چکیده

 

مطالعه فلوریستیکی و زیستگاهی کوههای روستای سیوند

شهرستان مرودشت، استان فارس

 

 

هدف از این پژوهش بررسی فلور، جوامع گیاهی، زیستگاه‌ها و ریز زیستگاه‌های موجود در کوه‌های سیوند واقع در شمال شرق استان فارس است، که در 30 درجه و 5 دقیقه عرض شمالی و 52 درجه و 55 دقیقه طول شرقی قرار دارد. نمونه‌های گیاهی در سال‌های 91، 92 و 93 جمع‌ آوری و شناسایی شد و زیستگاه‌ها و جوامع گیاهی مربوط به هر نمونه مشخص گردید. بررسی فلور این منطقه 315 گونه که به 65 تیره و 237 جنس تعلق داشتند را نشان می‌دهد. گیاهان گلدار در منطقه غالب بودند. غنی‌ترین تیره‌ها از نظر تعداد گونه و جنس، تیره Asteraceae با 39 جنس و 50 گونه می‌باشد و پس از آن تیره‌های Brassicaceae (30 گونه)، Poaceae (30 گونه)، Fabaceae (22 گونه)، Lamiaceae (21 گونه) قرار می‌گیرند. در این بررسی تروفیت‌ها بیشترین درصد شکل زیستی را دارا بودند. بر اساس سیستم EUNIS هفت زیستگاه بزرگ موجود در منطقه شامل: 1- علفزار 2- بوته‌زار 3-درختچه‌زار 4- مناطق کم‌پوشش یا بی‌پوشش با بستر سنگی و صخره‌ای 5- آب‌های سطحی درون سرزمینی 6- زیستگاه‌های کشت شده زراعی، باغبانی یا مسکونی 7- زیستگاه‌های احداثی، صنعتی و دیگر زیستگاه‌های مصنوعی.است.  در این بررسی بیشترین گونه‌ها متعلق به زیستگاه علفزار بود و حضور گیاهان درشیب‌های غربی نسبت به سایر شیب‌ها بیشتر بود. و منطقه از نظر جغرافیای گیاهی به ناحیه ایران- تورانی تعلق دارد.

واژه های کلیدی: فارس، سیوند، مطالعه فلوریستکی و زیستگاهی

 

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                           صفحه

مقدمه. 13

1-1- کلیات.. 13

1-2- تعریف فلور و فلوریستیک… 14

1-3- تعریف زیستگاه. 14

1-4- پیشینه مطالعات فلوریستیک… 15

1-5- ویژگی‌های سرزمین ایران. 17

1-6- نواحی فلوریستیکی ایران: 18

1-7- معرفی منطقه مورد مطالعه. 20

1-7-1-  رودخانه سیوند. 21

1-8- ویژگی‌های زمین شناسی استان فارس… 22

1-8-1-  پهنه سنندج-سیرجان: 23

1-8-2- زاگرس مرتفع. 23

1-8-3- زاگرس چین خورده. 24

1-9- ناهمواری‌های استان و نحوه شکل گیری آن‌ ها 24

1-10- زمین شناسی منطقه مورد مطالعه: 26

1-11- آب و هوا 26

1-11-1- ناحیه كوهستانی شمال، شمال باختر و باختر. 27

1-11-2-  ناحیه مركزی.. 27

1-11-3- ناحیه جنوب و جنوب خاوری.. 27

1-12- جریان‌های توده‌های هوایی استان: 28

1-12-1- بادهای شمالی.. 28

1-12-2- بادهای باختری.. 28

1-12-3- توده‌های هوای جنوبی.. 29

عنوان                                                                                                                     صفحه

1-13- طبقه بندی اقلیمی استان. 29

1-14- اقلیم منطقه. 30

1-15- پوشش گیاهی منطقه. 33

1-16- اهداف و ضرورت انجام پروژه. 33

مواد و روش‌ها 36

2-1- نحوه انجام مطالعات صحرایی.. 36

2-2- مطالعات آزمایشگاهی.. 37

نتایج. 44

3-1-1- زیستگاه‌های موجود در منطقه سیوند. 55

3-1-2- ریز زیستگاه‌های موجود در منطقه. 60

3-1-3- توصیف پوشش منطقه. 62

بحث و بررسی داده ها 67

4-1- پوشش گیاهی منطقه. 67

4-2- تنوع زیستگاهی منطقه. 67

4-3- اشکال زیستی منطقه. 68

4-4- گونه های بومی و عناصر انسان زاد در منطقه. 70

4-5- فیتوجغرافیایی.. 71

4-6- عوامل انتشار گونه‌ها در منطقه سیوند. 72

4-6-1- توپوگرافی.. 72

4-6-2- اقلیم. 76

4-6-3- خاک: 77

4-6-4- عوامل زیستی.. 79

4-7- پیشنهادات.. 80

منابع. 82

منابع فارسی.. 82

منابع انگلیسی.. 87

 

 

عنوان                                                                                                                     صفحه

پیوست.. 89

پیوست جدول1: لیست کامل گونه‌های جمع‌ آوری شده به همراه مشخصات نقاط جمع‌ آوری، شکل زیستی و کورولوژی   90

پیوست: جدول2: لیست گونه‌های جمع‌ آوری شده به همراه زیستگاه و ریززیستگاه(شیب) 120

 

 

 

 

 

فهرست جدول‌ها

 

 

عنوان و شماره                                                                                    صفحه

جدول شماره 1-1: مشخصات ایستگاه هوا شناسی تخت جمشید…………………………………………. 29

 

جدول شماره1-3 : تعداد تیره، جنس و گونه‌ی مربوط به هر کدام از گروه‌های گیاهی…………. 42

جدول شماره 2-3: لیست غنی‌ترین تیره‌های گیاهان آوندی………………………………………………… 45

جدول شماره 3-3: لیست غنی‌ترین جنس‌های گیاهان آوندی……………………………………………… 46

جدول شماره4-3: گونه‌های بومی ایران در مناطق مورد مطالعه……………………………………………. 48

جدول شماره 5-3: برخی از گیاهان دارویی وخوراکی  منطقه………………………………………………. 49

جدول شماره6-3: تعدادی از علف‌های هرز منطقه………………………………………………………………… 50

 

 

 

 

 

 

 

فهرست شکل‌ها

 

 

عنوان…………………………………………………………………………………………………………………………………… صفحه

شکل شماره1-1: نواحی فلوریستیک ایران بر اساس تقسیم بندی زهری1973………………….. 17

شکل شماره2-1: موقعیت منطقه مورد مطالعه………………………………………………………………………. 19

شکل شماره 3-1: پهنه بندی اقلیمی در استان فارس…………………………………………………………… 28

شکل شماره 4-1: نمودار میانگین بارندگی ماهیانه در 10 سال (1390_1377)………………. 29

شکل شماره 5-1: نمودار رطوبت ماه های مختلف در 10 سال (1390-1377)………………… 30

شکل شماره 6-1: نمودار دمای ماه های مختلف در 10 سال (1390-1377)………………….. 30

شکل شماره 7-1: نمودار تغییرات میزان دما و بارندگی میانگین در 10

سال (1390-1377) …………………………………………………………………………………………………………….  31

شکل شماره 1-2: کلید شناسایی زیستگاه های رتبه 1 بر اساس طبقه بندی EUNIS…… 38

شکل 1-3: تصویر ماهواره‌ای از منطقه مورد مطالعه همرا با موقعیت و شماره‌ی ایستگاه‌های جمع‌ آوری نمونه‌ها(برگرفته از Google earth )                                                  42

شکل 2-3: نمودار میزان گلدهی گیاهان منطقه در فصول مختلف (برحسب درصد)…………….. 43

شکل شماره 3-3: نمایش سهم هر یک از گروه های گیاهی در پوشش منطقه بر

حسب درصد……………………………………………………………………………………………………………………………… 44

شکل4-3 : سهم غنی ترین تیره ها در پوشش گیاهی منطقه (بر حسب درصد)………………….. 46

شکل 5-3: تعداد گونه ها و جنس های غنی ترین تیره ها در پوشش گیاهی……………………….. 47

شکل6-3: نمودار شكل زیستی گیاهان منطقه برحسب درصد………………………………………………. 51

شکل7-3: نمودار كورولوژی گیاهان منطقه برحسب درصد………………………………………………….. 52

شکل8-3: نمودار تعداد گونه ها‌ی موجود در زیستگاه‌ها و ریز زیستگاه‌های منطقه……………… 58

شکل 9-3: تعداد گونه‌ها در شیب‌های مختلف منطقه مورد مطالعه……………………………………… 59

شکل10-3: سهم هریک از فرم های رویشی در شیب های مختلف برحسب درصد……………… 60

شکل1-4: نمایش جوامع اصلی پوشش گیاهی در منطقه با توجه به ارتفاع………………………….. 72

 

 

 

 

 

فهرست نشانه‌های اختصاری

تروفیت…………………………………………………………………………………………………………………….Th

فانروفیت………………………………………………………………………………………………………………….Ph

کریپتوفیت………………………………………………………………………………………………………………..Cr

کامفیت……………………………………………………………………………………………………………………Ch

همی کریپتوفیت……………………………………………………………………………………………………..He

اروپا – سیبری………………………………………………………………………………………..Euro – Sib

ایران – آناتولی………………………………………………………………………………………………..Ir – An

ایران – تورانی………………………………………………………………………………………………..Ir – Tur

بومزاد……………………………………………………………………………………………………………………..end

جهان وطن……………………………………………………………………………………………………………..Cos

چند منطقه‌ای…………………………………………………………………………………………………………….Pl

زراعی……………………………………………………………………………………………………………………..Cult

صحرا – عربستان……………………………………………………………………………………Sah – Arab

گرمسیری…………………………………………………………………………………………………………….Trop

مدیترانه‌ای………………………………………………………………………………………………………..Medit

نوبوسندی……………………………………………………………………………………………Nobo – Sind

هیمالیا………………………………………………………………………………………………………………..Hima

 

 

شیب جنوب شرقی………………………………………………………………………………………………………..SE

شیب جنوب غربی……………………………………………………………………………………………………….SW

شیب جنوبی……………………………………………………………………………………………………………………..S

شیب شرقی………………………………………………………………………………………………………………………E

شیب شمال شرقی………………………………………………………………………………………………………..NE

شیب شمال غربی……………………………………………………………………………………………………….NW

شیب شمالی…………………………………………………………………………………………………………………….N

شیب غربی……………………………………………………………………………………………………………………..W

 

 

 

فصل اول

 

 

مقدمه

 

 

1-1- کلیات

 

جوامع گیاهی تامین کننده‌ی غذای دام‌های وحشی و اهلی، مآمن و پناهگاهی برای وحوش و تامین کننده‌ی بسیاری از گیاهان دارویی و خوراکی است. پوشش گیاهی تنظیم کننده‌ی جریان آب‌های سطحی و زیرزمینی است و اهمیت زیادی در حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش دارد (33).

گیاهان، طیف بسیار وسیعی از موجودات را شامل می‌شوند که بین آن‌ ها تفاوت‌های زیادی وجود دارد. این تفاوت‌ها در شکل، اندازه، خصوصیات ریخت شناسی، تشریحی، فیزیولوژیکی، تغذیه، چرخه زندگی، تولیدمثل و بسیاری از صفات دیگر قابل مشاهده می‌باشد این تفاوت‌ها سبب می‌شود که گیاهان در شاخه‌ها و گروه‌های کوچک و بزرگ قرار گیرند(32)

شناخت علمی گیاهان در هر یک از این زمینه‌ها، چه از نظر پژوهش و چه به لحاظ کاربرد، اهمیت بنیادی و کلیدی حاصل کرده است. برای شناخت بهتر گیاهان، دانش سیستماتیک یا تاکسونومی که روش رده‌بندی گیاهان بر پایه اختصاصات و صفات ثابت و اصلی و مشترک آن‌ ها قرار دارد، به ما امکان می‌دهد تا طبق قاعده و نظم معینی، به طور دقیق گیاهان را بشناسیم(26).

 

 

 

1-2- تعریف فلور و فلوریستیک

 

Floristics)): شاخه ای از علم گیاهشناسی است که به شناسایی و لیست کردن همه گونه‌های گیاهی یک منطقه می‌پردازد.

به کتاب و یا دیگر آثاری که رستنی‌های یک منطقه را شرح می‌دهد (Flora)  گفته می‌شود. رستنی‌های یک منطقه را نیز، فلور((Flora می‌نامند(13).

برسی فلوریستیکی هر منطقه ازاهمیت بالایی برخوردار است. زیرا فهرست فلوریستیک شناسنامه‌ای برای هر منطقه است که حضور گیاهان و وضعیت آن‌ ها را نشان می‌دهد. هم چنین بررسی فلوریستیکی هر منطقه موثرترین روش برای مدیریت و حفاظت از محیط زیست است(14).

فلورهر منطقه نتیجه واکنش‌های جامعه زیستی در برابر شرایط کنونی و تکامل گیاهان در دوران گذشته است. (38).

برای شناخت فلور و پوشش گیاهی یک منطقه داشتن اطلاعات کلی از تاریخچه، اکولوژی، منابع شناسایی، موقعیت جغرافیایی، عوامل دیرینه شناسی و ویژگی‌های کمی و کیفی آن فلور ضروری است(39).

 

 

1-3- تعریف زیستگاه

 

زیستگاه‌ها واحد‌های ساختمانی اساسی از محیط زیست هستند که توسط حیوانات و گیاهان اشغال می‌شوند که به عنوان واحد برای توصیف مکان و مدیریت حفاظت محیط زیست مهم هستند(6).

به طور کلی زیستگاه به نوع محلی اشاره دارد که یک گونه گیاهی از نظر اکولوژیکی به آن محل سازش یافته است. نوع محل با توجه به جامعه گیاهی  و محیط فیزیکی آن مشخص            می شود(15).

یک موجود زنده ممکن است دارای دو یا تعداد بیشتری زیستگاه متقابل باشد که بتواند در آن‌ ها بقای خود را حفظ کند(28). بیشتر زیستگاه‌ها براساس ویژگی‌های رویشی آن‌ ها تقسیم بندی می‌شوند.

می توان به راحتی پراکنش بسیاری از موجودات زنده به ویژه نمونه‌های بزرگتر را بر حسب برخی واحد‌های زیستگاهی نظیر جنگل، علفزار، ساحل و دریاو..مورد مطالعه قرار داد. با این حال حتی درون این قبیل واحد‌های محیطی یا زیستگاها اغلب گونه‌ها پراکنش مخصوص به خود دارند.

 

 

1-4- پیشینه مطالعات فلوریستیک

 

تردیدی نیست که اولین جمع‌ آوری کنندگان گیاهان در ایران به احتمال بسیار زیاد طبیبان و کسانی بوده‌اند که برای مداوای امراض مردم داروهای گیاهی را تجویز می‌کرده‌اند. مرحوم  پروفسور احمد پارسا كه از بنیان‌ گذاران علم گیاه‌‌شناسی نوین در ایران است، از ابن سینا – دانشمند بزرگ ایرانی –  به عنوان بنیان ‌گذار فلور در آسیا و ایران یاد می‌كند(39).

سرآغاز‌ سفرهای گیاهشناسان خارجی به ایران احتمالاً در سال 1684 میلادی بود كه دكتر كمپفر انگلیسی به جنوب قفقاز, رشت, قزوین, اصفهان, شیراز و كرانه‌های خلیج فارس رفت. پس از بازگشت به اروپا یک مجموعه بزرگ از گیاهان مختلف جمع‌ آوری کرد. پس از او تا سال1977 حدود 41 گیاه شناس اروپایی جمع‌ آوری گیاهان ایران را انجام دادند (9). گیاه شناسان دیگری كه در این زمینه  فعالیت كرده‌اند محققان زیر قابل ذكرند: گملن، میشوكس، اولیویه، برونی‌ یر، بلانژ، اوشر، الوی، بونژ، كافر و  بوآسیه – همه از  فرانسه – برنمولر، ‌هوشكنخت، هوپر، فیلد، لازار، رشینگر (مؤلف مجموعه‌ی گرانبهای فلورا ایرانیكا كه یكی از معتبرترین منابع شناسایی برای فلور ایران است)، آلن، گائوبا و غیره (39).

تا قبل از تاسیس هرباریوم در ایران گیاه شناسان غربی به علت نبود دانشگاه، موزه گیاه شناسی و هرباریوم گیاهان جمع‌ آوری شده را به خارج ایران منتقل می‌کردند. اولین موزه گیاهشناسی در ایران توسط گائوبا در سال 1312 در محل دانشکده کشاورزی فعلی کرج پایه گذاری شد(2).

در دوران بعد از تاسیس اولین هرباریوم در ایران و به ویژه از زمانی که حجم حضور خارجیان از جمله گیاه‌شناسان در این کشور کاهش چشمگیری یافت، پس از یک دوره رکود طولانی، گیاهشناسی در ایران به صورت جهشی پیشرفت نمود و اغلب این دستاوردها نیز حاصل تلاش گیاه‌شناسان ایرانی بوده است(39).

در استان فارس هرباریوم دانشگاه شیراز در سال 1963 توسط مارتین ال گرانت تاسیس شد پس از آن دکتر ممتاز حسن بخاری که به عنوان استاد گیاهشناسی بخش زیست‌شناسی مشغول به کار بود از سال 1988-1972 کارهای گرانت را ادامه داد و به جمع‌ آوری گیاهان استان فارس و استان‌های مجاور پرداخت.

و از سال 1368 تاکنون توسط دکتر خسروی کارهای گیاهشناسی و جمع‌ آوری گیاهان ادامه پیدا کرد و هم اکنون نیز ادامه دارد. هم اکنون نزدیک 100 هزار نمونه گیاهی در این هرباریوم نگهداری می‌شود (11).

در دانشگاه شیراز نیز افرادی بر روی گیاهان استان فارس در قالب کار پایان نامه مطالعاتی انجام داده‌اند که از آن جمله می‌توان به بردبار شیبانی(5)، پور مهدی(7)، حاتمی(10)، جعفر پور(8)، صفری(22)، مرادی محمود آبادی(31)، مظلومی(34)، اسدی(2)، زارع(18) و سادات سیدی(20) اشاره کرد.

در منطقه مورد مطالعه نیز افرادی جمع‌ آوری‌هایی انجام داده‌اند که از آن جمله می‌توان به اتو استاف در سال 1885 ، بهبودی در سال 1949 و خسروی  در سال 1390 اشاره کرد.

 

 

1-5- ویژگی‌های سرزمین ایران

 

کشور پهناور ایران با مساحتی حدود 1648000 کیلومتر مربع به دلیل وضعیت خاص پستی و بلندی‌ها و عوامل آب و هوایی دارای شرایط زیستی و اکولوژیکی گوناگونی است. کشور ایران به دلیل تضادهای گسترده اقلیمی، پیشینه تاریخی زیستی و نیز توان بالای گونه‌زایی زیستگاه‌های مساعدی را جهت استقرار گونه‌های متنوع گیاهی و جانوری پدید آورده است و وجود مناطقی مانند مناطق خزری، کویری، کوهستانی و گرمسیری حاشیه خلیج فارس زیستگاه‌های متنوعی را فراهم ‌آورده است که به نوبه خود بر تنوع زیستی ایران ‌افزوده است (30).

فلور نسبتا غنی و متنوع ایران از یک‌سو و وسعت نسبی زیاد کشور از سوی دیگر از دیرباز کاوشگران خارجی و در سال‌های اخیر گیاه‌شناسان علاقه مند فعال ایرانی را به خود جلب کرده است که حاصل آن‌ ها کشف و جمع‌ آوری نمونه‌های گیاهی بسیار زیاد از این پهنه‌ی وسیع و پر برکت است. لیکن هنوز از اهمیت این کاوش‌ها کاسته نشده و مطالعات فلورستیکی منطقه با روش‌های جدید اهمیت خاصی دارد. اما به رغم تلاش‌های فراوان که به دست گیاه‌شناسان خارجی و ایرانی صورت گرفته، هنوز کارهای زیادی در پیش‌رو داریم (37).

 

 

1-6- نواحی فلوریستیکی ایران:

 

امروزه کل خشکی‌های کره زمین طبق سیستم ارائه شده توسط آرمن تختجان- گیاه شناس ارمنستانی- به 6 قلمرو، 35 ناحیه و 152 حوزه تقسیم می‌شود (49).

قلمرو‌های ششگانه عبارتند از:

هولارتیک، پالئوتروپیک، نئوتروپیک، کاپ، استرالیا و آنتارکتیک

فلور ایران به دو قلمرو هولارکتیک و پالئوتروپیک تعلق دارد. بخش کوچکی از نواحی جنوبی کشور در امتداد سواحل خلیج فارس و دریای عمان به قلمرو پالئوتروپیک و بقیه نقاط کشور به قلمرو هولارکتیک متعلق است(شکل1-1).

در طبقه‌بندی که حاصل جمع‌بندی نظرات پژوهشگران متعددی از جمله زهری است و سازگاری بیشتری با واقعیات دارد نواحی رویشی ایران اینگونه شرح داده می‌شود.

1-قلمرو هولارکتیک

-زیر قلمرو بورال

– ناحیه اروپا سیبری

– زیر حوزه هیرکانی

– زیر قلمرو تتیان (مدیترانه)

– ناحیه ایران- تورانی

– زیر حوزه ارمنستان- ایران

– زیر حوزه کردستان- زاگرس

– زیر حوزه ایران مرکزی

– ناحیه صحرا عربی