الملخَّص

کان التراث ما تراکم من ثقافة أمة وفکرها وأدبها و … عبر العصور، ویعکس حیاتها کمرآة صادقة. ربما نستطیع أن نقول بأنّ تراث أمّة من أقوی الوسائل وأقربها من الباحث للتعرّف علیها. ومن جانب آخر کان الأدب مِضماراً یستطیع الأدیب أن یتجوّل فیه ویعرض مقدرته فی خلق الآثار الخالدة. ففی هذا الحقل یوصّل الأدیبَ – وخاصّة الشاعر – إلی قمم النجاح العالیة توظیفُ الظواهر التراثیة – من الشخصیّات، والأمکنة والوقائع، و …  –  فی آثاره.

ومن الرؤیة الأخرَی توفّر الدراسات الأدبیة المقارنة فسحة المجال للباحث أن یتعرّف علی مختلف من الثّقافات العالمیة ویقارن بینها، وأن یحصل علی وجوه الاشتراک والافتراق بین آداب هذه الأمم، التی تعکس حیاة المجتمعات وفکرها، وینقل کلّ هذه الأمور إلی الآخرین.

کان شعر أی عصر فی کثیر من الأحیان منبثقاً من مجتمعه بکلّ ما فیه من الحلاوات والمرارات ومن جمیع طبقات الشّعب. وأمّا أمل دنقل ومهدی أخوان ثالث، فکان کلاهما من الشعراء الّذینَ یهتمّون بالقضایا السیاسیة والاجتماعیة العصریة اهتماماً کثیراً شدیداً، وإن أصیبا فی هذا الطریق بالإذایات والمتاعب الکثیرة. فإنهما یراجعان التراث فی خلق آثارهما بسبب أخذ کثیرٍ من الغذاء الثّقافیّ والفکری والفنی منه، ومن جانب آخر بسبب الخوف من السلطة والإتیان بالکلام دون صراحة ومن وراء الأقنعة التی ینحتان من الظواهر التراثیة.

یقصد هذا البحث دراسة توظیف التراث فی شعر أمل دنقل ومهدی أخوان ثالث، وأسلوب الشاعرین فی هذا المضمار بما فیه من وجوه الاشتراک والافتراق.

الکلمات الرئیسیة:

                               التراث، الأدب المقارن، الشعر المعاصر، أمل دنقل، مهدی أخوان ثالث

 

چکیده

      میراث آن دسته از پدیده های فرهنگی، فکری، ادبی، و … ملّتی است که در طول قرن ها به وجود آمده و زندگی آن ملت را همچون آینه ای صادقانه بیان می دارد. شاید بتوان گفت که میراث یک ملّت از نیرومند ترین و نزدیک ترین وسائل به پژوهش گر است که بتواند با آن، با ملتی آشنا شود. از سویی دیگر ادبیات میدانی است که ادیب می تواند در آن جولان داده و قدرتش را در آفرینش آثاری جاودانه به نمایش بگذارد. در این میان به کار گیری پدیده های میراث از قبیل شخصیّت ها، جای ها، حوادث، و … ادیب و به ویژه شاعر را به رفیع ترین قله های توفیق برساند.

از دیدی دیگر پژوهش های ادبی تطبیقی زمینه را برای محقّق در آشنایی با فرهنگ های مختلف جهان و ایجاد مقارنه میان آن ها باز کرده و موجب می شود که پژوهش گر بر وجوه اشتراک و اختلاف میان ادبیات ملل گوناگون که زندگی و اندیشه ی آنان را انعکاس می دهد، دست یابد و یافته هایش را به دیگران نیز انتقال دهد.

شعر هر دوره ای نشأت یافته از جامعه ایست که در آن به وجود آمده است، با همه ی تلخی ها و شیرینی هایش و از تمامی قشرهای آن. در این میان امل دنقل و مهدی اخوان ثالث، هر دو از شاعرانی هستند که به مسائل اجتماعی و سیاسی زمان اهمیت زیادی قائلند، هرچند که در این راه آزارها و سختی های بسیاری را هم متحمّل شده باشند. آنان برای برگرفتن مایه های فرهنگی، فکری و هنری خود به پدیده های میراث مراجعه کرده اند، و از دیگر سو به خاطر ترس از حکومت سخنشان را به دور از صراحت و از پشت نقاب هایی گفته اند که از پدیده های میراث و اساطیر ساخته اند.

این پژوهش برآن است تا کاربرد پدیده های میراث در شعر امل دنقل و مهدی اخوان ثالث و اسلوب دو شاعر را در این زمینه، همراه با جنبه های اشتراک و اختلافش بررسی کند.

کلید واژه ها:

                میراث، ادبیات تطبیقی، شعر معاصر، امل دنقل، مهدی اخوان ثالث.

فهرس الموضوعات

                                                                                                                                                                             الصفحة

المقدمة ………………………………………………………………………………………….. أ

الفصل الأوّل: المواضیع العامة

1- التراث لغة واصطلاحاً ………………………………………………………………………. 2

1- 1 ” التراث ” لغة ……………………………………………………………………………. 2

2 – 1  ” التراث ” اصطلاحاً …………………………………………………………………….. 3

1 -2 – 1 معنی التراث فی الثقافة العربیة الماضیة ………………………………………………….. 3

2-2- 1 معنی التراث فی الثقافة العربیة الحدیثة وظهوره کمصطلحٍ ثقافی ……………………………3

أ) الحدود الزمنیّة للتراث …………………………………………………………………………. 4

ب) عناصر التراث ………………………………………………………………………………. 4

ج) مستویات التراث ……………………………………………………………………………. 5

د) ضرورة النزوع والنظر إلی التراث …………………………………………………………….. 6

3-2- 1 مصطلح “التّراث” فی المعاجم الأجنبیّة ………………………………………………….. 6

4-2 – 1 تعریف ” التراث ” کمصطلح ثقافیّ …………………………………………………….. 7

2- أقسام التراث المستخدم فی الأدب …………………………………………………………….. 7

1-2 أقسام التراث المستخدم فی الأدب العربی المعاصر ……………………………………………. 7

2- 2 أقسام التراث المستخدم فی الأدب الفارسی المعاصر ………………………………………….. 8

3- توظیف التراث فی الشعر العربی المعاصر وفی الشعر الفارسی المعاصر …………………………… 8

1- 3 کیفیة توظیف التراث فی الأدب القدیم والأدب المعاصر …………………………………….. 8

2- 3 عوامل النزوع إلی ” التراث ” وتوظیفه …………………………………………………….. 9

1-2- 3 العوامل السیاسیة والاجتماعیّة ………………………………………………………….. 9

2-2- 3 العامل الثقافی ………………………………………………………………………….. 9

3-2- 3 العامل القومی …………………………………………………………………………. 9

4-2- 3 العامل النفسی ……………………………………………………………………….. 10

5-2- 3 العوامل الفنیة ……………………………………………………………………….. 10

3- 3 مصادر التراث المستخدم فی الشعر العربی المعاصر …………………………………………. 11

1-3- 3 الموروث الدینی ……………………………………………………………………… 11

2-3- 3 الموروث الصّوفی …………………………………………………………………….. 11

3-3- 3 الموروث التاریخی …………………………………………………………………….. 12

4-3- 3 الموروث الأدبی ………………………………………………………………………. 13

5-3- 3 الموروث الفولکلوری ………………………………………………………………… 13

6-3- 3 الموروث الأسطوری …………………………………………………………………. 13

4- 3 مصادر التراث المستخدم فی الشعر الفارسی المعاصر ……………………………………….. 14

 

1-4- 3 التراث القومی والوطنی ……………………………………………………………… 14

2-4- 3 تراث الأمم الأخری (التراث العالمی) ………………………………………………… 14

3-4- 3 التراث الدینی ……………………………………………………………………….. 15

4-4- 3 الأساطیر الطبیعیة ……………………………………………………………………. 15

5-4- 3 أسطورة المدینة ………………………………………………………………………. 15

6-4- 3 أسطورة المجتمع …………………………………………………………………….. 15

7-4- 3 التراث العرفانی والصوفی …………………………………………………………….. 16

4- حیاة أمل دنقل وشعره …………………………………………………………………….. 16

1- 4 نسب أمل دنقل وولادته وطفولته ………………………………………………………… 16

2- 4 دخوله فی الجامعه والمجتمع ………………………………………………………………. 17

3- 4 زواجه ………………………………………………………………………………….. 17

4-4 وفاته ……………………………………………………………………………………. 18

5- 4 شخصیّته ……………………………………………………………………………….. 18

6- 4 آثاره ……………………………………………………………………………………. 19

7- 4  شعره ………………………………………………………………………………….. 20

1- 7- 4 اتجاهات شعر أمل دنقل …………………………………………………………….. 20

2- 7 – 4 المیزات البارزة فی شعر أمل دُنقل …………………………………………………….. 20

أ) التضمین ……………………………………………………………………………………. 20

ب) استخدام الرموز …………………………………………………………………………… 21

ج) استخدام اللغة الیومیة ……………………………………………………………………… 21

5-  حیاة مهدی أخوان ثالث وشعره …………………………………………………………… 22

1- 5 ولادته وطفولته …………………………………………………………………………. 22

2- 5 نشأته الأدبیة …………………………………………………………………………….. 22

3- 5 دخوله فی المجتمع وشؤونه ……………………………………………………………….. 22

4- 5 م.أمید بعد الثورة الإسلامیة ……………………………………………………………… 24

5- 5 وفاته ……………………………………………………………………………………. 24

6- 5 حیاته وشخصیّته ………………………………………………………………………… 24

7- 5 آثاره ……………………………………………………………………………………. 25

أ) فی الشعر ……………………………………………………………………………………. 25

ب) فی النثر ……………………………………………………………………………………. 26

8- 5 شعره …………………………………………………………………………………… 26

6- الظروف السیاسیة والاجتماعیة فی عصر الشاعرین …………………………………………… 29

1- 6 الظروف السیاسیة والاجتماعیة فی عصر أمل دنقل …………………………………………. 29

1- 1- 6 الظروف السیاسیّة …………………………………………………………………… 29

2- 1- 6 الظروف الاجتماعیة …………………………………………………………………..31

2- 6 الظروف السیاسیة والاجتماعیة فی عصر مهدی اخوان ثالث ……………………………….. 32

1-2 – 6 الظروف السیاسیة …………………………………………………………………… 32

2-2 – 6 الظروف الاجتماعیة ………………………………………………………………….. 35

الفصل الثانی: التراث الشعبی فی شعر أمل دنقل ومهدی أخوان ثالث

1- التراث الشعبی فی شعر أمل دنقل …………………………………………………………… 38

1- 1 زرقاء الیمامة (وأیضاً عَنتَرة بن شدّاد والملکة الزَبّاء) ……………………………………….. 38

1- 1- 1 شخصیة زرقاء الیمامة فی القصص القدیمة ……………………………………………. 38

2- 1- 1 شخصیة زرقاء الیمامة فی الشعر المعاصر ………………………………………………. 38

3- 1- 1 توظیف أمـــل دنقل شخـصیة زرقاء الیـــمامة واستـدعاءها فی قصیـــدة ” البکاء بین یدی زرقاء الیمامة ” ……………………………………………………………………………………….. 39

4 – 1- 1 تحلیل القصیدة ……………………………………………………………………… 40

2 – 1 کلیب بن ربیعة (وأیضاً سالم الزیر وجسّاس والیمامة) …………………………………….. 49

3 – 1 الیمامة ………………………………………………………………………………….. 56

4- 1 صلاح الدین ……………………………………………………………………………..58

2 – التراث الشعبی فی شعر مهدی أخوان ثالث …………………………………………………. 62

1 – 2 بهرام …………………………………………………………………………………… 62

2 – 2 بهرام ورجاوند ………………………………………………………………………….. 62

3- 2 زال …………………………………………………………………………………….. 64

4- 2 رستم …………………………………………………………………………………… 66

1 – 4- 2 رستم فی قصیدة ” خوان هشتم و آدمک 1 ” …………………………………………. 66

2 – 4 – 2 رستم فی قصیدة ” خوان هشتم و آدمک 2 ” …………………………………………. 70

3- 4- 2 رستم فی القصائد الأخری ……………………………………………………………. 71

5- 2 سهراب …………………………………………………………………………………. 72

6- 2 شَغاد ……………………………………………………………………………………. 74

7 – 2 کاوه ی آهنگر(کاوة الحدّاد) …………………………………………………………….. 78

مقارنة توظیف التراث الشعبی فی شعر أمل دنقل ومهدی أخوان ثالث …………………………… 80

الفصل الثالث: التراث الأدبی فی شعر أمل دنقل ومهدی أخوان ثالث

1- التراث الأدبی فی شعر أمل دنقل ……………………………………………………………. 82

1- 1 المتنبّی …………………………………………………………………………………… 82

2- التراث الأدبی فی شعر مهدی أخوان ثالث …………………………………………………… 90

1- 2 دون کیخوطی …………………………………………………………………………… 90

2 – 2 الحافظ …………………………………………………………………………………. 94

3 – 2 خیّام …………………………………………………………………………………… 96

4 – 2 سعدی …………………………………………………………………………………. 96

5 – 2 مسعود سعد ……………………………………………………………………………. 97

6 – 2 منصور الحلّاج ………………………………………………………………………….. 98

مقارنة توظیف التراث الأدبی فی شعر أمل دنقل ومهدی أخوان ثالث……………………………… 99

الفصل الرّابع: التراث الدینی فی شعر أمل دنقل ومهدی أخوان ثالث

1 – التراث الدینی فی شعر أمل دنقل …………………………………………………………. 101

1- 1 إرم ذات العماد ………………………………………………………………………… 101

2 – 1 المسیح(یسوع) ……………………………………………………………………….. 103

3 – 1 ابن نوح ……………………………………………………………………………… 106

4 – 1 الحسین(ع) …………………………………………………………………………..  109

5 – 1 الکتاب المقدّس ………………………………………………………………………. 111

6 – 1 الشیطان ……………………………………………………………………………… 114

2 – التراث الدینی فی شعر مهدی أخوان ثالث ……………………………………………….. 116

1- 2 من التراث الزرادشتی …………………………………………………………………. 116

1 – 1 – 2 اَهورا، واِمْشاسْپَنْدان، وایزدان ……………………………………………………. 116

2 – 1 – 2 زردشت ،ومزدک ، ومَزدُشت ……………………………………………………. 117

2 – 2 من التراث الإسلامی …………………………………………………………………. 118

1 – 2 – 2 تضمین الآیات القرآنیة …………………………………………………………… 118

2 – 2 – 2 سدوم، وثمود، وعاد، وقارون ……………………………………………………. 119

3- 2 – 2 موسی …………………………………………………………………………… 120

4 – 2 – 2 عیسی(المسیح) ومریم ……………………………………………………………. 121

5 – 2 – 2 أهریمن (أهرمن)، الشیطان، إبلیس ………………………………………………. 122

مقارنة توظیف التراث الدینی فی شعر أمل دنقل ومهدی أخوان ثالث ………………………….. 124

الفصل الخامس: التراث العالمی فی شعر أمل دنقل ومهدی أخوان ثالث

1 – التراث العالمی فی شعر أمل دنقل …………………………………………………………. 126

1 – 1 سبارتاکوس (وأیضاً سیزیف وهانیبال) ………………………………………………… 126

2 – 1 بنلوب ………………………………………………………………………………… 131

3 – 1 أودیب ……………………………………………………………………………….. 132

4 – 1 من التراث الفرعونی: أحمس، أوزوریس، إیزیس ………………………………………… 134

2 – التراث العالمی فی شعر مهدی أخوان ثالث ………………………………………………… 138

1 – 2 سیزیف ………………………………………………………………………………. 138

2 – 2 الإسکندر …………………………………………………………………………….. 142

3 – 2 دقیانوس ……………………………………………………………………………… 143

مقارنة توظیف التراث العالمی فی شعر أمل دنقل ومهدی أخوان ثالث ………………………….. 144

الخاتمة ……………………………………………………………………………….. 145

ملخّص الرسالة بالفارسیّة ………………………………………………………….. 147

 

المقدّمة

یعتبر التراث – فی جمیع الآداب العالمیة – کمصدر یأخذ منه الأدیب ثقافته الفکریة و الأدبیة و فی بعض الأحیان یختفی وراء الشخصیات التراثیّة من جرّاء الظروف السیاسیة والاجتماعیة السائدة علی المجتمع وعدم الإمکان فی إفصاح قوله، حیث یجد الأدیب فی الشخصیة التراثیة نقطة أو نقاط مشترکة مع نفسه.

وفی هذا الحقل یعتبر أمل دنقل و مهدی أخوان ثالث کلاهما من الشعراء الذین قد استخدموا التراث فی آثارهم استخداماً کثیراً. وإنّنا نجد مشترکات کثیرة فی شخصیة دنقل وأخوان ثالث وشعرهما، لأنّها توجد وجوه مشترکة عدیدة فی