1-1. تبیین مسأله………………………………. 5

1-2 روش تحقیق……………………………….. 6

1-3. ضرورت انجام تحقیق……………………………….. 6

1-4. سؤالات تحقیق……………………………….. 7

1-4-1. سؤال اصلی……………………………….. 7

1-4-2. سؤال های فرعی……………………………….. 7

1-5. فرضیه های تحقیق……………………………….. 7

1-6 پیشینه تحقیق……………………………….. 8

1-7. هدف تحقیق……………………………….. 10

1-8. فایده تحقیق……………………………….. 11

فصل دوم: بررسی و تبیین مسأله  اسماء و صفات الهی در نظر صدرالمتألّهین

2-1. تعریف اسم………………………………. 15

2-1-1. اسم در لغت………………………………… 15

2-1-2. اسم در اصطلاح……………………………….. 16

2-1-2-1. معنای اسم از نظر صدرالمتألهین……………….. 16

2-1-2-2. معنای اسم از نظر ابن عربی…………………….. 18

2-1-3. شمار اسمای الهی……………………………….. 19

2-2. تعریف صفت………………………………… 21

2-2-1. صفت در لغت………………………………… 21

2-2-2. صفت در اصطلاح……………………………….. 21

2-2-3. معنای صفت از نظر صدرالمتألهین………………. 22

2-3. فرق بین اسم و صفت………………………………… 23

2-3-1. فرق بین اسم و صفت از نظر صدرالمتألهین………. 24

2-4. اقسام صفات………………………………… 25

2-4-1. صفات سلبی……………………………….. 27

2-4-2. صفات ثبوتی……………………………….. 28

2-4-2-1. صفات حقیقی……………………………….. 28

2-4-2-2. صفات اضافی……………………………….. 29

2-4-3. تقسیم دیگری از صفات………………………………… 30

2-5. چگونگی اتصاف واجب به اوصاف کمالی ازنظرصدرالمتألهین…….30

2-6. عینیت صفات با ذات………………………………… 34

2-6-1. محذورات عدم عینیت صفات با ذات……………… 35

2-6-2. براهین عینیت صفات با ذات……………………….. 36

2-6-3. سخن امام علی(علیه السلام) ………………………..38

2-7. تجلی اسمای و صفات الهی…………………………….. 40

2-7-1. تعریف تجلّی……………………………….. 40

2-7-1-1. تجلّی در لغت………………………………… 40

2-7-1-2. تجلّی در اصطلاح……………………………….. 40

2-7-2. تجلی اسمای و صفات الهی از نظر صدرالمتألهین…………… 41

فصل سوم: انسان و کمال او

3-1. تعریف انسان………………………………. 49

3-1-1. انسان در لغت………………………………… 49

3-1-2. انسان در اصطلاح صدرالمتألهین……………… 51

3-1-2-1. مبانی و اصول فلسفی صدرالمتألهین در تعریف انسان………. 51

3-1-2-2. معنای انسان در نظر صدرالمتألهین…………………….. 52

3-2. تعریف نفس………………………………… 54

3-2-1. نفس در لغت………………………………… 54

3-2-2. نفس در قرآن………………………………. 55

3-2-3. نفس در اصطلاح صدرالمتألهین……………………………….. 56

3-3. ارتباط نفس با بدن………………………………. 58

3-3-1. نمونه ایی از ارتباط نفس با بدن………………………… 60

3-4. قوای نفس ناطقه………………………………. 61

3-4-1. عقل نظری……………………………….. 62

3-4-1-1. عقل هیولایی……………………………….. 62

3-4-1-2. عقل بالملکه………………………………. 63

3-4-1-3. عقل بالفعل……………………………….. 66

3-4-1-4. عقل بالمستفاد………………………………. 67

3-4-2. عقل عملی……………………………….. 69

3-4-2-1. تجلیه………………………………. 69

3-4-2-2. تخلیه………………………………. 70

3-4-2-3. تحلیه………………………………. 70

3-4-2-4. فناء……………………………… 70

3-5. تبیین کمال انسان………………………………. 71

3-5-1. تعریف کمال………………………………. 71

3-5-1-1. کمال در لغت………………………………… 71

3-5-1-2. کمال در اصطلاح……………………………….. 72

3-5-2. فرق کمال و تمام………………………………. 74

 

 

3-5-3. کمال نهایی انسان از نظر صدرالمتألهین……………………………….. 75

3-5-3-1. رسیدن به مرتبه ی عقل بالمستفاد………………………………. 75

3-5-3-2. اتحاد نفس با عقل فعال………………………………. 78

3-5-3-3. فنای فی الله……………………………….. 81

3-5-3-4. اتّحاد عقل نظری و عقل عملی……………………………….. 83

3-5-4. موانع کمال انسان………………………………. 84

۳-۵-۴-۱. نقص ذاتی نفس………………………………… 84

۳-۵-۴-۲. حجاب­ها ………………………………84

3-5-4-3. انحراف از حقیقت………………………………… 85

3-5-4-4. کدورت و زنگ دل………………………………. 85

3-5-4-5. جهالت ناآگاهی……………………………….. 85

فصل چهارم : بررسی و تبیین صفات فیاضیّت، خالقیّت و رحمت الهی در نظر صدرالمتألّهین

4-1. تبیین خلقت در نظام صدرایی………………………… 89

4-1-1. تعریف خلقت………………………………… 89

4-1-2. اثبات خالق داشتن جهان………………………………. 90

4-1-3. صدور عالم از علم عنایی خداوند……………………. 91

4-1-3-1. عنایت ذاتیه………………………………. 91

4-1-3-2. عنایت فعلیه………………………………. 92

4-1-4. حادث زمانی بودن عالم………………………………. 92

4-1-4-1. تعریف عالم………………………………. 92

4-1-4-2. تعریف حدوث و قدم………………………………. 93

4-1-4-3. عالم ، حادث زمانی است………………………………. 94

4-1-5. رابطه ی بین خالق و مخلوقات………………………………… 96

4-1-6. هدف از خلقت جهان………………………………. 98

4-2. تاریخچه ی نظام فیض…………………………………. 100

4-3. تعریف فیض…………………………………. 101

4-3-1. فیض در لغت………………………………… 101

4-3-2. فیض در متون دینی……………………………….. 101

4-3-3. فیض در اصطلاح……………………………….. 102

4-3-3-1. فیض اقدس………………………………… 102

4-3-3-2. فیض مقدس………………………………… 102

4-4. ابعاد و آثار فیض و فاعلیت وجودی……………………. 103

4-4-1. فیض و غرض الهی……………………………….. 103

4-4-2. ذاتیّت………………………………… 103

4-4-3. عمومیت فیض و قابلیت مستفیض…………………….. 104

4-4-4 نحوه ی فیضان وجود از حق تعالی…………………….. 105

4-4-4-1. ضرورت………………………………… 105

4-4-4-2. اکملیت………………………………… 106

4-4-4-3. تناسب………………………………… 106

4-4-4-4. تقدّم اشرف………………………………… 107

4-4-5. وساطت در فیض…………………………………. 107

4-4-5-1. اقسام وسائط فیض…………………………………. 108

4-4-6. اوّلین موجود صادر شده از مبدأ مفیض……………………. 109

4-4-6-1. قواعد و براهین……………………………… 109

4-4-6-2. تبیین صادر اول……………………………… 112

4-5. رحمت الهی……………………………….. 113

4-5-1. تعریف رحمت………………………………… 114

4-5-1-1. معانی رحمت الهی در قرآن………………………………. 115

4-5-2. انواع رحمت الهی……………………………….. 117

4-5-2-1. رحمت عام ، فراگیر و مطلق……………………………….. 117

4-5-2-2. رحمت خاص…………………………………. 118

4-5-3. تقدّم رحمت بر غضب………………………………… 121

فصل پنجم: چگونگی تأثیر شناخت صفت خالقیّت، فیّاضیّت و رحمت الهی بر تکامل انسان از نظرصدرالمتألّهین

5-1. تبیین و بررسی صفت خالقیت و رابطه ی آن با تکامل انسان………….127

5-1-1 . از چه راه هایی می توان از طریق صفت خالقیت به تکامل رسید؟……. 128

5-1-1-1. مقام خلیفه الهی………………………………. 129

5-1-1-2. سجده ی فرشتگان بر انسان………………………………. 132

5-1-1-3. امانت دار الهی……………………………….. 135

5-2. تبیین و بررسی رابطه ی صفت فیاضیت با تکامل انسان………137

5-2-1. توضیحی اجمالی از نظام  فیض خداوند…………………… 138

5-2-2. چگونگی تأثیر شناخت صفت فیاضیت بر تکامل انسان…….. 139

5-2-2-1. ولایت تکوینی ائمه………………………………. 140

5-2-2-2. ولایت تشریعی ائمه………………………………. 144

5-3. تبیین و بررسی رابطه ی صفت رحمت الهی بر تكامل انسان…………148

5-3-1. از چه راه هایی می توان از طریق رحمت الهی به تكامل رسید؟……..149

5-3-1-1. آفرینش………………………………… 151

5-3-1-2. دین اسلام………………………………. 154

5-3-1-3. قرآن کریم………………………………. 156

نتیجه گیری……………………………… 159

فهرست منابع………………………………. 163

الف)منابع فارسی……………………………….. 163

ب) منابع عربی……………………………….. 169

ج) مقالات………………………………… 174

چکیده:

مسأله اسماء و صفات الهی و تأثیر آن بر تکامل انسان، یکی از مهم ترین مسائل فلسفی است که از دیرباز مورد توجّه فیلسوفان الهی بوده است؛ با توجه به جایگاه ویژه ی حکمت متعالیه در میان مکاتب مختلف فلسفی در جهان اسلام، در این پژوهش با روش کتابخانه­ای و عقلی و تحلیلی به بررسی سه صفت خالقیت، فیاضیت و رحمت الهی و تأثیر آن بر تکامل انسان پرداخته شده است. این بررسی حکایت از آن دارد که صدور عالم از علم عنایی خداوند است به این صورت که خداوند قبل از ایجاد مخلوقات، به همه ی جوانب فعلش اهتمام دارد و مخلوقات او دارای همه ی خصوصیات متصور در بالاترین حد کمال هستند که لازمه ی آن، همان نظام احسن است و درمیان مخلوقات، انسان دارای جایگاه ویژه ای است. بنابراین از طریق تفکّر در مقام خلیفه الهی شدن، پذیرش امانت الهی و مسجود ملائک قرار گرفتن انسان، می توان تأثیر صفت خالقیت را بر تکامل، تببین نمود. هم چنین فیض، به فعل فاعلی گفته می شود که پیوسته، بدون دریافت عوضی و بدون غرض، انجام می گیرد؛ چنین فاعلی، دائم الوجود خواهد بود و مبدأ تمام خیرات است و از طریق واسطه ها، فیض رسانی می کند. با تأمل در ولایت تکوینی و تشریعی ائمه، می توان چگونگی تأثیر صفت فیاضیت را بر تکامل انسان، تبیین کرد. هم چنین همه ی بندگان از رحمت رحمانیه­ی خداوند، مرزوق و به آن مرحوم اند. امّا رحمت رحیمیه، فقط شامل حال مؤمنان می گردد و با تأمل در جلوه های رحمت الهی(آفرینش، دین اسلام و قرآن)، می توان از طریق صفت رحمت الهی به تکامل رسید. پس با توجّه به آن چه گفته شد، انسان به شناخت خداوند نائل می آید، متشبه به او می شود و چیزی جز ذات او مشاهده نمی کند و محو در او می گردد و به بالاترین مرتبه کمال که همان فناء فی الله است، می رسد.

مقدمه:

در واقع آن چه در سنت اسلامی از کلام، نام برده می شود، کلام فلسفی است. این روند از زمان خواجه نصیر الدین طوسی شروع شده است. از این رو صدرالمتألهین، مباحث کلامی را با سبک فلسفی در آثار خویش مطرح کرده است. بنابراین حوزه­ مستقلی تحت عنوان کلام وجود ندارد و در حقیقت وی به مستدل کردن مباحث الهیات پرداخت. به زعم وی، فلسفه غایتی جز، الهیات بالمعنی الأخص ندارد و گرایش های عقلانی الحادی اساساً فلسفه تلقی نمی گردند.

یکی از پیشرفته ترین و نوآوارانه ترین نظریه ها در باب تکامل انسان در منابع موجود از این فیلسوف بزرگ به چشم می خورد. وی با قول به گزاره­هایی چون اصالت وجود، تشکیک وجود، حرکت جوهری، امکان فقری، وحدت حقه­ی حقیقیه و مواردی از این قبیل، مسیر سلوکی انسان را در چهار سفر که در واقع به تدوین کتاب ارزشمند وی به نام «الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیه الاربعة» انجامید، به زیبایی به تصویر می کشد.

در فلسفه­ی صدرالمتألّهین، هدف حکیمانه خالق از خلقت بشر، بسی عظیم­تر از هدف خلقت سایر موجودات است و جایگاه انسان در نظام خلقت، بسیار رفیع­تر از سایر موجودات؛ این نظام فلسفی، انسان را وجودی می­انگارد که حقایق عالم پیشین و پسین را در خود جای داده و مظهر اسماء و صفات حق در عالم وجود است. مقام خلافت کبری در عالم کبیر به او اختصاص داده شده و به واسطه­ این منزلت بلند، یعنی استعداد دریافت همه­ی حقایق، است که مسجود ملائک گردیده است.

نگارنده در این رساله در پی آن است که با تفحص در آثار حکیمان حکمت متعالیّه به ویژه صدرالحکماء و المتألّهین، تأثیر شناخت صفات خالقیّت، فیّاضیّت و رحمت الهی را بر تکامل انسان مورد بررسی قرار دهد و رهآورد گرانبهای این حکمت را برای انسان معاصر آشکار کند. از این رو پایان نامه، در پنج فصل به شرح زیر تنظیم شده است.

فصل اوّل، کلیّات موضوع که به تبیین موضوع پایان نامه، ضرورت، هدف، فایده، پیشینه و … پرداخته می شود.

فصل دوّم به تبیین و برررسی اسماء و صفات الهی پرداخته ایم که در ضمن آن مسائلی چون تعریف اسم و صفت، فرق بین اسم و صفت، اقسام صفات، چگونگی اتصاف واجب به اوصاف کمالی، عینیت صفات با ذات، تجلی اسماء و صفات الهی مطرح گشته است.

عنوان فصل سوّم، مسأله­ انسان و کمال او است که از عناوینی چون تعریف انسان، تعریف نفس، ارتباط نفس با بدن، قوای عقل ناطقه، تعریف کمال، فرق کمال و تمام، کمال نهایی انسان و موانع کمال انسان بحث می­ کند.

فصل چهارم به تبیین و بررسی صفات خالقیّت، فیّاضیّت و رحمت الهی اختصاص دارد که شامل عناوینی چون تعریف خلقت، صدور عالم از علم عنایی خداوند، هدف از خلقت جهان، تعریف فیض، ابعاد و آثار فیض، تعریف رحمت، انواع رحمت الهی، تقدم رحمت بر غضب است.

در نهایت در فصل پنجم به تأثیر شناخت این صفات بر تکامل انسان می­پردازیم و ازتبیین صفت خالقیت و فیاضیت و رحمت الهی و رابطه­ آن صفات با تکامل انسان و ذکر راه هایی که می توان از طریق آن صفات به تکامل رسید، بحث می­کنیم.

فصل اول: کلیات

1-1- تبیین مسأله

مسأله­ تکامل انسان، هدف همه­ی ادیان الهی بوده است. فلسفه­ی اسلامی در راستای این هدف بنیادین، حرکت می کند. صدرالمتألهین از جمله فیلسوفانی است که در ابعاد گوناگون، مسأله­ تکامل را تبیین نموده است. یکی از آن ابعاد از طریق تفکّر و شناخت صفات الهی(خالقیّت، فیاضیّت و رحمت الهی) به شناخت خدا و از آن مسیر، سعی در به متشبه شدن به صفات الهی و در پایان، فانی شدن در ذات او به گونه ایی که غیر از او چیز دیگری را مشاهده نکند و این همان، سعادت و تکامل انسان است.

پس از آن جا که نفس انسان، مجموعه تمام موجودات است و شناخت و معرفت نسبت به آن، شناخت تمام موجودات عالم است و هر کس، نفس خود را بشناسد، عالم را شناخته و با شناخت عالم به مقام مشاهده ی خداوند تبارک و تعالی می رسد؛ پس بر اساس این، نشانه هایی از انسان کامل در او دیده می شود و انسان کامل، چون مظهر حق است و حق هم در اسماء و صفات جلوه کرده است؛ بنابراین در این رساله، توضیحاتی در مورد معنای اسم و صفت و تقسیمات آن، معنا و حقیقت انسان و هم چنین در مورد معنای کمال و عقل عملی و نظری و مراتب آن، تبیین و توضیح صفات خالقیّت و فیاضیّت و رحمت الهی و سرانجام کمال نهایی انسان از منظر صدرالمتالهین و تأثیر این صفات سه گانه بر تکامل انسان مورد بررسی قرار گرفته است.

2-1- روش تحقیق

در این پژوهش، به طور عمده از روش کتابخانه ای استفاده شده است. در بررسی آثار و کتاب های صدرالمتألهین، با بیانی تحلیلی، اجزاء و جزئیات نظرات ایشان را ارائه نموده و به تبیین آن نظریات پرداخته ایم. از آثار و کتاب های دسته اول این فیلسوف بزرگوار در کتابخانه ی تخصصی فلسفه و کلام اسلامی و کتابخانه دیجیتالی نور و نیز مقالاتی که در این زمینه، از سوی محققان در همایش های علمی و مجلات گوناگون به چاپ رسیده، مورد استفاده قرار گرفته است. هم چنین از نرم افزار جامع حکمت اسلامی،  شهید مطهری و حسن زاده آملی در تبیین این موضوع، استفاده شده است.

3-1- ضرورت انجام تحقیق

انسان موجودی است که طالب کمال است و روی به سوی تکامل خویش است و تمام سعی و تلاشش را به کار می گیرد تا به این مقام نائل آید. بر اساس این، بشر در طول تاریخ همواره می خواسته تا بداند كه از كجاآمده؟ برای چه آمده؟ و به كجا می رود؟ تا در پی آن روشن گردد که چگونه باید برود؟ به دیگر سخن، نهاد کمال جوی هر انسانی، این پرسش بنیادین را پیش می کشد که کمال نهایی انسان به چیست؟ و منزل گاه پایانی وجود آدمی که همه تلاش هایش برای رسیدن به آن است، کدام است؟ انسان تا کجا می تواند پر گشاید؟

برای بعضی این سؤالات به طور گذرا مطرح می گردد و به راحتی از کنار آن می گذرند؛ ولی گروه دیگر که تعداد اندکی از انسان ها را تشکیل می دهند و دل در گرو شریعت نورانی اسلام نهاده اند، معمّای هستی را برای خود به صورت مسأله ای جدّی در نظر گرفته اند و روزانه دست کم در عبادت های خود، تقرب به حق تعالی را ازدرگاه رحمتش، درخواست کرده و هدف این عبادت ها را «قرب الهی» قرار می دهد.

بر اساس این، با توجّه به نیاز جامعه اسلامی و تقویت ایمان دینی، بررسی مسأله کمال نهایی انسان، ضروری به نظر می رسد؛ از سویی دیگر تمام آفرینش، بر تکامل انسان بنا شده است تا انسان، بتواند به مقام و مرتبه­ی انسان کامل را بیابد؛ زیرا او مظهر حق است و حق هم در جمیع اسماء و صفات جلوه کرده بررسی مسأله شناخت اسماء و صفات بر تکامل انسان ضرورت دارد.

4-1- سوالات تحقیق

ما در این تحقیق بر آنیم تا به سؤالاتی پاسخ دهیم که عبارتند از:

1-4-1. سؤال اصلی

– ازنظر صدرالمتألهین،  شناخت صفات خالقیت، فیاضیت و رحمت الهی چه تأثیری بر  تکامل انسان دارد؟

2-4-1- سؤال های فرعی

– کمال نهایی انسان از منظر صدرالمتألهین چیست؟