فهرست مطالب:

 فصل اول: مقدمه و کلیات تحقیق

 مقدمه……………………………………. 2

1-1- طرح و بیان مسئله تحقیق……………………………………… 4

1-2- ضرورت و اهمیت انجام تحقیق……………………………………… 7

1-3- اهداف تحقیق……………………………………… 8

1-4- سوال های تحقیق……………………………………… 8

1-5- فرضیه های تحقیق……………………………………… 9

1-6- سابقه تحقیق……………………………………… 9

1-6-1- مطالعات خارجی……………………………………… 9

1-6-2- مطالعات داخلی……………………………………… 11

1-7- محدوده موضوعی، زمانی و مکانی تحقیق…………………….. 13

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق

 پیش درآمد…………………………………….. 15

2-1- تعاریف و مفاهیم…………………………………….. 15

2-1-1- فضا……………………………………. 15

2-1-2- مکان در ارتباط با فضا……………………………………. 16

2-1-3- سازمان فضایی……………………………………… 17

2-1-4- توانمندسازی……………………………………… 17

2-1-5- مشاركت………………………………………. 19

2-1-6- توانمندسازی و بهسازی مشاركتی………………………………. 22

2-1-7- فقر و محرومیت اقتصاد…………………………………….. 22

2-1-8- كارآفرینی روستایی……………………………………… 23

2-1-9- توسعه……………………………………. 23

2-2- دیدگاه ها و نظریه ها……………………………………. 26

2-2-1- تاریخچه و مبانی نظری مطالعات فقر………………………………. 26

2-2-2- دیدگاه های مرتبط با کارآفرینی……………………………………… 30

2-2-3- دیدگاه جامعه شناختی و جمعیت شناختی……………………….. 30

2-2-4- دیدگاه روانشناختی……………………………………… 31

2-2-5- دیدگاه اقتصادی (کارآفرینی درون تئوری اقتصادی) …………….31

2-2-6- دیدگاه توسعه ای و محیطی……………………………………… 33

2-2-7- دیدگاه نهادی……………………………………… 33

2-3- بررسی رویکردهای گوناگون در مورد مشارکت………………………… 34

2-3-1- دیدگاه روانشناختی……………………………………… 34

2-3-2- دیدگاه جامعه شناختی……………………………………… 34

2-3-3- دیدگاه علوم سیاسی……………………………………… 35

2-4- پیشینه تاریخی توانمندسازی……………………………………… 35

2-4-1- رویکردهای نظری توانمندسازی……………………………………… 36

2-4-2- فرایند توانمندسازی……………………………………… 37

2-4-3- چارچوب توانمندسازی……………………………………… 38

2-4-4- حوزه های توانمندسازی مددجویان……………………………………… 40

2-4-5- ساماندهی افراد و ایجاد تشکل……………………………………… 42

2-4-6- رویكردهای سازمانی……………………………………… 43

2-4-7- نظریه های گونه ی اول…………………………………….. 44

2-4-8- نظریه های گونه ی دوم…………………………………….. 45

2-4-9- نظریه های گونه ی سوم…………………………………….. 45

2-4-10- نظریه های گونه ی چهارم…………………………………….. 45

2-4-11- نوع شناسی کمیته امداد امام خمینی (ره)…………………. 46

2-4-12- اهمیت موضوع توانمندسازی در کمیته امداد امام خمینی (ره) ……………48

2-4-13- جایگاه کمیته امداد در توانمندسازی مددجویان تحت پوشش این نهاد…… 49

2-4-14- توانمندسازی مددجویان……………………………………… 50

2-4-15- عوامل موثر بر توانمندسازی خانواده های تحت حمایت کمیته امداد….. 51

2-5- جمع بندی……………………………………… 53

فصل سوم: مواد و روش ها

پیش درآمد…………………………………….. 56

3-1-  معرفی اجمالی محدوده مورد مطالعه…………………………………….. 56

3-1-1- موقعیت، حدود و وسعت منطقه مورد مطالعه……………………….. 56

3-1-2- توپوگرافی و ژئومورفولوژی……………………………………… 58

3-1-3- اقلیم…………………………………….. 59

3-1-4- منابع آب……………………………………… 64

3-2- ویژگیهای جغرافیای انسانی……………………………………… 70

 

 

3-2-1- جمعیّت و ویژگیهای آن……………………………………… 70

3-3- ویژگیهای اقتصادی منطقه سیستان………………………….. 75

3-4- روش شناسی تحقیق……………………………………… 76

3-4-1- روش پژوهش………………………………………. 76

3-4-2- جامعه آماری و تعداد  نمونه…………………………………….. 77

3-4-3- شاخصهای تحقیق……………………………………… 80

3-4-4- روش و ابزار گردآوری داده ها و اطلاعات…………………….. 83

3-4-5-  شیوه تجزیه و تحلیل داده‎ها…………………………………… 83

3-4-6- مدل تصمیم‎گیری چند شاخصه (MCDM)………………….. 84

3-4-7- فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)………………………. 86

3-4-8- روایی و پایایی ابزار تحقیق……………………………………… 90

3-5- جمع بندی……………………………………… 92

فصل چهارم: یافته ­های تحقیق

پیش درآمد…………………………………….. 94

4-1- ویژگیهای عمومی پاسخ دهندگان پرسشنامه ها…………………… 94

4-1-1- وضعیت سنی پاسخگویان……………………………………… 94

4-1-2- وضعیت جنسی……………………………………… 96

4-3-1- وضعیت سواد…………………………………….. 96

4-2- یافته ها……………………………………. 98

4-2-1- علل قرار گرفتن تحت پوشش کمیته امداد…………………… 98

4-2-2- روند تغییرات خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد…………. 99

4-3-3- شدت اثرات موانع یا محدودیتهای مطرح در توانمندسازی خانوارهای روستایی………103

4-4- آزمون فرضیات……………………………………… 106

فصل پنجم: جمع­بندی و نتیجه گیری

4-5- جمع بندی……………………………………… 115

4-6- نتیجه گیری……………………………………… 116

4-7- پیشنهادات…………………………………….. 118

فصل ششم: فهرست منابع

1-6- منابع ……………………………………………121

چکیده:

با توجه به این که امروزه توانمندسازی به یکی از مفاهیم اصلی توسعه پایدار تبدیل شده است و رابطه آن با توسعه پایدار به شکلی است که یا از اجزای آن یا عامل آن و یا معلول توسعه پایدار به حساب می­آید، لذا دستیابی به توسعه پایدار بدون توانمندسازی اقشار ضعیف جامعه امکان­ پذیر نیست. با توجه به اهمیت موضوع، در این تحقیق تلاش گردیده است تا با تحلیل فضایی، موانع و محدودیت­های توانمندسازی اقتصادی و اجتماعی خانوارهای روستایی تحت پوشش کمیته امداد سیستان مورد کنکاش قرار گیرد. جامعه آماری تحقیق شامل روستاهای با بیش از 50 خانوار تحت پوشش کمیته امداد می باشد که با بهره گرفتن از فرمول کوکران 40 روستا به عنوان حجم نمونه محاسبه گردید. روش تحقیق حاضر، توصیفی – تحلیلی و مبتنی بر بررسی منابع اسنادی، بررسی­های میدانی و تکمیل پرسشنامه بوده است. در تجزیه و تحلیل اطلاعات، از مدل تحلیل سلسله مراتبی (AHP) با کمک نرم­افزار Expert Choice و تحلیل­های فضایی و آماری از طریق نرم افزارهایArcGIS  و SPSS استفاده شده است. نتایج حاصل از تحقیق بر اساس آزمون ANOVA نشان داد که وابستگی به آب رودخانه هیرمند با میانگین 5020/0، مشکلات سازمانی با میانگین 4900/0، ویژگی­های شخصیتی و فردی سرپرست خانواده با میانگین 4365/0 و مشارکت با میانگین 4179/0 بعنوان بالاترین عوامل در موانع یا محدودیت­های توانمندسازی اقتصادی و اجتماعی خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد شناخته شد. در همین راستا، دیگر نتایج تحقیق حاکی از آن است که بر اساس تحلیل های آماری، بین شدت اثرات موانع یا محدودیت­های اقتصادی و اجتماعی خانوارهای ساکن در روستاهای مرزی با سایر روستاهای سیستان اختلاف معناداری وجود دارد.

فصل اول: مقدمه و کلیات تحقیق

1- مقدمه

فقر به عنوان یكی از مباحث مهم در ادبیات توسعه مطرح و زدودن فقر از یک جامعه یكی از اهداف اصلی توسعه­ اقتصادی است (خالدی و پرمه، 1384: 57). بانک جهانی دلایل فقر اقتصاد روستایی را در عواملی چون پایین بودن میزان درآمد سرانه، بازدهی كم زمین و فرصت­های محدود شغلی بر شمرده­اند و دلایل فقر اجتماعی روستایی را در سطح پایین سواد و بالا بودن بعد خانوار كه خود كاهش پس­انداز و صرف هزینه هنگفت برای بهداشت، آموزش، مصرف غذایی و مسكن را به دنبال دارد می­داند (رحیمی­سوره و رضوی، 1375: 281). بنابراین تامین رفاه اجتماعی از جمله مهم­ترین اهداف هر نظام اقتصادی است و فراهم نمودن شرایط مناسب برای زندگی تمامی اقشار جامعه وظیفه­ی اصلی كارگزاران و مسئولان اقتصادی كشور تلقی می­ شود. از این روست كه تغییر در رفاه اجتماعی یا هم زمان با آن تغییر در فقر از جمله زمینه ­های ارزیابی نظام­های اقتصادی به شمار می ­آید (فرج­زاده،1382: 10).

یكی از مهم­ترین اهداف تشکیل دولت­ها فراهم ساختن رفاه و توسعه برای جامعه است. فرایند توسعه همواره كنش دولت را در بر دارد. در نوشتارهای توسعه كشورهای جهان سوم، در مورد اهمیت دولت برای پیشبرد فرایند توسعه توافق كلی وجود دارد و به عنوان یكی از نیروهایی تلقی می­ شود كه نقش زیادی در فرایندهای تغییر این جوامع، از جمله در زمینه تغییر روستایی ایفا می­كند (دوفومیه، 1373: 18). از این رو ماهیت دولت­ها، فلسفه سیاسی و ایدئولوژیكی و ساختار آنها نقش اساسی در فرایند توسعه و از جمله توسعه روستایی دارد (شكوری، 1384: 51).

توسعه روستایی، از برنامه ­های توسعه هر كشور به شمار می­رود كه برای دگرگون­سازی ساخت اقتصادی- اجتماعی جامعه روستایی به كار می­رود. این برنامه­ها توسط دولت و كارگزاران آن، در مناطق روستایی به اجرا در می­آیند. دولت­ها برای دستیابی به این اهداف از ابزارهای مختلف و متفاوتی استفاده می كنند كه این موضوع در مورد دولت ایران نیز مصداق دارد.

در ایران دولت به منظور دستیابی به توسعه روستایی از ابزارهای مختلف استفاده كرده و اقدامات متعددی را به مرحله اجرا درآورده است. از جمله این اقدامات پس از انقلاب می­توان تشکیل نهادهایی همچون جهاد سازندگی، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و کمیته امداد امام خمینی را نام برد. هدف از ایجاد این نهادها عمران، آبادانی مناطق عقب مانده از توسعه و کمک به اقشار محروم جامعه علی­الخصوص نقاط روستایی فاقد امکانات بود.

در این میان کمیته امداد به عنوان نهادی شناخته می­ شود که به توانمندسازی خانوارهای محروم و آسیب­پذیر جامعه چه در نقاط شهری و چه روستایی می ­پردازد و نقش آن در مناطق روستایی با توجه به ماهیت اقتصادی- اجتماعی این نقاط پر رنگ­تر است.

با توجه به اهمیت موضوع در این پایان نامه تلاش بر این است تا  موانع و محدودیت­های توانمندسازی اقتصادی و اجتماعی خانوارهای روستایی تحت پوشش کمیته امداد مورد بررسی قرار گیرد تا در نهایت راه­کار­های مناسب جهت تقویت و توانمندسازی این قشر از جامعه ارائه گردد. این پژوهش در قالب پنج فصل سازمان یافته است که:

 در فصل اول؛ چارچوب پژوهش همراه با طرح مساله، ضرورت و اهداف پژوهش، فرضیات پژوهش و برخی از تجربیات گذشته در قالب پیشینه پژوهش بیان گردیده است.

در فصل دوم؛ مباحث نظری پژوهش پیرامون موضوع تحقیق در قالب نظریات و دیدگاه ­ها مورد بررسی قرار گرفته است.

در فصل سوم؛ متدولوژی و روش­های مورد استفاده در پژوهش و همچنین منطقه مطالعاتی از جنبه­ های طبیعی و انسانی مورد بررسی قرار گرفته و چشم­انداز وضع موجود ترسیم و بیان گردیده است.

در فصل چهارم؛ به تجزیه و تحلیل موانع و محدودیت­های توانمندسازی اقتصادی و اجتماعی خانوارهای روستایی تحت پوشش کمیته امداد پرداخته شده و در ادامه فرضیات تحقیق مورد آزمون قرار گرفته شده است.

در فصل پنجم؛ در نهایت جمع­بندی، نتیجه ­گیری و پیشنهادات ارائه می­گردد.

1-1- طرح و بیان مسئله تحقیق

سالیان متمادی در پیاده­سازی مدل‎های گوناگون رشد و توسعه وقت صرف شده و ناكامی‎های بسیاری در این امر اتّفاق افتاده است. سهم عدم بهره‎مندی جوامع روستایی از رشد و توسعه در این جریان، شاید بیش از سایر اقشار است. شرایط محیطی و انسانی حاكم بر روستاها به‎ گونه‎ای است كه آنان را در انزوا قرار داده و باعث شده از فعالیت‎های مربوط به توسعه بهره‎ی كمتری ببرند. مهم‎ترین نمود این امر در نبود اشتغال، ناپایداری و عدم تنوع شغلی در روستاها است كه مهاجرت به خارج روستاییان را درپی دارد (طاهرخانی،1381: 50 و فلیحی،1379: 203). اما در این میان، برنامه‎های جدید توسعه، الگوی نوینی از توسعه روستایی را معرفی می‌‎نماید که  مبتنی بر اصل توانمندسازی روستاییان می‎باشد. توانمندسازی از مؤلفه‎های جدید توسعه و در کانون مفاهیم جدید توسعه و تقویت راهبردهای فقرزدایی به ویژه در مناطق روستایی قرار دارد.

مفهوم توانمندسازی از دهه 1950 شکل گرفت و در دهه 1970 به اوج خود رسید. در دهه 1990 وجه غالب نظریه‎های توسعه روستایی را به خود اختصاص داد و در مفهوم جدید توانمندسازی، مردم خود نقش بازیگر اصلی را دارند. توانمندسازی یک بحث کیفی و ارتقائی است و این تعریف را در برمی‎گیرد: توانمندسازی به عنوان فرایندی که به واسطه آن افراد بر امور و کارهای خود تسلط بیشتری می‎یابند و با کسب قدرت بالا، کنترل بر منابع، اعتمادسازی، ظرفیت­سازی و مشارکت فعال می‎توانند مسیر زندگی‎شان را به درستی هدایت کنند. راهبردهای توانمندسازی، کمک به مردم برای داشتن نقش فعال در زمینه شناخت خود است (Rifkin, 2003: 170). در همین راستا، توماس اسلیتر[1] از توانمندسازی تعریف ذیل را ارائه کرده است: توانمندسازی یعنی فرایند گسترش قابلیت‎ها و ظرفیت‎های موجود برای مشارکت در گفت و گو، مذاکره و تحت نفوذ و کنترل درآوردن نهادها و سازمان­هایی است که در زندگی جوامع روستایی تاثیر دارند (رضوانی و همکاران، 1389: 128).

در توانمندسازی چهار عنصر کلیدی مهم عبارتند از: 1- دسترسی به اطلاعات؛ 2- درگیر شدن و مشارکت؛ 3- مسئولیت­ پذیری و پاسخگویی؛ و 4- ظرفیت سازمان‎های محلی (رضوانی و همکاران، 1389: 128). در همین راستا در برنامه‎های جدید توسعه روستایی که بیش از هر چیز مبتنی بر دو اصل توانمندسازی روستاییان و فقرزدایی است، دست کم سه فرایند سازماندهی مورد توجه قرار دارد: 1- سازماندهی اداری و مدیریتی کارگزاران و مسئولان دستگاه‎ها و نهادهای دولتی ذیربط به منظور هماهنگ­سازی و یکپارچه­سازی اقدامات دولتی در روستاها؛ 2- سازماندهی اقتصادی مردم روستا برای اجرای فعالیت‎های درآمدزا از طریق وام‎های کم بهره و بدون بهره؛ و 3- سازماندهی اجتماعی مردم روستا به منظور برنامه‎ ریزی توسعه و نوسازی اجتماعی در سطح محلی و تشریک مساعی برای اجرای پروژ‎ه‎های اولویت‎دار (زاهدی مازندرانی، 1387: 280-271). بنابراین می‎‎توان انتظار داشت که این سه نوع سازماندهی بتواند با تقویت روح خودیاری، خوداتکایی و خودکفایی مالی، مشارکت واقعی مردم را در فرایند توانمندسازی و برنامه‎ ریزی توسعه روستایی تأمین کند و از این طریق ضمن تقلیل حدود مداخله و تصدی­گری دولت، هدف‎های گسترش اشتغال در روستا، افزایش تولید و ارزش افزوده در اقتصاد روستا و کاهش فقر و بهبود سطح زندگی روستاییان را تأمین کند و زمینه اثرگذاری نقش روستاییان را در فرایند توسعه روستایی فراهم سازد (رضوانی، 1390: 108). اهمیت توانمندسازی برای دنیای امروزی به حدی است که از آن به عنوان رکن اساسی در فرایند اشتغال یاد می­ شود و با توجه به اینکه جامعه روستایی ایران به میزان زیادی با بیکاری (آشکار و پنهان) مواجه است، می­توان گفت که توانمندسازی روستاییان راه حل سودمندی برای خروج از بیکاری است (میرزایی و همکاران، 1389: 100).

در ایران به منظور مبارزه با فقر و نابرابری‎های درآمدی، توانمندسازی اقشار جامعه روستایی، سازمان‎ها و نهادهای رفاهی متعددی در قالب راهبردهای حمایتی ایجاد شده است. یکی از این نهادهای عمده، کمیته امداد امام خمینی(ره) می‎باشد که پس از پیروزی انقلاب اسلامی با هدف شناخت محرومیت‎های مادی و معنوی افراد جامعه، طبقات محروم و حمایت از آنان به منظور فقرزدایی از طریق ایجاد برنامه‎های ارائه خدمات مالی، بهداشتی، آموزشی و خودکفایی به نیازمندان تشکیل شده است (اسلامی و حجازی، 1390: 277-276). این نهاد، در طی بیش از سه دهه فعالیت، خدمات ارزنده‎ای را به محرومترین اقشار جامعه در اقصی نقاط کشور ارائه کرده است. استفاده از منابع، ظرفیت‎ها و توانمندیهای مردمی برای دستگیری و حمایت از نیازمندان و خودکفایی و توانمندسازی ایشان، از مهم‎ترین ویژگی‎های این نهاد می‎باشد.

توانمندسازی در کمیته امداد سبب ایجاد قابلیت در افراد و گروه‎های محروم برای مشارکت فعال و آگاهانه در تأمین رفاه فردی و اجتماعی می‎شود؛ اگر چه برنامه توانمندسازی افراد و جوامع، در قلمرو حمایت‎های اجتماعی است، اما با توجه به این که هدف نهایی آن منجر به فقرزدایی می‌‎شود، نیازمند شناخت موانع و محدودیت‎ها، طراحی و اجرای برنامه‎های توانمندسازی است (وزارت رفاه و تأمین اجتماعی، 1384: 1). پژوهش حاضر با بهره گرفتن از نظریه توانمندسازی به