاه مزیت نسبی پویا، هر کشوری می ­تواند به صورت درون‌زا و با بهره گرفتن از فناوری و پیشرفت‌های فناوری و عوامل دیگر به خلق مزیت بپردازد (جعفری صمیمی و نقوی، 1387)

2 – Haberler

3- Heckscher – Ohlin

4- Leontief

5- Factor Endowments