پایان نامه: وفای به عهد در اخلاق اسلامی با تاکید بر آموزه ها و سیره نبوی

بیان مسئله…………………………….. 1
سوالات تحقیق……………………………… 2
فرضیات تحقیق……………………………… 3
پیشینه‌تحقیق……………………………… 3
اهمیت و ضرورت تحقیق……………………………… 4
روش تحقیق……………………………… 5
چینش مطالب………………………………. 5

فصل اول: کلیات………………………………. 7

1-1. معنا و مفهوم وفای به عهد…………………………….. 8

1-1-1. معنای لغوی وفا……………………………. 8

1-1-2. معنای اصطلاحی وفا……………………………. 9

1-1-3. معنای عهد…………………………….. 10

1-1-3-1. معنای لغوی عهد…………………………….. 10

1-1-3-2. معنای اصطلاحی عهد…………………………….. 11

1-2. معنا و مفهوم اخلاق……………………………… 13

1-2-1. معنای لغوی اخلاق……………………………… 13

1-2-2. معنای اصطلاحی اخلاق……………………………… 14

1-3. علم اخلاق……………………………… 17

1-4. معنا و مفهوم سیره…………………………….. 18

1-4-1. معنای لغوی سیره…………………………….. 18

1-4-2. معنای اصطلاحی سیره…………………………….. 19

1-4-3. تفاوت سیره با آموزه…………………………….. 19

1- 5. واژه‌های مرادف و مخالف وفای به عهد………………………. 20

1- 5-1. واژه‌های مرادف وفای به عهد…………………………….. 20

1- 5-1-1. میثاق……………………………… 20

1- 5-1-2. وعد…………………………….. 21

1- 5-1-3. عقد…………………………….. 23

1-5-1-4. إصر…………………………….. 23

1-5-1-5. حلف………………………………. 24

1-5-1-6. نحب………………………………. 25

1-5-2. واژه‌های مخالف وفای به عهد…………………………….. 25

1- 5-2-1. نقض عهد…………………………….. 25

1- 5-2-2. نَکث عهد…………………………….. 27

1-5-2-3. نَبذ عهد…………………………….. 27

1- 5-2-4. غدر…………………………….. 28

1-4-2-5. غَزْل عهد…………………………….. 28

1- 5-2-6. خلف وعده…………………………….. 29

1-6. اهمیت وفای به عهد و ارزش وفاداری در اسلام……………. 29

فصل دوم: اقسام وفای به عهد……………………………. 35

2-1. عناصر عهد……………………………… 36

2-1-1. عهد بما هو عهد…………………………….. 36

2-1-1-1. به صورت کتبی……………………………… 36

2-1-1-2. به صورت شفاهی……………………………… 37

2-1-2. متعلق عهد…………………………….. 37

2-1-2-1. به صورت قول…………………………….. 37

2-1-2-2. به صورت فعل……………………………… 37

2-1-3. متعهِّد و متعهَّد…………………………….. 38

2-2. اقسام عهد……………………………… 38

2-2-1. عهد خداوند با انسان…………………………….. 38

2-2-1-1. عهد خداوند با انسانهای عادی(عموم انسانها)…………… 40

2-2-1-2. عهد خداوند با انبیاء و اولیاء…………………………….. 42

2-2-2. عهد انسان…………………………….. 44

2-2-2-1. عهد انسان با خدا……………………………. 44

الف) قسم……………………………… 46

ب) نذر…………………………….. 47

2-2-2-2. عهد انسان با انسان…………………………….. 48

2-2-2-2-1. پیمانهای اقتصادی……………………………… 49

2-2-2-2-2. پیمانهای سیاسی……………………………… 49

2-2-2-2-3. پیمان‌های نظامی……………………………… 51

2-2-2-2-4. پیمانهای اجتماعی……………………………… 52

2-2-2-3. عهد انسان با خود…………………………….. 55

2-3. مراتب وفا……………………………. 56

فصل سوم: وفای به عهد در اخلاق………………………… 36

3-1. تعریف فضیلت……………………………….. 60

3-2. اقسام فضایل……………………………… 62

3-2-1. فضایل عقلانی……………………………… 62

3-2-2. فضایل اخلاقی……………………………… 63

3-3. رابطه وفای به عهد با فضایل………………………….. 64

3-3-1. رابطه‌ی وفای به عهد با حکمت……………………….. 66

3-3-1-1. رابطه وفای به عهد با حکمت در قرآن…………………. 66

3-3-1-2. رابطه وفای به عهد با حکمت در نظر فیلسوفان و علمای اخلاق…….. 66

3-3-2. رابطه وفای به عهد و عدالت………………………………. 68

3-3-2-1. رابطه وفای به عهد و عدالت در قرآن……………….. 69

3-3-2-2. رابطهی وفای به عهد و عدالت در آموزه ها و سیرهی نبوی…………. 70

3-3-2-3. رابطه وفای به عهد و عدالت از منظر فیلسوفان و علمای اخلاق…….. 71

3-3-3. رابطه وفای به عهد و صداقت………………………………. 74

3-3-3-1. رابطه وفای به عهد و صداقت در قرآن……………….. 75

3-3-3-2. رابطه وفای به عهد و صداقت در آموزه‌ها و سیره نبوی……….. 77

3-3-3-3. رابطه وفای به عهد و صداقت از منظر فیلسوفان و علمای اخلاق……. 79

3-3-4. رابطه وفای به عهد با امانت‌داری……………………………… 82

3-3-4-1. رابطه وفای به عهد و امانت‌داری در قرآن……………….. 83

3-3-4-2. رابطه وفای به عهد و امانت‌داری در آموزه و سیره……. 84

3-4-5. رابطه وفای به عهد با دیگر فضایل…………………………. 85

فصل چهارم: شرایط و احکام وفای به عهد…………………………. 87

4-1. شرایط وفای به عهد……………………………… 88

4-1-1. شرایط وفای به عهد در کتب فقهی………………………….. 88

4-1-1-1. انشاء صیغه…………………………….. 89

4-1-1-2. عاقل بودن……………………………..90

4-1-1-3. بالغ بودن…………………………….. 90

4-1-1-4. مختار بودن…………………………….. 90

4-1-1-5. قصد جدی داشتن……………………………… 91

4-1-1-6. حلال و مباح بودن معهود………………………92

4-1-1-7. عمل به عین نیت……………………………… 92

4-1-1-8. محال نبودن…………………………….. 92

4-1-1-9. قدرت و توانایی…………………………….. 93

4-1-2. شرایط وفای به عهد در کتب حقوقی…………….. 93

4-1-2-1. عدم مخالفت با کتاب و سنت…………………….. 93

4-1-3. شرایط فعل اخلاقی در کتب علمای اخلاق و فیلسوفان مسلمان…… 94

4-1-3-1. عزم و اراده…………………………….. 95

4-1-3-2. نیت (حُسن فاعلی) …………………………….96

4-1-3-2-1. صدق و راستی……………………………… 98

4-1-3-2-2. عدم خیانت……………………………… 99

4-1-3-2-3. عدم زیان به افراد…………………………….. 100

4-1-3-3. مطلوبیت فعل (حُسن عمل)……………………………. 100

4-1-3-4. ملکه نفسانی……………………………… 102

‌4-1-3-5. نتیجه عمل……………………………… 102

4-2. احکام وفای به عهد……………………………… 104

4-2-1. احکام وفای به عهد در کتب فقهی و حقوقی……………. 104

4-2-2. احکام اخلاقی وفای به عهد…………………………….. 109

4-2-2-1. تعارض اخلاقی……………………………… 112

4-2-2-1-1. تعریف تعارض اخلاقی……………………………… 113

4-2-2-1-2. انواع تعارض اخلاقی……………………………… 114

4-3. افراد واجد شرایط برای عهد بستن…………………………. 116

4-4. حق وفای به عهد با دشمن………………………………. 117

4- 5. استثنائات در وفای به عهد……………………………… 122

4-6. شرایط درست بودن نقض عهد…………………………….. 123

4-7. ثمرات وفای به عهد و زیان‌های عهدشکنی………………. 125

4-7 – 1. ثمرات وفای به عهد…………………………….. 125

4-7-1 – 1. نظم اجتماعی و ثبات جامعه………………………… 125

4-7-1 – 2. جلب اعتماد دیگران…………………………….. 125

4-7-1 – 3. حب الهی……………………………… 126

4-7-1-4. لطف الهی……………………………… 127

4-7- 1 – 5. برخورداری از برکات و پاداش الهی……………… 127

4-7 – 2. زیانهای عهدشکنی……………………………… 128

4-7-2 – 1. رواج بی‌اعتمادی در جامعه و از هم گسیختگی آن……… 128

4-7- 2 – 2. تسلط دشمنان…………………………….. 129

4- 7-2-3. عهدشکنی و عقوبت سریع…………………………….. 130

4-7-2- 4. خشم خدا و عذاب الهی……………………………… 131

4-7 – 2- 5. محرومیت از الطاف الهی……………………………… 132

4-8. دلایل وفا و عدم وفای به عهد……………………………… 132

4-8-1. دلایل وفای به عهد…………………………….. 133

4 – 8 – 2. دلایل عدم وفای به عهد…………………………….. 133

4-9. طرق درمان عدم وفای به عهد……………………………… 135

نتیجه گیری………………………………. 138

پیشنهادات………………………………. 140

فهرست منابع و مآخذ……………………………… 141

چکیده:

وفای به عهد یکی از ارزشهای مطرح‌شده در نظام اخلاقی اسلام دارای جایگاه والایی در روابط اجتماعی است، در این تحقیق با عنوان «وفای به عهد در اخلاق اسلامی با تاکید بر آموزهها و سیرهی نبوی» تلاش شده تا معنا و جایگاه وفای به عهد در اخلاق اسلامی به ویژه در آموزهها و سیرهی نبوی بیان شود. در این راستا ثمرات وفای به عهد، زیانهای عدم آن، اقسام و جایگاه وفای به عهد به عنوان یک فضیلت اخلاقی و رابطه آن با دیگر فضایل اخلاقی از جمله حکمت، عدالت، صداقت و امانتداری مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین علاوه بر بیان شرایط و احکام وفای به عهد در سه حوزه اخلاقی، فقهی و حقوقی، به تعارض وفای به عهد با برخی از ارزش‌های اخلاقی اشاره شد و مشخص گردید در شرایطی که وفای به عهد در مقام عمل با دیگر ارزشها در تعارض باشد میتوان نقض عهد کرد. ایمان راستین و بهرهمندی از عقل از جمله عوامل وفای به عهد و در مقابل ضعف ایمان و خودخواهی و عدم آگاهی از وجوب وفای به عهد از جمله عوامل عدم وفای به عهد میباشند که در بخش پایانی پایان‌نامه به آن پرداخته شده است. از مهمترین یافته های این پژوهش، اثبات لزوم وفای به عهد به عنوان یک فضیلت اخلاقی و یکی از احکام اساسی اسلام در عهدهای الهی و عهدهایی است که با مردم بسته می شود؛ خواه طرف عهد دوست باشد یا دشمن و خواه مسلمان باشد یا کافر.

مقدمه:

1- بیان مسأله

حمد و سپاس خدای را که نعمت‌های بیکرانش را بر ما ارزانی نمود و قرآن را برای هدایت بشر نازل فرمود و درود فراوان بر اشرف پیامبران، نبی گرامی اسلام (ص) و خاندان پاکش (ع) و یاران و پیروان آن حضرت باد.

مسئله وفای به عهد یکی از کاربردیترین آموزههای دین مبین اسلام بوده و از مهمترین واجبات الهی به شمار میرود. پایبندی به عهد و پیمان یک اصل جهانی بوده و از امهات فضایل به شمار میرود و همهی مردم جهان از هر قاره و اقلیمی با تمام اختلافاتی كه در افكار و تمایلات دارند در این اصل ریشهدار و عمیق وفای به عهد اتفاق نظر دارند و عهدشکنی را خیانت و رعایت عهد و پیمان را فضیلت میشمارند. از آنجا که زندگی در اجتماع و جامعه جزء لاینفك حیات بشری است و برای آنكه از قوام و دوام برخوردار باشد نیازمند مجموعه ای از قوانین و اصول است كه برخی از آنها در قالب قوانین مصوب و مكتوب جای میگیرند و برخی دیگر اگر چه در قانون مدون و مصوبی ثبت و ضبط نشده اند ولی قوانین فطریای هستند كه در نهاد آدمی قرار داشته و آدمی بالفطره خود را ملزم به رعایت آنها دانسته و تجاوز از آنها را برای خود جایز نمیداند زیرا میداند كه هرگونه تخطی از این قوانین فطری می تواند حیات توأم با آرامش او را در دنیا به مخاطره انداخته و با نابودی مواجه سازد. قوانینی همچون راستگویی، ادای امانت، احترام به حقوق دیگران و غیره. از جمله این قوانین فطری یكی هم قانون «وفاء به عهد» است. قانونی الهی و انسانی كه همهی انسانها فارغ از هر دین و آیینی خود را ملزم به رعایت آن میدانند تا جایی كه بنا به فرموده بزرگان دین حتی مشركان جاهلی نیز خود را ملزم به رعایت آن دانسته و تجاوز از آن را برای خود گناهی نابخشودنی میدانستند. دین اسلام که کاملترین دین آسمانی است، تمام جوانب زندگی بشر در دنیا و آخرت را مورد توجه قرار داده و مسیر صحیح تکامل را فرا روی بشر قرار داده است. از این روست که دین اسلام به عنوان اکمال و اتمام اخلاق بشر معرفی شده است. منابع دین اسلام (قرآن، آموزهها و سیره و کتب علمای اخلاق و فیلسوفان مسلمان) منبع عظیم مسائل اخلاقی است و سرچشمه اصلی احکام و مسائل اخلاقی در میان مسلمانان محسوب می شود و دلیل اینکه در این پژوهش به آموزهها و سیره نبوی استناد شده است این است که آموزه‌ها و سیرهی نبوی به عنوان یکی از منابع اصلی اخلاق اسلامی مطرح است.

یکی از مسائل مهمی که در اخلاق اسلامی مطرح است، مسئله وفای به عهد است که در منابع دینی ما نمونههای فراوانی از آن وجود داشته و همواره مورد تاکید دین اسلام بوده است. لذا این تحقیق بر آن شده است تا مسئله وفای به عهد و جایگاه آن در اخلاق اسلامی از حیث اقسام و جایگاه آن در قرآن و آموزهها و همچنین در فیلسوفان مسلمان بررسی کند و به شرایط و احکام وفای به عهد و دلایل وفاداری و عهدشکنی و ثمرات و زیانهای آن بپردازد.

گفتنی است پرداختن به وفای به عهد در اخلاق اسلامی، فراتر از تحقیق حاضر بوده و نیازمند تحقیقات گستردهتری است. بنابراین پایان‌نامه حاضر را باید تنها به عنوان درآمدی بر این موضوع دانست.

2- سوالات تحقیق

آنچه در این پایان‌نامه در صدد آن هستیم جواب دادن به سوالهای زیر است.

سوال اصلی:

1- وفای به عهد در اخلاق اسلامی با تأکید بر آموزها و سیره‌ی نبوی چیست؟

سوالهای فرعی:

1- معانی مرادف و مخالف عهد کداماند؟

2- آیا وفای به عهد اقسامی دارد؟ چه نوع اقسامی دارد؟

3- آیا وفای به عهد یک فضیلت است؟ چه نوع فضیلتی است؟ با کدام یک از فضایل ارتباط بیشتری دارد؟

4- وفای به عهد در جنبه های مختلف اخلاقی و فقهی و حقوقی چه حکمی دارد و اگر در مقام عمل با دیگر ارزشها تعارض داشته باشد چه باید کرد؟

3- فرضیات تحقیق

در مقام پاسخگویی به پرسشهای فوق، میتوان پاسخ زیر را مطرح کرد:

1- وفای به عهد دارای یک معنای عام است و شامل مجموعه گستردهای از واژه های دیگری مثل میثاق و پیمان و وعده می شود.

2- عهد در رابطه خدا و انسانها و حتی با خود نیز بسته به اهداف عهد دارای اقسامی است وبه تبع وفای به عهد نیز اقسام مختلفی پیدا می کند.

3- وفای به عهد از فضایلی است که با دیگر فضایل اخلاقی همچون عدالت، صداقت و امانتداری ارتباط دارد.

4- وفای به عهد در همه جنبه ها حکم وجوبی دارد و با بعضی از ارزش‌ها در مقام عمل تعارض دارد لذا باید با اولویت بندی مسائل بر مبنای قرآن کریم و آموزه های نبوی، این تعارض را برطرف کرد.

4- پیشینه تحقیق

امروزه در زمینه «وفای به عهد» کتابها، پایان‌نامه‌ها و مقالات متعددی به نگارش در آمده است که حاکی از توجه محقّقان به این امر است. با این وجود، تحقیق و پژوهش درباره «وفای به عهد در اخلاق اسلامی» و حتّی مرتبهای کلی‌تر، در «بعد اخلاقی وفای به عهد» سابقه چندانی ندارد و بیشتر به جنبه دینی و حقوقی این موضوع در جامعه پرداخته شده است.

در حال حاضر، با توجّه به بررسیهای انجام‌شده کتاب یا پایان نامه و یا حتی مقالهای مستقل تحت عنوان «وفای به عهد در اخلاق اسلامی با تكیه بر آموزهها و سیرهی نبوی» یافت نشد. با این حال تحقیقاتی چند در ارتباط با این موضوع صورت گرفته است که به صورت پراکنده مطالبی نقل نموده اند و با موضوع بی‌ارتباط نیست. از جمله آنها میتوان به کتابهایی نظیر معراج السعاده از ملا احمد نراقی ، گناهان کبیره از آیت الله دستغیب و نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی از مهدوی کنی و غیره اشاره کرد که صفحاتی را به توضیح این موضوع مهم اختصاص دادهاند و پایان نامه ها و مقالاتی در این مورد البته نه به این صورت که مورد بحث ما است، به نگارش در آمده است از جمله:

1- «عهد و پیمان در قرآن و روایات» نوشتهی راضیه قربانی.

2- «وفای به عهد در قرآن و سنت و نتایج فردی و اجتماعی آن در جامعه» نوشتهی صدیقه نظری.

3- مقاله «وفا به عهد و پیمان» از آیت الله جوادی آملی.

4- مقاله «وفای به عهد» نوشته احمد باقری.

5- اهمیت و ضرورت تحقیق

امروزه شاید بتوان گفت که بزرگترین بحران بشریت، بحران اخلاق است که بر تمامی زوایای زندگی انسان تأثیر گذاشته است. بیشتر افراد و جوامع دچار كارشكنی و عدم پایبندی به عهدها و قول و قرارهایشان می‌باشند و نسل امروزی در بستر امراض روان‌پریشانی و سرگردانی دست و پنجه نرم می‌كند، بشر سرگشته و برگشته از مسیر فطرت و معرفت چنان دور شده است كه تنها یک ندای رسای آسمانی زیر لوای روحانی وحی و امداد، می‌تواند به راهش آورد و در تنگناها و پرتگاههای این سرزمین ظلمانی آنچه خاطر خسته آدمی را مكدر و مشوش می‌كند جای همیشه خالی ایمان و اخلاق است كه از توابع و نتایج این خلأ روحی، دردهای نامرئی و جانفرسایی هم چون عهدشكنی و دروغ‌پردازی سر از لانه در می‌آورند، انگار بشر تمام راههای سعادت و سیادت را آزموده و خوشبختی خویشتن را در بیراهه و كجراهه رفتن دانسته است و این شاهراه انحطاط و سقوطی است كه بزرگ‌مردان عالم را به میدان جهاد و اجتهاد كشیده است. بنابراین امروزه علیرغم پیشرفتهای چشمگیر بشر در عرصه فناوری، بیش از هر زمان دیگری بشر مستلزم پایبندی به عهدهاست و پرداختن به مسئله وفای به عهد در اخلاق بیش از هر زمان دیگری لازم مینماید و چون اسلام یک دین جهانی است، پرداختن به این مسئله از دیدگاه دین اسلام و آموزه‌های نبوی می تواند راهگشا باشد.

با نهایت تأسف و تأثر باید اذعان كنیم كه این قانون الهی در جامعه ما طی سالیان اخیر كمرنگ شده و ما علیرغم تأکیدات فراوان آیین آسمانی ما، در عمل به آن سستی كرده و خود را چندان پایبند عمل به آن نمیدانیم و در حال حاضر با دور افتادن جامعه از تعالیم عالیه اسلام كار به جایی رسیده كه ما برای عهد و پیمانهای كتبی و نوشتاری خود نیز اهمیتی قائل نشده و به آسانی آنها را زیر پا میگذاریم و آمارها هرج‌ومرجها و دعواها و مشکلاتی که بر اثر بیتوجهی به تعهدات پیش می آید رو به افزایش است و خود دلیلی بر این سخن است. لذا لازم دانستم که به این موضوع مهم بپردازم.

6- روش تحقیق

روش تجزیه و تحلیل این پژوهش، روش توصیفی ـ تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات و مطالعات آن، کتابخانه ای است و دامنه تحقیق نیز آیات و روایات اسلامی و همچنین کتب فیلسوفان مسلمان و علمای اخلاق است. در سیر مباحث از یک سو آیات و روایات مربوط به بحث را مورد استفاده قرار داده و از سوی دیگر دیدگاه‌های ارائه‌شده از سوی علما و اندیشمندان مسلمان را ملحوظ خواهیم کرد و از تفاسیر معتبر و نیز منابع ارزشمند دیگری که با موضوع تناسب دارد، استفاده خواهیم نمود.

موضوعات: بدون موضوع لینک ثابت

فرم در حال بارگذاری ...

فید نظر برای این مطلب