مدل مشارکتی در یاددهی و یادگیری

مدل مشارکتی در یاددهی براساس محورهای زیر تأکید دارد:

ایجاد کننده، یک مدل ذهنی نو برای هر موقعیت جدید به جای یادگیری دستورالعمل های کلی یکسان در موقعیتهای متعدد.

استدلال در مورد الگوی کیفی و درک مستقیم به جای تجزیه و تحلیل و تعیین مقدار کیفیت و کمیت.

تفکر برحسب یک نظام کلی و به هم مرتبط به جای اجزاء جداگانه.

تأکید و تمرکز برفرآیند یادگیری و مدلهای ذهنی حاکم بر آن فرایند به جای تأکید بر نتایج حاصله، تسلط بر مهارتهای اساسی، توانایی کار مشارکتی، توانایی مقابله با آشفتگی های مداوم، کار در سطوح مختلف با دستورالعملهای متفاوت بهبود مهارتهای کارکنان، حل مشکل و تصمیم گیری، سازگاری با تغییر موقعیت ها، پذیرش تغییرات، به روز رساندن محتوای دانش کارکنان، دستیابی به نتایج قابل سنجش و برقرار کردن تئوری و عمل و عمل با عمل است (لاهیجانیان، ۱۳۸۴،ص۲۰).

۵-۳-۲- مدل دانش ضمنی

براساس این مدل دانش حیاتی سازمان مستقیم از دانش ضمنی ناشی می شود. این دانشی است که کارکنان در ذهن خود نگه می دارند. با اتکا بر دانش ضمنی بیشتر سازمانها روی توجه به دانش صریح و بازیابی اطلاعات متمرکز می شوند. نیاز مشخص به تغییر توجه و افکار روی بدست آوردن، ثبت و ضبط و اشاعه منابع ارزشمند ضمنی است.

این مدل نشان می دهد که چگونه دانش ضمنی عمیقاً بر فرآیندهای خلق دانش تأثیر می گذارد. این بازخوردها فقط از دانش حاصل نمی گردد بلکه با اطلاعات غیرکمی دیگر غنی می شود. اگر چه عوامل تأثیرگذار بر دانش ضمنی زیاد است، عمدتاً این مدل تنها روی چهار عامل غیر ملموس نوآوری، درک و فهم، قضاوت و تجربه تکیه دارد.

نوآوری: خلق دانش و نوآوری در ارتباطند، نوآوری نتیجه خلق مداوم دانش است و فرایند بکار بردن دانش برای تولید یک محیط نو است. این دانش با محصولات، تکنولوژیها، و سیستم های جدید در ارتباط است.

درک و فهم: ارتباط بین تجربه، فهم و مفهوم سازی یا شناخت از هر مفهومی دقیق تر و غنی تر است. ایجاد ارتباط با دیگران امکان پذیر نخواهد بود مگر فکر بتواند از استعداد و درک و فهم خود استفاده کند و آن را بکار گیرد.

قضاوت: قضاوت در خلق دانش یک ورودی کیفی است. دانش در برگیرنده قضاوت به عنوان یک عامل مرتبط با آن است.

تجربه: تجربه از چرخه های چندگانه نتایج قبلی که بعنوان اطلاعات موجودند خلق می شود. وقتی این اطلاعات مورد آزمایش قرار می گیرد، تجربه نقش یک ابزار یادگیری را بازی می کند (لاهیجانیان، ۱۳۸۴، ص ۲۳).

۶-۳-۲- مارپیچ دانش

نوناکا وتاکه چی (۱۹۹۵) به اهمیت استحاله دانش اشاره کرده اند. آنها به چهار شیوه این استحاله پرداخته اند: «جامعه پذیری» که عبارت است از انتقال مستقیم دانش نهان از فرد به فرد به وسیله مشاهده، تقلید و تجربه عملی فردی، که در این صورت مدل ذهنی فردی شکل می گیرد. در این فرایند «نمودار سازی» دانش نهان بواسطه استفاده از اظهارات استعاری، قیاسی و مدل به مفاهیم آشکار مبدل می شود. دانش آشکار بواسطه مفاهیم «نظام دهنده» به مقولات و ترکیب مفاهیم مبدل می شود. این تبدیل بواسطه اسناد و مکالمات صورت می گیرد. دانش نهان از دانش آشکار بواسطه «درونی کردن» خلق می شود. این به مفهوم آموختن از طریق عمل کردن است. بدین ترتیب یک مدل ذهنی ساخته یا بسط داده می شود و استحاله در مارپیچ دانش تجسم می یابد.

شکل ۱۱-۲ مارپیچ دانش برگرفته از (دافنر، ۲۰۰۱،ص۱۹)[۱]

برای شرکتها این مهم است که فرایند منضبط را پیش رو گیرند که امکان تبادل پویا میان دانش نهان و آشکار را فراهم سازد.

۷-۳-۲- مدل فرایند دانش

داونپورت و پروساک با ارائه مدل اظهار داشتند فردی که اطلاعات را تولید می کند می تواند به داده ها معنا بخشد. آنها روی فرآیندهای پنجگانه زیر تأکید کردند:

• به ساخت اطلاعات معنادار کمک کند.
• تدوین اهداف براساس دانایی.
• طبقه بندی، شناسایی بخشی از دانش مورد تحلیل.
• پردازش.
• بازبینی.

خلاصه کردن و جمع بندی داده ها (داونپورت و پروسک، ۲۰۰۰، ص ۵۹)[۲] این مدل به واقعیتهای موجود در داده ها معنا می بخشد. این مدل همچنین قواعدی را که در کاربرد نرم افزارها یا پایگاه ها برای تبدیل داده ها به اطلاعات معنادار وجود دارد بیان می کند. فرایند اطلاعات تحت تأثیر دو عامل قرار می گیرد: این دو عامل دانش صریح و دانش ضمنی هستند.

۸-۳-۲- مدلهای شبکه ای و مخزنی

فناوریهای جدید به سازمان ها اجازه می دهند که نظام مدیریت دانش را اجرا کنند، نظامی که به کمک آن بتوانند اطلاعات ساختار نیافته را ذخیره و منتشر کنند. در این رابطه در برخی متون دو نوع مدل برای پیاده سازی نظام مدیریت دانش پیشنهاد شده است مدل شبکه ای که از راهنماها و فناوریهای ارتباطی استفاده می کند تا صاحبان دانش را با استفاده کنندگان دانش پیوند دهد. مخزن هایی که از فناوری اطلاعات جهت به دست آوردن، سازماندهی، ذخیره و توزیع دانش عینی سازمان استفاده کنند.

برای درک تمایز بین این دو رویکرد باید طبیعت دانش سازمانی را مورد توجه قرار داد. نظام های مدیریت دانش شبکه ای از انتقال هر دو نوع دانشی (عینی-ضمنی) حمایت می کنند، اما به نظر می رسد این مدل ها برای دانش ضمنی مناسب تر هستند. نظام مدیریت دانش شبکه ای قصد تدوین دانشی را که توسط خبرگان در یک سازمان به دست آمده ندارد، بلکه تلاش دارد راهنمایی هایی برای این دانش ایجاد کند. این امر سبب می شود دانش مرتبط با سازمان تعریف شود، دارندگان دانش در هر حوزه مشخص شوند و این امر منجر به ایجاد راهنمایی قابل جستجو برای کمک به دیگران در سازمان شود. اجزاء دیگر نظام مدیریت دانش شبکه ای مجموعه ای غنی از ابزارهای ارتباطی و همکاریهایی برای پشتیبانی، توزیع و به اشتراک گذاری دانش می شود در مدل مخزن، دانش به عنوان یک شیء تلقی می شود که می تواند گردآوری، ذخیره و منتشر شود. نظام مدیریت دانش مبتنی بر این مدل بر دانش عینی سازمانی تأکید دارد و دانش به شکل قابل مشاهده ای به تصرف درمی آید (علوی و لیدنیر، ۲۰۰۱، ص۱۰۷)[۳].

۹-۳-۲- مدل انتشار نظام مدیریت دانش

این مدل، طرح جامعی از انتشار سیستم مدیریت دانش است که توسط (محمد قدوس، ۲۰۰۵، ص ۱۱۰)[۴] پیشنهاد شده است. این مدل حاصل اطلاعات استخراج شده از شش شرکت بزرگ در استرالیا و امریکای شمالی می باشد، و براساس اظهار نظرهای افراد کلیدی که در اجرای نظام مدیریت دانش در این سازمانها مشارکت داشتند، ترسیم شده است. این مدل دارای شانزده فاکتور اصلی و فرعی و شصت و چهار متغییر است. براساس این مدل چهار متغیر برای انتشار نظام مدیریت دانش دارای اهمیت بیشتری هستند، و از جانب همه افراد شرکت کننده در پژوهش مورد توجه قرار گرفته بود.

این چهار متغیر عبارتند از فرهنگ سازمانی، پشتیبانی و حمایت مدیران عالی، سودمندی برای افراد و رویای نظام مدیریت دانش. اگر چه ممکن است آزمون و پیاده سازی کامل مدل، کار دشواری باشد اما می توان بخش هایی از مدل را به صورت مجزا مورد آزمون و پیاده سازی قرارداد. این مدل مراحل انتشار نظام مدیریت دانش را از آغاز تا استفاده پایدار همراه با جزئیات نشان می دهد.

۱۰-۳-۲- مدل مفهومی مدیریت دانش

این مدل بر سه نظام اساسی تکیه دارد. عناصر مدیریت راهبردی، یادگیری و ارزیابی که به صورت چرخه ای نظام مند با یکدیگر در ارتباط هستند . دانش می تواند در چهارسطح فردی، تیمی، سازمانی و برون سازمانی در سازمانها پیاده شود. این مدل بر دانش راهبردی سازمان تکیه کرده است. نظام مدیریت استراتژیک در سازمان شامل طراحی، اجرا و بازبینی راهبردی به صورت مداوم و نظام مند می باشد. نظام مدیریت راهبردی توسط نظام های ارزیابی و یادگیری پشتیبانی می شود. نظام ارزیابی عملکرد، مکمل و پشتیبان نظام مدیریت راهبردی است. عناصر اساسی این مدل به ویژه اجرا، بازبینی و ارزیابی راهبردی نیاز به منابع انسانی ذی شامل صلاح دارد. نظام آموزش راهبردی باید این فرآیندها مداوم و بازخورد این که چگونه یک سازمان می اندیشد و عمل می کند در این مدل به خوبی مطرح شده است. سودمندی این نظام این است که سبب مشارکت فزاینده در تدوین خط مشی های تصمیم سازی، اختیارات، پربارتر کردن فعالیتها، صداقت، شفافیت، شایسته سالاری، ارتباطات آزاد، گفتمان، همکاری و تعهد بیشتر می شود (ساتریکا، ۲۰۰۴، ص ۶۹)[۵].

۱۱-۳-۲- مدل مرجع مدیریت دانش

در سالهای اخیر دیدگاه جدیدی در رابطه با مدیریت دانش ظهور کرده است. این دیدگاه با تغییر پارادایم های زیر شکل گرفته است:

دانش به منزله محصول یعنی کالایی که تولید و بازتولید می شود.

تبدیل رویکرد فنی- مدیریتی به رویکرد اجتماعی

حرکت از معرفت شناختی مالکیتی در رابطه با دانش به سمت معرفت شناختی عمل که در آن عمل و انجام کار وابسته به دانایی است.

بنابر این نیاز به تجدید نظر در مدل های مدیریت دانش موجود و حرکت به سمت مدل مرجع مدیریت دانش احساس می شد. مدل مرجعی که بتواند پاسخگوی سوال زیر باشد:

یک نظام پشتیبان مدیریت دانش چگونه می تواند رشد کرده، به مرحله عمل درآید و مورد ارزیابی قرار گیرد؟

برای پاسخ به این سوال مدل مرجع مدیریت دانش سه مرحله ای شامل شناختی، مرحله عمل و منابع توسط ابوزید پیشنهاد شده است. این مدل می تواند در فرآیندهای پویای پردازش دانش مورد استفاده قرار گیرد. اولین مرحله شامل عناصری است که هر نظام مدیریت دانشی باید با آن در تعامل بوده یا براساس آن عمل نماید. مرحله دوم مقوله ای است که شامل فرایندهای مورد نیاز برای پردازش عناصر مرحله اول است.

سومین لایه شامل عناصری است که پشتیبان عناصر لایه دوم هستند و لایه منابع است. در مرحله شناخت مجموعه ای از اشیاء مرتبط به هم تعریف می شود. بین مرحله بیرونی شناخت و مرحله درونی آن تفاوت وجود دارد. حوزه شناخت بیرونی مجموعه ای از عوامل است که سازمان می تواند در تعامل با آنها هویت خود را حفظ نماید؛ نظیر مشتری، تولید کننده، شرکاء، توزیع کنندگان، فروشندگان، بانک ها و رقبا. عوامل درونی که سبب خودآگاهی سازمانی می شود شامل اهداف، فرایندها، منابع، قواعد و پیامدهای تجاری و… است. هریک از عوامل فوق الذکر وابسته به خلق دانش است که بایستی با آن در تعامل بوده و یا براساس آن کار کرد.

اگر چه بسیاری از عوامل سازمانی ثابت هستند، ولی ویژگی بارز عوامل دانش تغییر مداوم آن است. به همین دلیل لایه عمل مدل مرجع مدیریت دانش از دو مقوله از فرآیندهای دانش تشکیل شده است. در چرخه ی حیات یک سازمان، دانش سازمانی می تواند به شیوه های مختلف وجود داشته باشد و با مقوله های زیادی از قبیل خلق، کشف، ترکیب، برونی سازی، نگهداری، سازگاری، روزآمدسازی، ارزیابی شدن و ارزیابی کردن، قابل مشاهده شدن، واقعیت یافتن و… در ارتباط باشد.

لایه منابع مدیریت دانش منابع ارتباطی و اطلاعاتی و ابزارهایی که از فرایندهای پردازش دانش پشتیبانی می کند را شامل می شود (ابوزید، ۲۰۰۲، ص ۴۸۶)[۶].

[۱] Dafner ,2001,19

[۲] Davenport & Prostak,2000,59

[۳] Alavi & Linder,2001,107

[۴] Quddus,2005,110

تعاریف اکوتوریسم

از اواسط سال ۱۹۷۰م چند تور طبیعی دولتی با گروه های گردشگری محیطی در کانادا فعالیت داشته اند .اولین گسترش این تورها در سال ۱۹۷۶ صورت گرفت(.فنل ،۱۳۸۸: ۵۷).به نظر می رسد که کلیه محققان گردشگری در این مورد توافق دارند که طبیعت گردی عملا قبل از سال ۱۹۸۰ وجو داشته است هرچند نامی از آن برده نشده است. به عنوان مثال ،بلانژی و نیلسون (۱۹۹۳)بیان می دارند که اداره ی مسافرت موزه ی تاریخ طبیعی آمریکا از سال۱۹۵۳ چند تور تاریخ طبیعی رابر پا نمود  (همان ،۵۹).بهترین مثال های مربوط به سیر تکاملی طبیعت گردی را می توان در نمونه های گردشگری توسعه یافته در اوایل قرن بیستم و عملیات گردشگری طبیعی اواسط قرن نوزدهم در حیات وحش آفریقا پیدا نمود .الکسیس دی تاکویل در سال ۱۸۳۱ باسفر به ایلات متحده امریکا تصمیم گرفت که ازمناطق بکر و دست نخورده ی این سرزمین دیدن کند.(همان منبع). نخستین مسافرانی که حدود نیم سده یپیش از سرنگیتی بازدید کردند ،و یا ماجرا جویانی که در هیمالایا کوه پیمایی کردند ،را می توان از  نخستین اکو توریست ها بشمار آورد. (رضوانی ،۱۳۸۹:  ۲۱).

 

 

جدول ۲- ۱روند شکل گیری اکوتوریسم

رشد مفهوم گردشگری پایدار   گردشگری پایدار اتخاذ شده توسط صنعت گردشگری     شناخت اثرات گردشگری انبوه بر جامعه ی محلی ظهور مفاهیم گردشگری سبز     رشد مفهوم مدیریت بازدید کننده     توسعه اقامتگاه مبتنی برپایداری
۲۰۰۰    ۱۹۹۰	۱۹۸۰	۱۹۷۰                      ۱۹۶۰
اکوتوریسم یادگیری ،آموزش ، سفرهای مستقل و گروه های کوچک،حفاظت از طبیعت، مزایای اجتماعی و اقتصادی  وتوجه به فرهنگ سنتی و برای جامعه ی بومی	اکوتوریسم پاک یادگیری ، محافظت از طبیعت ومزایای اقتصادی و فرهنگی اجتماعی برای جامعه ی محلی	گردشگری محیط زیست لذت بردن ،قدردانی و حفظ طبیعت و حفاظت از محیط زیست

منبع : جمال ۲۰۱۳ :۱۵

 

پیرامون واژه اکوتوریسم و سابقه کاربرد آن، اظهار نظرهای متفاوتی صورت گرفته است. برخی از صاحبنظران، سابقه کاربرد چنین واژه ای را اواخر دهه ۱۹۷۰ م و برخی دیگر اواخر دهه ۱۹۸۰ م ذکر کرده اند.اما در متون مرتبط “سبالیوس لاسکورین به عنوان نخستین کسی آمده که این واژه را به کار برده است. برابر تعریف او، اکوتوریسم مسافرتی است که به منظور مطالعه، تحسین، ستایش و کسب لذت از سیماهای طبیعی و مشاهده گیاهان و جانوران و آشنایی با ویژگی های فرهنگی جوامع محلی در گذشته و حال صورت می گیرد.برخی سابقه کاربرد واژه اکوتوریسم را به زمانی دورتر و به “هتزر نسبت داده اند و معتقدند که او این واژه را در دهه ۱۹۶۰ م برای تشریح روابط متقابل گردشگری و محیط زیست و ویژگی های فرهنگی به کار برده است .هتزر برای تحقق مفهوم توسعه پایدار و توصیف اکوتوریسم چهار معیار زیر را ارائه کرد:

۱- کمترین پیامد منفی بر محیط طبیعی؛

۲- کمترین پیامد منفی برفرهنگ و حداکثر مسئولیت پذیری نسبت به فرهنگ جامعه میزبان؛

۳- بالا بردن منافع اقتصادی برای جامعه میزبان؛

۴- بالا بردن رضایت تفرج کنندگان برای جلب مشارکت آنها؛

لارمن در تعریفی از اکوتوریسم، آن را نوعی گردشگری طبیعت گرا دانسته است که طی آن، گردشگران به خاطر یک یا شماری از ویژگیهای تاریخ طبیعی، به یک مکان جذب می شوند. انگیزه این نوع از مسافرت می تواند آموزشی، تفرجی و کسب هیجان باشد(کریم پناه ،۱۳۸۲: ۴۳).

فنل به نقل از گودوین ، اکوتوریسم نوعی گردشگری طبیعی با پیامد خفیف است که در راستای پایداری گونه ها و زیستگاه های طبیعی، هم به صورت مستقیم از راه مشارکت در اقدامات و برنامه های حفاظتی و هم به صورت غیر مستقیم از راه ایجاد درآمد برای جوامع و در نتیجه ایجادانگیزه برای آنها در حفاظت از میراث های طبیعی فعالانه عمل می کند(فنل ، ۱۳۸۸: ۶۳).

بر پایه تعریف والاس و پیرس  اکوتوریسم عبارت است از سفر به مناطق طبیعی تقریباً دست نخورده به منظور مطالعه و کسب لذت انجام می شود و اکوتوریست ،گردشگری است که خود را نسبت به تمامیت گونه های گیاهی و جانوری ، سرزمین و اکوسیستم های یک ناحیه به موازات جوامع محلی با تمامی نیازها و ویژگیهای فرهنگی شان مسئول می بیند. او مسافری است که عرصه های طبیعی را از دیدگاه جهانی، خانه همه و از منظر محلی فقط خانه ساکنین آن می داند.(یحیی پور ،۱۳۸۹: ۳).

اکوتوریسم عبارتست از مسافرت مسئولانه و هدفمند در طبیعت به نحوی که از محیط، حفاظت  شده و به رفاه مردم بومی خدشه ای وارد نیاید( زاهدی، ۱۳۹۰: ۱۱۲).

اکوتوریسم ،سفر به مناطق حساس ،بکر ،سالم و معمولا حفاطت شده می باشد .اکوتوریسم برای گردشگر ،یک سفر آموزنده می باشد ،که درآمد آن صرف حفاظت محل شده و مستقیما در رشدو توسعه ی اقتصادی و تقویت سیاسی جوامع محلی تاثیر گذاشته و موجب تکریم فرهنگ ها ی گوناگون وحقوق بشر می گردد.(آلن موروهمکار ،۱۳۸۷،۵)توریسم سبز، توریسم پایدار و بیوتوریسم واژه های متنوعی است که برای گردشگری طبیعت و اکوتوریسم به کار برده می شود. اکوتوریسم در فارسی به عنوان طبیعت گردی معنی می شود و شامل چشم اندازها و مناظر زیبای طبیعی، مانند :سواحل، دریاچه ها، تالاب ها، بیشه زارها و مکان های سرسبز و خرم، گیاهان وحشی،جنگل ها و پار کها ی ملی، نواحی گردشگری، مناطق کوهستانی و ییلاقی است.( وارثی و همکار ،۱۳۹۰).در سال ۱۹۹۹مارتا هانی تعریفی عالی و دقیق از بوم گردی ارائه نمود :بوم گردی معمولا سفری است به مناطق حفاظت شده ی بکر و آسیب پذیر که سعی می شود تاثیر این سفر برمحیط اندک باشد ،در مقیاس کوچک انجام پذیرد ،به افزایش سطح اگاهی گردشگران کمک نماید سرمایه هایی برای حفظ محیط زیست فراهم کند ،به طور مستقیم به توسعه ی اقتصادی و اقتدار سیاسی جوامع محلی کمک کند و به فرهنگ های مختلف و حقوق بشر احترام گذارد .(آلن مور  و همکار ،۱۳۸۷: ۵).

 

جدول ۲- ۲ تعاریف اکوتوریسم

سال و منبع	تعریف
سبالیوس لاسکورین (۱۹۸۳ ،۱۹۹۳)	اکوتوریسم توریسمی که شامل سفر به مناطق طبیعی نسبتا دست نخورده با  مطالعه، توصیف و بهره گیری ازمناظر وحشی و گیاهان و حیوانات، همچنین هر گونه جنبه های فرهنگی موجود (هم در گذشته و حال) که در این مناطق است.
سال ۱۹۹۱، انجمن بین المللی اکوتوریسم، لیندبرگ و هاوکینز ۱۹۹۳)	سفر هدفمند به مناطق طبیعی به درک  فرهنگ و تاریخ طبیعی  محیط زیست، مراقبت از اکوسیستم وحفاظت از منابع طبیعی وایجاد تولید اقتصادی فرصت های است که برای مردم محلی سودمند است
لاسکورین ۱۹۹۶اتحادیه بین المللی محیط زیست ۲۰۰۰	اکوتوریسم سفر محیط زیست طبیعی نسبتا دست نخورده  ، به منظور لذت بردن و درک طبیعت (و هر گونه ویژگی های فرهنگی همراه - هر دو گذشته و حال) که به ترویج حفاظت از محیط زیست، تاثیر بازدید کننده و اثرات منفی کم، فراهم می کند و برای مشارکت اجتماعی و اقتصادی فعال جمعیت های محلی سودمند است
جامعه بین المللی اکوتوریسم ، ۱۹۹۸	سفری مسئولانه به مناطق طبیعی است که حفظ محیط زیست و حفظ سلامت مردم محلی بیانجامد .
هانی ۱۹۹۹	اکوتوریسم سفر به  مناطق بکر و معمولا مناطق حفاظت شده است که تلاش می کند به تاثیر کم و (معمولا) در مقیاس کوچک. این کمک می کند تا آموزش مسافر. درآمد زایی برای حفاظت از محیط زیست را فراهم می کند. به طور مستقیم مزایای توسعه اقتصادی و سیاسی توانمند سازی جوامع محلی و ترویج احترام به فرهنگ های مختلف و حقوق بشررا فراهم می کند .(هانی، ۱۹۹۹، ۲۰۰۲).
۲۰۰۱، ویور	اکوتوریسم نوعی از گردشگری است که سبب افزایش یادگیری ، تجارب و قدردانی از طبیعی محیط زیست،. . . افزایش شناخت منابع فرهنگی از مقصد است .
فنل ۲۰۰۳	اکوتوریسم یک شکل پایدار طبیعی است گردشگری مبتنی بر منابع است که تمرکز در تجربه و یادگیری در مورد طبیعت است که به لحاظ اخلاقی موفق به کم تاثیر، غیر مصرفی و به صورت محلی گرا (کنترل، مزایا و مقیاس). این به طور معمول در طبیعی رخ می دهد و باید به حفظ مناطق کمک کند .

منبع: جمال ،۲۰۱۳

 

انجمن بین المللی اکوتوریسم  در سال ۱۹۹۵ تعریف نوینی از این نوع گردشگری داده است بر اساس این تعریف اکوتوریسم سفر مسئولانه به نواحی طبیعی است که به حفظ محیط زیست و پایداری و رفاه مردم محلی می انجامد اکوتوریسم  به جنبه های زیر تاکید می کند :

جنبه علمی که شامل شناخت صحیح و توجه به ظرفیت های اکو سیستم ها برای تضمین هرچه بهتر وحفاظت و بازسازی و تولید بهینه وپایداری آنها است (رضوانی ،۱۳۸۹ :۲۲).

حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی و مذهبی در عرصه های گردشگری، با ارزش کردن میراث و اطلاع رسانی و فرهنگ سازی و آموزش مداوم مردم و جوامع محلی و گردشگران .

جنبه اجتماعی شناخت و احترام به نقش بسیار مهم مردم و جوامع محلی و مشارکت آن ها در تصمیم گیری ها و برنامه ریزی و اجرای پروژه ها .احترام به ساختار های اجتماعی و فرهنگی و سنتی و آداب رسوم و روش زندگی مردم و جوامع محلی، احترام به نیاز های معیشتی، وابستگی مردم به جنگل و عرصه های ومنابع جنگلی ،تبادل مثبت فرهنگی بین گردشگران و ترویج فرهنگ حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی بین گردشگران و جامعه میزبان آنها .(رضوانی ۱۳۸۹ :۲۴).جنبه اقتصادی اکوتوریسم  شامل درآمد زایی برای جوامع محلی و تقسیم عادلانه درآمد ها ی اقتصادی، سهمی از درآمد ها برای مدیریت و حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی .اقتصادی کردن اکوتوریسم  برای سازمان دهندگان ودر عین حال توجه دقیق به حصول نتایج مثبت حفاظتی و حمایتی اجرای پروژه ها (همان منبع).

تعریف اکوتوریسم به نقل از سازمان ایرانگردی در سال ۱۳۸۰ اینگونه است: توریسمی است که به طبیعت مرتبط باشد بطوریکه انگیزه اصلی در این نوع توریسم بهره جستن از جذابیت های طبیعی یک منطقه، شامل ویژگی های فیزیکی و فرهنگ بومی است و توریست پس از مشاهده جذابیت ها بدون اینکه خللی در آن وارد یا آن را تخریب کند، محل را ترک می گوید. بدین ترتیب ضمن بهره گیری از فرهنگ، سوابق تاریخی و نمون ههای طبیعی منطقه، حفظ و احترام به اکوسیستم، فرصت های اقتصادی و درآمدزایی نیز برای مردم محلی ایجاد می شود و زمینه حفظ وحمایت جدی تر از جذابیت ها، با منابع مالی تازه تر فراهم می آید ( سازمان ایرانگردی ،۰ ۱۳۸).

طبیعت گردی نمونه ای است از ارتباط بالقوه سودمند بین گردشگری و محیط طبیعی .واژه ی طبیعت گردی در طی سال های گذشته پدیدار شده ودر دهه ی آخر قرن بیستم رشد سریعی یافته است . در خصوص جنبه های سفر در طبیعت گردی الزامات این گونه سفربه شرح زیر است :

-طبیعت گردی درک اثرات گردشگری را تشویق می کند .

-طبیعت گردی توزیع عادلانه ی منافع و هزینه هارا تضمین می کند .

-طبیعت گردی به صورت مستقیم و غیر مستقیم موجب ایجاد شغل برای افراد محلی می شود .

طبیعت گردی موجب به حرکت درآمدن صنایع سود مند محلی مانند هتل ها ،رستوران ها ،صنایع دستی . سیستم حمل ونقل می شود(میسون  و همکار ،۱۵۲:۱۳۸۹).

-طبیعت گردی درآمد زایی می کند و موجب تزریق سرمایه به اقتصاد محلی می شود

-طبیعت گردی اقتصاد محلی به ویژه در مناطق روستایی تنوع می بخشد .

-طبیعت گردی برای تصمیم گیری از تمام افراد جامعه نظر خواهی می کند .

-طبیعت گردی از روش منطقه بندی در برنامه ریزی استفاده می کند .که رعایت ظرفیت تحمل و توسعه ی اشکال مناسب گردشگری را تضمین می کند.

-طبیعت گردی باعث بهبود وضعیت زیر ساخت ها از جمله حمل ونقل و ارتباطات می شود .

-طبیعت گردی تسهیلات تفریحی ایجاد می نماید که می تواند مورد استفاده مردم محلی و دیدار کنندگان بومی و بین المللی نیز قرار گیرد .

-طبیعت گردی با ایجاد درآمد به حفظ مکان های باستانی و بنا های و نواحی تاریخی کمک می کند .

-طبیعت گردی ،اثرات گردشگری را باز بینی ،ارزیابی و مدیریت می نماید و روش قابل اعتماد ممیزی زیست محیطی و مقابله با اثرات منفی را توسعه می دهد( همان :۱۹۵ )

جدول ۲- ۳چارچوبی برای تعریف جدید: اصول کلیدی و عناصر مرتبط اکوتوریسم

هنجاری های کلیدی اکوتوریسم	عناصر مرتبط با اکوتوریسم
مبتنی بر طبیعت	A. فعالیت در درجه اول در طبیعت رخ می دهد B. اکوسیستم سالم C. مناطق توسعه نیافته / مناطق بکر (حداقل دخالت انسان) D. فرصت برای بازدید از مناطق طبیعی فراهم می کند
حفاظت	E.بازسازی و نگهداری و ارتقاء از اکوسیستم F. آگاهی از شرایط زیست محیطی G.تلاش همکاری بین ارائه دهندگان و جامعه (مدیران منطقه حفاظت شده، مردم محلی، و غیره) H. اختلاط و اجرای حفظ و نگهداری / حفاظت در برنامه مدیریت
آموزش های محیطی	I. ارائه آموزش و پرورش زیستی فرهنگی برای همه ذینفعان (کارکنان، مهمان ها، جامعه، و غیره) J. تشویق تعامل با طبیعت (برای ارائه یک تجربه / سود آموزشی) K. افزایش آگاهی و درک از مناطق طبیعی میراث L. وادار کردن بازدید کنندگان و سایر ذینفعان برای تبدیل شدن به درگیر در مسائل مربوط به میراث (هر دو طبیعی و فرهنگی)
توسعه ی پایدار	M. دستیابی به برابری و عدالت اجتماعی N.بازسازی و نگهداری یکپارچگی زیست محیطی. رضایت از نیازهای انسان P. اجتماعی خود مختاری و تنوع فرهنگی ادغام Q.  حفاظت و توسعه
توزیع مزایای	R. دسترسی عادلانه مردم محلی به منابع، هزینه ها، و منافع S. تعریف مزایای به جای جایگزین های سنتی محلی اقدامات و فعالیت های (ماهیگیری، صنایع دستی، و غیره) T حد اکثر منافع کوتاه مدت و بلند مدت برای بازدید کنندگان، ارائه دهندگان، مردم محلی، و غیره U. بهبود کیفیت زندگی برای مردم محلی V. تکمیل زیرساخت های گردشگری موجود
اخلاق / مسئولیت	W. اخلاق بر محیط زیست، اجتماعی و فرهنگی روش مسئول اصول زیست محیطی X. توجه برای هدایت تصمیم گیری Y. از تاثیرات و تبعات ناشی از سفر در مناطق طبیعی Z. افزایش آگاهی از ارزش اخلاق بر اساس کسب و کار و عمل

منبع : نیدهام ،۲۰۱۳

 

[۱] -Ecotourism

[۲] Blangy&Nilson

[۳] Alexes De Tocqevil

[۴] Serengeti

[۵] Ecotiurism

[۶] Pure Ecotourism

[۷] Ecological Ttourism

[۸] Jamal

[۹] -lascurain  cebllos

[۱۰]- Hetzer

[۱۱] Nelson

[۱۲] Fennell

[۱۳] Pearce

[۱۴] Hoyman

[۱۵] Weaver & Latv

[۱۶] Pierre G Walter

[۱۷] laarman

[۱۸] Goodwin

[۱۹] Wallace&Pierce

[۲۰] Allen Moore

[۲۱] Martha Honey

[۲۲]lascurain  cebllos

[۲۳] Lindberg&Hawkins

[۲۴] Iucn

[۲۵] Ties

[۲۶] Honey

[۲۷]Weaver

[۲۸] Fennell

تعریف گردشگر و اکو توریست

بازدید کننده ی داخلی :هرفردی ساکن کشور که به مکانی درون کشور ولی خارج از محیط زندگی معمول خود کمتر از ۱۲ ماه مسافرت می کند و هدفش به طور عمده چیزی غیر از انجام فعالیت سود آور در مقصد مورد نظر است .

بازدید کننده بیش از یک شب : هر فردی که حد اقل یک شب در مکان عمومی یا خصوصی در محل مورد نظر اقامت می نماید .

بازدید کننده ی یک روزه : هر فردی که شب را در مکان عمومی یا خصوصی کشور مورد نظر نمی ماند که شامل مسافران دریایی تفریحی است(گی و همکار ،۱۳۸۲: ۲۲،۲۵).

کوهن (۱۹۷۲)گردشگران را بر مبنای نوع ارتباط شان با کشور میزبان وموسسات مرتبط گردشگری به چهار گروه تقسیم می کند :

۱-گردشگرانی که در گروه های سازمان یافته ی گردشگری متمرکز شرکت می نمایند .

۲-گردشگرانی که به صورت انفرادی به گردشگری متمرکز می پردازند

۳- کاشفان

۴- ماجراجویان یا افرادی که در جستجوی حوادث غیر مترقبه می باشند . (فنل[۴]  ،۱۳۸۸ :۸۹).

افرادی هستند که در جهت بهره گیری از طبیعت، از مرحله علاقه ساده به طبیعت فراتر رفته و پا در عرصه شناخت راز ها و زیبایی های عمیق آن می گذارندو به چالش های فکری و فیزیکی می پردازند، به دیگر  سخن، هر کسی که به طبیعت سفر می کند، الزاما اکوتوریست نمی باشد.اکوتوریست، عرصه های طبیعی را از دیدگاه جهانی، خانه همه واز منظر محلی فقط خانه ساکنین آن می داند.یک اکوتوریست خود را مسئول: ۱- مراقبت از طبیعت ۲- احترم به فرهنگ بومی می داند.  فعالان شاخه اکوتوریسم یا اکوتوریست ها، برخلاف دیگر شاخه های توریست، با گروه های کوچک و با راهنمایان متخصص به مسافرت می پردازند.اکوتوریست ها بر مبنای میزان تجربه-درجه پویایی و تحرک و وضعیت به سه دسته اصلی تقسیم می شوند۱- آزاد ۲- سازمان یافته۳ -علمی  دانشگاهی (یحیی پور ،۱۳۸۹:۳).اکوتوریست کسی است که برای بهره گیری از طبیعت با چالشهای فیزیکی و فکری می پردازد و دارای ویژگی زیر است . در جستجوی تجربه علاقمند به تعامل با مردم بومی و ناراحتی سفر را تحمل میکند مشارکت فعال دارد . کالوین به واژه اکوتوریست علمی اشاره می کند و ویژگی هایی را برای او برمی شمارد:

-   در جست و جوی تجربه ای ژرف و موفق است.
-   این تجربه را از نظر اجتماعی با ارزش می داند.
-  با گروه های توریستی بزرگ و برنامه های از پیش تعیین شده میانه خوبی ندارد.
-   در طلب چالشهای فیزیکی و فکری است.
-    علاقه مند به تعامل با مردم بومی است و دوست دارد از خصوصیات فرهنگی آنان مطلع شود.
-    انعطاف پذیر است و خود را با شرایط وفق داده، تسهیلات ساده و بی تکلیف را ترجیح می دهد.
-ناراحتی های سفر را تحمل می کند.
- مشارکت فعال را بر رفتار منفعلانه ترجیح می دهد.
-    بجای هزینه کردن برای راحتی ترجیح می دهد برای کسب تجربه خرج کند( زاهدی ۱۳۹۰: ۹۶).

در سالهای اخیر تعدادی از محققان سعی نمودند تا طبیعت گردها را بر اساس سه فاکتور :محل فعالیت ،نوع فعالیت و نیروی محرک طبقه بندی کنند  . به عنوان مثال کاسلر (۱۹۹۳)طبیعت گرد هارا به سه دسته ی ذیل تقسیم بندی نموده است :

۲-۲-۱-طبیعت گردهای تنها:

برخلاف نام این گروه در صد عمده ی طبیعت گردها در این دسته قرار می گیرند. آنها افرادی هستند که به تنهایی سفر می کنند .اعضای این گروه به لحاظ سازگاری با محیط بسیار متغیر بوده و میزان انعطاف پذیری این گروه بسیار بالا است .

۲-۲-۲-طبیعت گردهای شرکت کننده در تور :

این افراد توقع دارند که مسئولین تور خدمات بسیار سازمان یافته را در اختیار آنها قرار دهند. آنها عمدا جهت بازدید از مناطق خارجی سفر می کنند .

۲-۲-۳-گروه های مدرسه ای یا علمی :

این گروه اغلب جهت انجام تحقیقات یک سازما ن یا پژوهش های شخصی اقدام به سفر می کنند وبه مدت زیادی در سفر باقی می مانند. آنها نسبت به طبیعت گردها شرایط سخت تری و مشکل تری را تحمل
می کنند . (فنل ،۱۳۸۸: ۹۱).

لیندبرگ به چهار دسته از اکوتوریست با توجه به میزان وقتی که به سفر اختصاص می دهند اشاره می کند:

۱)محققان علمی و افرادی که برای آموزش و یادگیری، پاکسازی محیط زیست و هدف های مشابه به مناطق طبیعی سفر می کنند

۲)افرادی که شخصا برای دیدار از مناطق حفاظت شده سفر می کنند و علاقه مندند با محیط طبیعی محلی وتاریخچه و سوابق وویژگی های فرهنگی مردم بومی آشنا شوند .

۳)کسانی که به سفر های غیر معمول و غیر متداول علاقه مندند ،مانند افرادی که به جنگل های آمازون ،پارک گوریل ها در رواندا و از این قبیل مکان ها سفر می کنند

۴)افرادی که در یک برنامه مسافرتی به طور اتفاقی به دیدار طبیعت نیز می پر دازند ودر بخشی از مسافرت اصلی خود از مناطق طبیعی نیز دیدار می کنند .لیرمن و دارست(۱۹۸۷) از اولین افرادی بودند که به درجه سختی اکوتوریسم توجه کردند ومعتقدند که  اکو توریست سخت  حاضرند سختی و ریاضت بیشتری را برای تجربه مستقیم از طبیعت تحمل کنند . اکو توریست های نرم شامل گروه های وسیع تری که تعهد کمتری نسبت به محیط زیست داشته و بخش اکوتوریسم صرفا بخش محدودی از سفر کلی آنها را تشکیل می دهد(زاهدی ،۱۳۹۰: ۹۲).

بررسى‌هائى که درباره اکوتوریسم در آمریکاى شمالى انجام شده است نشان مى‌دهد طبیعت‌گردان بسته به انگیزه خود دو گروه سنى را شامل مى‌شوند. گروهى که از طبیعت‌گردى به دنبال ماجراجوئى دیدار از سرزمین‌هاى بکر و نیز توریسم ورزشى هستند اغلب در مقطع سنى کمتر از ۴۰ سال بوده و پیشینه شمار آنها در محدوده سنى ۱۹ تا ۳۵ سال قرار دارد. اما گروهى که با هدف لذت بردن از طبیعت و دیدار از حیات وحش و…به اکوتوریسم مى‌پردازند در محدوده سنى ۳۵ تا ۵۴ قرار دارند .بیش از ۸۰ درصد طبیعت‌گردان بین‌المللى داراى تحصیلات عالیه هستند. این شمار براى طبیعت‌گردان علاقه‌مند به لمس طبیعت و نیز دیدار از جاذبه‌هاى آن (به‌طور عمده افرادى که براى تغییر حال و هواى زندگى شخصى دست به طبیعت‌گردى مى‌زنند) نزدیک به صددرصد است. اما طبیعت‌گردان ماجراجو با توجه به آنکه عموماً جوان مى‌باشند غالباً دانشجو و یا حتى محصلان دبیرستانى هستند.برآوردها همچنین نشان مى‌دهد بیشترین گروه از طبیعت‌گردان (حدود ۶۰ درصد) سفرهاى گروهى را ترجیح مى‌دهند. ۱۵ درصد نیز علاقه‌مند به سفرهاى خانوادگى بوده و ۱۳ درصد نیز اغلب سفرهاى خود را به تنهائى انجام مى‌دهند .متوسط زمان سفر حدود ۵۰ درصد طبیعت‌گردان بین ۸ تا ۱۴ روز است. بسته به نوع سفر این رقم تغییر مى‌کند.سه واکنش برجسته ی اکو توریست های  باتجربه عبارت بود از :۱-تعیین طبیعت حیات وحش ۲-دیدن زندگی وحوش ۳-پیاده روی و برای سفرهای اتی  خود ۱-لذت بردن از منظره وطبیعت ۲۰کسب تجرییات تازه و اشنایی با مکان های جدیدرا انگیزه ی سفر انان بود  ..(آلن مور و همکار، ۲۸۱:۱۳۸۹).

۲-۳-گونه های اکوتوریسم

انجمن جهانی اکوتوریسم نیز انواع گرایش های عمده گردشگری از جمله اکوتوریسم را به شرح زیر تعریف کرده است.

۱-گردشگری پایدار :نوعی گردشگری که منطبق با نیاز های جاری مناطق گردشگری و جامعه ی میزبان است .ودر عین حال فرصت های اینده را حفظ می کند و ارتقا می بخشد .

۲- اکوتوریسم –مسافرت مسئولانه به مناطق طبیعی که مضمن حفظ محیط زیست و ارتقای مردم محلی باشد ۳-گردشگری مبتنی بر طبیعت :هرنوع گردشگری است که محیط زیست طبیعی را به دلیل جذابیت فضا های آن در درجه ی اول اهمیت قرار می دهد .

۴ -گردشگری ماجرا جویانه که نوعی گردشگری مبنی بر طبیعت که عنصر خطر پذیری ،سطح بالایی از تقلای جسمانی ونیاز به مهارت وتخصص را می طلبد .

۵-زمین گردشگری -۶گردشگری مسئول -۷ گردشگری طرفدار تهی دستان -۸گردشگری انبوه یا توده ای ۹- گردشگری الکترونیک (رضوانی،۱۳۷۸: ۳۲).

نوع شناسی دیگر از اکوتوریسم مبتنی بر فعالیت های و بر اساس انگیزه  می یابد و برخی از سازگاری میان نوع شناسی محقق و مخاطب ازاکوتوریسم با هم تداخل دارند مجموعه ها عبارتند از ، راه پیمایان و گردشگران ، و نوع شناسی از فعالیت های اکوتوریسم و انگیزه تم های شایع عبارتند از پرندگان و حیات وحش ، محیط طبیعی ، مناظر فرهنگی) . با توجه به رویه های مختلف ،هوبرت (۲۰۱۰) پیشنهاد ‘ مبتنی بر محصول ” نوع شناسی از انگیزه و ارائه خدمات ، متشکل از ۱۶ مختلف انواع ایده آل برای گردشگری بر مبتنی طبیعت - استفاده می کنند(والتر ،۲۰۱۳: ۱۷).

نمودار۲- ۱ مقایسه اکوتوریسم  ماجراجویی، حیات وحش و اکوتوریسم مبتنی بر جامعه

 

تعهد زیست محیطی قوی

انتظارات کم خدمات

چالش های فیزیکی         اکوتوریسم ماجراجویانه

 

 

 

راهنمایی روش های هدایت

گروه های کوچک                                             و مهارت تفسیری

سفر کو تاه   فرهنگ                                          دانش مبتنی برعلوم زیستی

بازدید تخصصی ومحدود                                                 سفر های کوتاه

        اکوتوریسم مبتنی برجامعه محلی                          جاذبه طبیعی                                   حیات وحش                   وحفاظت اکولوژیک

تاکید بر تجربیات شخصی                                                                                                          فیزیک بدنی انفعالی

اگاهی از مقاصد اکو لوژیک   تعامل قوی                                                 راهنمایان و کارشناسان

اساس دانش بومی                                                 اکوتوریسم حیات وحش

،اقامت فامیلی گروه های بزرگ                                                    چالش روحی  وفیزیک ملایم

حقوق زمین فرهنگ وروش زندگی                                    سطح بالا از خدمات

 

 

منبع: والتر ،۲۰۱۳

 

بطور کلی اکوتوریسم شامل تفریحات فیزیکی پرتحرک، تماشای حیات وحش، ماهیگیری و شکار تفریحی و لذت جویی از مناطق می شود. در زیر به هر کدام مختصرًا خواهیم پرداخت.

الف: تفریحات پرتحرک فیزیکی- فعالیت های تفریحی که در آنها بر روی مهارت های بدنی و مقاومت فیزیکی تاکید می شود و عبارتند از: کوهنوردی، غارپیمایی، قایقرانی و استفاده از وسایل موتوری، ماشین های برف پیما، موتورسیکلت های مخصوص جاده های ناهموار

ب .تماشای حیات وحش- فعالیت هایی که بازدید از حیات وحش نقطه مرکزی آن را اشغال نموده است.

ج.ماهیگیری و شکار تفریحی

د. لذت جویی از مناظر طبیعی (کریم پناه ،۱۳۸۲ : ۴۲).

۲-۴- اثرات گردشگری و اکوتوریسم

اکوتوریسم ترکیبی از آثار مثبت و منفی را بر جامعه میزبان و میراث طبیعی محلی برجای می گذارد. از چالش های پیش روی گردشگری اکولوژیک، گسترش آن بدون تخریب جاذبه های طبیعی است. بدیهی است گسترش اکوتوریسم درنواحی طبیعی حساس، چنانچه با فقدان مدیریت و برنامه ریزی مناسب همراه باشد، تهدیدی برای یکپارچگی اکوسیستم­ها و فرهنگ های محلی است (سپهر و همکار ،۱۳۹۲: ۱۲).

۲-۴- ۱-پیامد های زیست محیطی

ابعاد زیست محیطی گردشگری، یکی از حوزه های مورد علاقه جغرافیدانان است دلیل این امر در ماهیت جغرافیا نهفته است که دارای رویکردی قوی در زمینه روابط انسان و محیط می باشد در واقع آثار گردشگری و تفریح بر محیط زیست و تحلیل منابع، حوزه ای است که در آن جغرافیدانان انسانی و طبیعی درمطالعه معضلات مربوط به گردشگری، دارای وجه اشتراک هستند (قرخلو و همکاران ،۱۳۸۸: ۴). روابط گردشگری و محیط زیست ،پیچیده است . وابستگی متقابل بین آن دو وجود دارد که مبتنی برهمزیستی است .محیط زیست از دو مشخصه ی طبیعی و انسانی تشکیل شده است .زیستگاههای انسانی در نواحی روستایی جاذبه های بسیاری برای گردشگران دارد.در رابطه اثرات گردشگری بر محیط زیست یکی از عبارت مهم بعداکولوژیکی است .که به بررسی رابطه ی انسان برمحیط زیست می پردازد. اثرات اکو لوژیکی گردشگری شامل اثرات وارده بر گیاهان وتغییر رفتار حیوانات که درنتیجه ی حضور گردشگران در محل زیستگاه این موجودات است. (میسون ،۱۳۸۷ :۹۳). تجربه نشان داده  که در چند دهه ی اخیر، منافع اقتصادی توریسم با خسارت های فراوان محیط زیستی همراه بوده است ودر اغلب موارد، این خسارت ها از طریق توریسم انبوه بر محیط زیست وارد شده است (زاهدی، ۵۰:۱۳۹۰). استفاده بیش از حد توریست ها از محیط شکننده ی و حساس طبیعی خسار تهای اکولوژریکی فراوانی داشته است ازبین بردن گیاهان و پوشش نباتی برای ایجاد تسهیلات توریستی، بی توجهی توریست ها به فضای سبز و لطمه زدن به آن، کندن گیاهان و درختان از سوی کوهنوردان وکسانی که در جنگل ها و کوهپایه ها چادر می زنند ،استفاده از چوب درختان برای بر افروختن آتش ،جنگل زدایی برای ایجاد تسهیلات ورزشی و تفریحی و… جملگی موجب وارد آمدن خسارات و صدمات جبران ناپذیری به چرخه ی زیستی و مخدوش شدن جریانهای طبیعی محیط زیست شده اند . (همان منبع ،۵۱ ).

فعالیت ها اکوتوریست ها در کنار تاثیرات مثبت و مطلوب پیامد های نامطلوبی زیست محیطی به دنبال دارد که در ذیل آورده شده است

- آسیب و صدمه خوردن گیاهان زمینی ناشی از تماس مکانیکی چرخ ماشین آلات و لگدکوبی؛

-قطع یا آسیب گیاهان آبزی در اثر حرکت پروانه ای موتور قایق ها و تماس با بدنه قایق یاکشتی

- جابجایی خاک اطراف ریشه ها در مناطق خشک یا از ریشه بیرون آمدن گیاهان آبزی؛

- تخریب لانه ها یا شکستن تخم پرندگان صخره زی توسط مزاحمت های کوهنوردان؛

- تغییرات ساختمان و بافت خاک از طریق متراکم شدن یا فرسایش آن؛

-مهاجرت یا جابجایی پرندگان آبزی در دریاچه یا برکه های پشت سد از طریق مزاحمت قایق های بادبانی، ماهیگیری و شنا و…؛

-خسارت وسایل نقلیه تفریحی بر تپه های ماسه ای ساحلی

-اختلال در رفتار طبیعی در اثر تغذیه دستی مصنوعی؛

-افزایش ضریب آسیب پذیری گونه های مختلف نسبت به حیوانات رقیب و دشمنان طبیعی ازطریق مزاحمت های بازدیدکنندگان

-تشدید شکار برای جمع آوری یادگاری؛

-صدمه زدن به پرندگان و جوجه های آنها از طریق شکار پرندگان مادر؛

-مسمومیت پرندگان آبزی از طریق سرب قلاب های ماهیگیری

لذت جویی از مناظر طبیعی گرچه به ظاهر ،اثرات نامطلوب کمی بر محیط و حیوانات اطراف دارد اما این تفریح نیز به خودی خود می تواند موجب اختلالاتی از قبیل زیان رساندن به خاک و پوشش گیاهی از طریق تعداد تراکم افراد یا ایجاد ساخت و سازهایی جهت فراهم کردن امکانات توریستی شود
(کریم پناه،۱۳۸۲: ۳۲).

۲-۴-۲-اثرات اقتصادی

یکی از حوزه هایی که بیشترین میزان تحقیق را در زمینه ی گردشگری داشته است ،حوزه ی اثرات اقتصادی است ،می توان اثرات اقتصادی گردشگری را به دو دسته مثبت و منفی تقسیم بندی نمود . بیشتر این تحقیقات غالبا توسط اقتصاد دانان صورت گرفته و بر اثرات درآمد واشتغال تمرکز داشته است. در ارتباط با اثرات اقتصادی معمولا نکات زیر به عنوان اثرات مثبت در نظر گرفته می شوند :کمک به افزایش در آمد ارزی، کمک به درآمدهای دولتی،  اشتغال زایی  کمک به توسعه ی منطقه از محل ورود گردشگران به سرزمین مقصد ،دولتهای مقصد درآمد ها و منافع مستقیم و غیر مستقیمی کسب می کنند (رنجبریان و همکار ،۱۳۸۴ :۱۳۸). یکی از بزرگترین مشکلات، با اقتصاد مبتنی بر گردشگری، خروج درآمدهای محلی به شرکت های خارج از جامعه  که معمولا شرکت های بزرگ بین المللی هستند، می باشد. ثروت تولید شده توسط گردشگران از اقتصاد محلی مکیده شده و به شرکت های سرمایه گذاری خارجی تعلق می گیرد .این شرکت ها با سرمایه گذاری هایی مانند هتل ها و یا خطوط  هوایی با گذشت زمان، از سود زیادی می توانند بهره گیرند و سبب انحراف درآمد و در نهایت به طرز چشمگیری بالا بردن هزینه زندگی برای ساکنان محلی می شوند (هویمان ،۲۰۱۳: ۱۳).غالبا اثرات مثبت اقتصادی ،مهمترین نوع اثرات گردشگری را در کشور های درحال توسعه را تشکیل می دهند و از این رو در توسعه ی گردشگری بسیار موثرند.تا کنون بیشترین پژوهش ها در عرصه ی گردشگری، در زمینه ی اثرات گردشگری صورت گرفته است،که در این میان سهم اثرات اقتصادی از دیگرانواع بیشتر است(میسون ،۱۳۸۷ :۶۹). توسعه و مدیریت اکوتوریسم به گونه ای که با محیط سازگار باشد و بـه افـت کیفیـت آن نیانجامـد ، عامـل اساسی در دستیابی به توسعه پایدار به حساب می آید. که از موارد آن می توان آثار اقتصادی ، را نام برد. ظهور اشکال جدید شغلی به ویژه برای زنان و جوانانی که چندان بـه امـور کـشاورزی علاقمنـد نباشـند . همچنین ایجاد مشاغل مکمل برای جوانان روستا از قبیل : کـار در مـساکن تهیـه شـده بـرای گردشـگران و بازدیـدکنندگان ، تهیه خرید و لوازم مورد نیاز آنها اعم از خوراکی و غیره و برای زنان روستائی : تهیه و تولید صنایع دستی، لوازم زینتی ، تهیه فرآورده های دامی و … و فروش آن، از طریق اشتغالهای زیر اشتغال مستقیم: اشخاصی که در موسسات توریستی از قبیل هتلها، رستورانها، فروشگاه های توریستی و دفـاترسیاحت به خدمت اشتغال دارند. به عبارتی دیگر نیروی انسانی که نقش مستقیم دارند.

اشتغال غیرمستقیم: مشاغلی که در بخشهای تدارکاتی همچون کشاورزی، ماهیگیری و تولید ایجاد شده انـد ونقش غیرمستقیم دارند به عبارت دیگر نیروهایی که صرفاً برای صنعت توریسم به کار گرفته نشده اند.

اشتغال القایی: اشخاصی که به واسطه هزینه کردن درآمدهای حاصل از اشتغال مـستقیم و غیرمـستقیم اشـتغال می یابند برای مثال توسعه صنعت توریسم منجر به توسعه صنایع دستی شده و سطح اشتغال را بالا می برد (آذر نیوند ،۱۳۸۵: ۶).

۲-۴-۳-اثرات اجتماعی و فرهنگی

سنجش و ارزیابی اثرات اجتماعی  فرهنگی کار ساده ای نیست ،اکثر تحقیقات انجام شده بر پایه ی نگرش طیفی از پاسخگویان به ویژه ساکنین محلی و همچنین خود گردشگران و دیگر افراد دارای نقش گردشگری صورت گرفته است ،با توجه به ناهمگونی جوامع محلی ،اثرات اجتماعی و فرهنگی  توسط افراد مختلف ،به گونه های متفاوت احساس می شود . (میسون ،۱۳۸۷ :۸۶،۸۷) ایجاد انگیزه خود اتکائی ، احساس اعتماد به نفس که خود موجبات جلوگیری از روند مهاجرت به شـهرها را بـه دنبال خواهد داشت . پیشرفت اجتماعی بهتر و بیشتر در مواجهه با تازه واردین به گونه ای که فرد روستائی احساس کند از مهارتهایش به طور موثرتر و سودمند تری بهره برداری می شود. برای مثال با گسترش فعالیت هـای جهـانگردی علاوه بر اثرات مثبتی که ذکر آن گذشت به مرور زمان ،جمعیت روستاهای آن افزایش می یابد ، قیمت زمین بالا مـی رود و چشم اندازهای طبیعی روز به روز کمتر و چشم اندازهای ساخت دست بشر بیشتر می شود.
(آذر نیوند ،۱۳۸۵: ۷)

 

جدول ۲- ۴ اثرات اکوتوریسم

آثار	آثار مثبت	آثار منفی
اقتصادی	کسب درآمد خارجی، تنوع و توسعه اقتصادی، توزیع درآمد درجوامع و اقتصادهای محلی، فرصت های اشتغال، تنوع اقتصادپایه، تمایل اکوتوریست ها به هزینه بیشتر و اقامت طولانی تر،درآمدزایی برای انجام حفاظت، افزایش فرصت های اشتغال،توسعه فراساختاری محلی.	شکست کل عایدی با هزینه های بالای تأثیرات اکوتوریسم افزایش بار مسئولیت آژانس های مدیریت منابع زیرساختی.
فرهنگی اجتماعی	تنوع تسهیلات و خدمات، کمک در حفاظت طولانی مدت از میراث فرهنگی، تجدید حیات فرهنگ محلی، چشم اندازهای تاریخی مرتبط با مردم بومی ، حفاظت از فعالیت های فرهنگی سنتی، تشویق جوامع محلی نسبت به ارزش و سود دارایی های طبیعی و فرهنگی.	ازدحام بیش از حد، رفتار نامناسب و ناشایست گردشگران، درگیری برای حداکثر دسترسی و بهره برداری مناسب، دگرگونی منابع (هزینه کالاهای تولیدی
زیستی	انگیزه حفاظت نواحی طبیعی، فراهم آوردن منابع برای مدیریت و حفاظت زیست محیطی، ایجاد انگیزه حفظ یاارتقای محیطی فیزیکی، ایجاد یک محیط زیست معنوی	پاک سازی و آسیب رساندن، تأثیر غیر مستقیم روی گیاهان، دگرگونی در زیست بوم ها، فعالیت های گردشگری نامناسب مانندشکار، اختلال حیات وحش، فرسایش خاک و فشردگی که منجر به تغییر پوشش زمینی و پوشش گیاهی می شود، آلودگی هوا، صدا و فاضلاب، ایجاد گونه های سمی و دیگر آثار منفی.

(سپهر وهمکاران ،۱۳۹۲)

[۱] Ecotourist

[۲] Gee.chuck.y

[۳] cohn

[۴] -Fennel

[۵] -Colvin

[۶] -Kusler

[۷] -Lindberg

[۸] -Learman&Durst

[۹] The International Ecotourism Society(Ties)

[۱۰] -Hubert

[۱۱] -P.G. Walter

تعاریف ادراک و شناخت

در قدیمی ترین نظریه هادرباره ی شناخت و ارزش آن به آرای «سوفسطاییان»بر می خوریم که درباره ی امکان کشف حقیقت ،شک و تردید بسیار داشته اند .تمامی فلاسفه سوفسطایی براین عقیده بودند که معلومات ما از جهان اعتباری ندارد و تمام ادراکات انسانی حتی بدیهیات اولیه ،باطل و خیال محض است. در یونان باستان فلاسفه ای همچون سقراط و ارسطو با بیان اینکه انسان می تواند با نیروی عقل واستعدادی که دارد واقیعت جهان خارج را آنچنان که هست دریابد و اگر فکر خود را صحیح به کار بندد به درک نایل می شود.(ایروانی و همکار ،۱۳۸۷: ۶). تجربه گرایی شاخه ای از شناخت شناسی است که بر اهمیت “آزمایش” و “تجربه” در جهت کسب دانش تاکیدمی ورزد.تجربه گرایی می گوید که منشا دانش در تجربیات (آزمایشات) و ادراکات حسی نهفته است.منشا این تفکر را در فلسفه جدید باید “فرانسیس بیکن” دانست .جان لاک می گوید :ادراک تامل و تعقل تصورات حاصل از تجربیات حسی است.(رفیع پور،۱۳۸۷: ۱۶) .ابن سینا در تعریف ادراک می گوید :تشخیص صورت اشیای خارجی به کمک دستگاه های حسی را ادراک حسی ،و در یافت کلیات و مفاهیم بوسیله عقل را ادراک عقلی می گویند .غزالی می گوید :ادراک ،حصول صورت چیزی در ذهن انسان است(ایروانی ۱۳۸۷: ۱۴).مفهوم ادراک دارای ابعاد وسیعی است . ادراک در روانشناسی امروز به معنی فرایند ذهنی و روانی است که گزینش و سازماندهی اطلاعات حسی و نهایتا معنی بخش به آنها را به گونه ای فعال به عهده دارد . به عبارت دیگر پدیده ادراک ،فرایند ذهنی که در طی آن تجارب حسی معنی دار می شوند و از این طریق انسان روابط امور و معانی اشیا را در می یابد و (ایروانی و همکار  ،۱۳۸۷ :۳۲). از نظر کولی ،ذهن پدیده ای اجتماعی است که در پویش اجتماعی تکوین می یابد.ذهن صرفا یک پدیده ی زیستی و اندامی نیست ،بلکه پدیده ای است که در روند تجربیات اجتماعی افراد شکل پذیرفته ،توسعه و غنی تر می شود .ذهن مخزنی است از تجربیات زندگی توسط بشر ،وتفکر و اگاهی ،به شکلی طبقه بندی شده است که قادر به کنترل تحرکات و اعمال بشری است(توسلی،۱۳۸۰ : ۲۹۷).ادراک ،تنها یک پدیده روانی و فیزیولوژیک نیست ،بلکه یک پدیده روانی ،اجتماعی نیز هست . نگرش ،پیشداوری ها ،فکر و قالب ارزشهای فردی همه از عوامل تعیین کننده ادراک اجتماعی هستند . هریک از افراد گروه های اجتماعی با بهره گرفتن از اطلاعاتی که از چارچوب مرجع ،تجربیات گذشته ،هنجارهای ،ارزشهای گروه بدست آورده است،عوامل اجتماعی و یا شخصی را در ارتباط با خود ودر موقیعت خاصی ادراک می کند .(همان ،۲۰۷) . ادراک در روانشناسی امروز به معنی فرایند ذهنی و روانی است که گزینش و سازماندهی اطلاعات حسی و نهایتا معنی بخش به آنها را به گونه ای فعال به عهدده دارد(فیضی ،۱۳۸۸ : ۲۱). ادراک یک فرایند اگاهی است که در نتیجه ی اطلاعات دریافت شده از دنیای و اقعی (محیط طبیعی و انسانی )به وسیله دریافت کننده های ادراکی در ذهن فرد ضبط میشود ،سپس در رابطه با دخالت عوامل گروهی و فرهنگی و قومی اشخاص و همچنین دخالت و خصوصیات ساختار فردی انها نظیر پایگاه اجتماعی اقتصادی ،سن ،جنس ؛تعلیم و تربیت،شغل ،تجربه،عامل ترس و رنج و امید ،مدت اقامت دریک محل ،استعداد های ذهنی ،سیستم های شخصیتی و انگیزه و احساسات  نقشه های ذهنی فرد را سامان دهی می کند . نقشه های ذهنی نمودی از اگاهی یا تصویری از یک مکان و یا یک محیط  است که به عنوان نماینده ی سازمان یافته از واقیعت در مغز یک فرد بسط یافته وبه عنوان نتیجه ی از اطلاعات که دریافت شد محفوظ و قابل احضار و تفسیر شده است. نقشه های ذهنی به نوبه خود به روی تصمیم گیری و انتخاب فردی تاثیر می گذارد ودر نهایت رفتار شخص را تعیین می کند (بهفروز ،۱۳۷۴: ۳۴). ادراک، ﻓﺮاﯾﻨﺪی ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺘﺨﺎب ارﮔﺎﻧﯿﺴﻤﯽ، ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ، ﺗﻌﺒﯿـﺮ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻣﺤـﺮک را ﺷـﺎﻣﻞ ﻣـﯽ ﺷـﻮد . ادراک، ﺗﻌﺒﯿـﺮ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﻧﺤﺼﺎری ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ. ادراک، ﺗﺼﻮﯾﺮی وﯾﮋه از دﻧﯿﺎی ﺧﺎرج اراﺋﻪ ﻣﯽ دﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ واﻗﻌﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷـﺪ . ادراک، ﻣﻌﻤـﻮﻻً  داده ﻫﺎی ﺧﺎم را از ﺣﻮاس ﻣﯽ ﮔﯿﺮد اﻣﺎ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ اﯾﻦ داده ﻫﺎ را ﺗﺼﻔﯿﻪ، ﺗﻌﺪﯾﻞ ﯾﺎ ﮐﺎﻣﻼً دﮔﺮﮔﻮن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ. ﻓﺮاﯾﻨﺪ ادراﮐﯽ ﭼﯿﺰﻫـﺎﯾﯽ را ﺑﻪ دﻧﯿﺎی ﺣﺴﯽ “واﻗﻌﯽ” ﻣﯽ اﻓﺰاﯾﺪ ﯾﺎ از آن ﮐﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ(حمیدی زاده ،۱۳۸۸ :۴) ادراک حسی یک فرایند ذهنی است که که از طریق آن ،اطلاعات مورد نیاز گردآوری می شود ،نظام می یابد و معنی دارمی گرددودر جریان این فرایندذهنی سه عامل محرک داخلی ،حالت عاطفی - هیجانی ،تمایلات فکری و نگرشها تاثیردارند (شکویی ،۱۳۷۸ :۱۱۸).

۲-۵-۱-۳-رویکرد های ادراک و شناخت

محوریت نحوۀ ادراک طبیعت درمحیط بر سه رویکرد کلی دلالت دارد که مواضعی یکسان با نحوۀ بیانی متفاوت میباشند. رویکرد نخست ادراک طبیعت را مشتمل بر ادراک حسی و ادراک ذهنی می داند. ادراک حسی بر زیبایی شناسی بصری و ادراک ذهنی بر زیبایی شناسی نمادین، معانی نمادین و معانی ضمنی در رابطه با مکان دلالت دارد. رویکرددوم ادراک طبیعت در محیط را شامل سه وجه ادراک مستقیم، ادراک غیر مستقیم و ادراک نمادین می داند . دراین رابطه ادراک مستقیم بر حضور مستقیم عناصر طبیعی در محیط، ادراک غیرمستقیم بر جنبه های تاریخی و فرهنگی همچون تداعیها در محیط و ادراک نمادین بر تعاملات متعالی انسان و عناصر طبیعی در محیط دلالت دارد. (براتی، ۱۳۸۵ :۳۴).

رویکرد اپلیارد به ادراک محیط شامل ادراک عملیاتی ، ادراک استنباطی  و ادراک عاطفی  است که در ارتباط با ادراک طبیعت در محیط انسان ساخت قابل توجه می باشد.۱) حالت “واکنشی- عاطفی افراد نسبت به محیط ، در این حالت  که دربرگیرنده واکنش های عاطفی تلقی و تداعی معانی محیط به مثابه محرکی ،جهت برانگیختن احساسات می گردد.

۲) حالت عملیاتی:  حالتی است که غالباً توسط افراد در زندگی روزمره به کار گرفته می شود، نظیر تردد از مکانی به مکان دیگر جهت انجام عملکرد خاصی همچون کار، ملاقات و …

۳)حالت استنباطی: در حالت استنباطی افراد برای حمایت از فعالیت های عملیاتی واکنشی- عاطفی خوددر جستجوی کسب اطلاعات از محیط و نهایتاً فهم معنی آن هستند . در این وضعیت اطلاعات استنباط شده  موجب روشن گردیدن هویت فردی و جمعی محیط و جامعه مرتبط با آن و نهایتاً تعریف حس مکان می گردد(دانشگرمقدم،۱۳۸۹: ۲۹).

:«اﻳﺘﻠﺴﻮن» ﺑﻌﺪ ادراﻛﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﺎوﻳﻦ : اﺑﻌﺎد ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ وﺳﻨﺠﺸﻲ ، ﺗﻔﺴﻴﺮی  ، ﻋﺎﻃﻔﻲ ازنظر

بعد شناختی :ﺷﺎﻣﻞ ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﺨﺸﻴﺪن و ﻧﮕﻬﺪاری اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه از ﻃﺮﻳﻖ ﺣﻮاس و ﺗﻔﻜﺮ اﺳﺖ. در ﺣﻘﻴﻘﺖ، اﻳﻦ ﺑﻌﺪ ﻣﺎ را ﻗﺎدر ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﺣﺲﻣﺤﻴﻂ ﻣﻲﻛﻨﺪ.

ﺑﻌﺪ ﻋﺎﻃﻔﻲ : ﺷﺎﻣﻞ اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻛﻴﻔﻴﺖ ادراک ﻣﺤﻴﻂ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ادراک ﻣﺤﻴﻂ ﺑﺮ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻓﺮدﻣﻮﺛﺮ اﺳﺖ.

ﺑﻌﺪ ﺗﻔﺴﻴﺮی : ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻌﻨﺎ ﻳﺎ ﺗﺪاﻋﻲ ﺣﺎﺻﻞ از ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ اﺳﺖ، ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ایﻛﻪ، در ﺗﻌﺒﻴﺮ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺗﺠﺮﺑﺔ ﺣﺎﺻﻞ از ﻳﻚ ﻣﺤﺮک ﺟﺪﻳﺪ، ﺑﺮای ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﻌﻨﻲ و ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﻪ ﺣﺎﻓﻈﻪ و ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت ﻗﺒﻠﻲ ﻣﺘﻜﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ.

ﺑﻌﺪ ﺳﻨﺠﺸﻲ : ﺷﺎﻣﻞ ارزشﻫﺎ و ﺳﻼﻳﻖ ﺑﻮده و ﺧﻮب و ﺑﺪرا ﺗﻌﻴﻴﻦ و ﺛﺒﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ. (براتی،۱۳۹۰: ۲۲ ).

۲-۵-۲-عوامل موثر در ادراک

در ادراک محیط متغیر ها و عوامل زیادی نقش دارند .در ادراک محیط  دیدگاه ها متغیر است وفرد در فضا حرکت می کند . با توجه به اهداف کاربردی خاص با محیط روبرو می شود . به طور مثال ،انسان به یک واحد محیطی به عنوان پارک یا فضای تفریحی می نگرد و به محیط دیگر فضای آموزشی ودرهردو مورد واز هریک انتظار ی خاص دارد (مرتضوی ،۱۳۸۰: ۷۲).برداشت های هر فرد از فضا با طبقه ی اجتماعی ،اقتصادی و موقیعت فرد در فضا ارتباط دارد .ویا باز تاب های اقتصادی و اجتماعی و روانی افراد سازنده ی اشکال مختلف فضا است (پور احمد ،۱۸۲: ۱۸۲).عوامل موثر در ادراک به سه نوع زیر تفکیک می شود :

۱)عوامل  روان شناختی  و فردی  (زمانی که ما غمگین هستیم ،محیط را غمگین و ناشاد ادراک و استنباط می کنیم.۲ )عوامل فیزیکی(کلاس پرجمیعت مارا نارحت و ازار می دهد) .۳)عوامل فرهنگی (مرتضوی ،۱۳۸۰: ۷۲).

جدول ۲- ۵ عوامل مؤثر بر ادراک محیط از دیدگاه اندیشمندان و محققان مختلف

نام دانشمند	عوامل مؤثر بر شکل گیری ادراک محیطی و بروز تنوع ادرا کی
آموس راپاپورت	تجربه های پیشین/ طبقه اجتماعی/ پیشینه فرهنگی
ادوارد هال	تغییر توانایی های فردی در اثر یادگیری/ جنسیت/ فرهنگ
یورگ گروتر	عوامل اجتماعی و روانی/ تفاو تهای فرهنگی
کرمونا	تحولات اجتماعی و فرهنگی/ تجربیات شخصی/ نظام ارز شها/ تفاو تهای شخصیتی افراد
برادی	شاخصهای اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی/ فاصله و مجاورت/ سابقه سکونت
سانتوس	عوامل فیزیکی و کالبدی محیط/ شاخصهای اجتماعی/ شاخصهای فردی/ ویژگیهای مسکن
ویشر	عوامل فیزیکی و کالبدی محیط/ علایق، احساسات، خاطرات و انتظارات/ زمینه اجتماعی/زمان
نقی زاده،	جها نیینی )طراح و جامعه(/فرهنگ/تاریخ/آگاهیها و انتظارات جامعه/قوای مختلف انسان

منبع: کاظمی ،۱۳۹۲:  ۷۸

 

۲-۵-۲-۱-نقش عوامل فرهنگی در ادراک

نتایج تحقیقات  وآزمایشات روانشناسی ادراک نشان می دهد که عواملی چون ارزش های اجتماعی ،فرهنگی ،شخصیت ؛تجربیات و شناخت قبلی ،انگیزه و گرایشات و حتی شرایط جسمی افراد بر روی جریان و نحوه ادراکشان تاثیر دارد. چون اولا افراد از پیرامون (محیط )خود عوامل و محرکهای متفاوت را بر می گزینند و ادراک می کنند و دوما یک عامل با درک از سوی افراد مختلف به صورت گوناگون و متفاوت تعبیر و ادراک می شود ؛به عبارت دیگر افراد نسبت به یک محرک عکس العمل های متفاوت نشان می دهند(رفیع پور ، ۱۳۸۷ : ۴۲). انسان موجودی اجتماعی  است و یادگیری و ادراکاتش تحت تاثیر عوامل فردی و محیطی تشدید کننده یا بازدارنده قرار می گیرد ،بنابرابن در هنگام ادراک نوعی گزینش یا به طور کلی در مواردی عدم ادراک محرک مشاهده می گردد ،هرگاه انسان ارزش و نگرش خاصی برای امری قایل باشد ،آستانه ادراک او نسبت به آن مسئله پایین می آید . زیرا انسان اموری که با نگرش و علاقه او بیشتر سازگاری داشته باشد زودتر درک می کند. فرهنگ یک اجتماع از نظر پیش داوری هایی که در افراد بوجود می اورد در ادراکاتش اثر می گذارد . ادراک اجتماعی فرد تحت تاثیر نفوذ اجتماعی، همرنگی اجتماعی قرار می گیرد ،گروه های اجتماعی می توانند از طریق نفوذ اجتماعی بر  ادراک تاثیر بگذارنند . به طور مثال اگر در ادراک محرکی دچار ابهام شویم از نظر عقیده جمع با افراد دیگر  پیروی می کنیم ، پس ادراک یک پدیده روانی اجتماعی است و به دلیل اینکه نگرشهای گروه و جمع (گروهی که وابسته به آن هستیم )در انتخاب ها وادراکات ما تاثیر می گذارد (ایروانی ،۱۳۸۷: ۱۴۷). به طور خلاصه می توان گفت که ارزش های اجتماعی از مهمترین عوامل شخصیت و رفتار انسانی می باشند ودر صورتی که هدف دستیابی به حقیقت باشد اینگونه ارزشها بر روی ادراک ما از واقیعت ها تاثیر گذاشته و عموما اجازه نمی دهند که ما واقیعت هارا آن طور که هستند ادراک کنیم. ارزشهای اجتماعی مارا در دستیابی به واقعیت ها محدود می نماید (رفیع پور ،۱۳۸۷ :۴۲).

[۱]- empiricism

[۲] -Francis Bacon

[۳]- John Locke

[۴]- C.h.colly

[۵] Donald Appleyard

[۶] -emotionalmode

[۷] -operational mode

[۸]  - inferential mode

[۹]-Ittelson

[۱۰] Amos Rapoport)

[۱۱]Edvard Hall

[۱۲] Jörg Kurt Grütter

[۱۳] Carmona

[۱۴] Brody

نقش تفاوتهای فردی در ادراک

نظام هر فرد خاص او می باشد ،زیرا ادراک فرد تنها مربوط به محرک های فعلی و پاسخ های فوری نمی شود . بلکه در ان نظام تجارب قبلی فرد ،واکنش ها ی دفاعی او ،نیاز ها و انگیزه ها ی فرد دخالت دارد . داشتن آمادگی قبلی می تواند در سرعت ادراک افراد موثر افتد  یا انتظار که نوعی  پیش داوری اولیه است در ادراک بعدی فرد موثر است ،در اموری که پیشداوری مثبت باشد ادراک آسان می شود.ولی پیشداوری منفی ادراک را دشوار می کند . پیش داوری ها طرح های ذهنی قبلی ما هستند که ناشی از تجربیات گذشته می باشند ،وقتی فردی در امری دچار تردید می شود انتظارات قبلی او وتجارب گذشته ،احتمال پاسخ غلط یا صحیح را بوجود می آورد (ایروانی،۱۳۷۸ :۱۴۶).

نمودار۲- ۲ ادراک و شناخت محیط

منبع :شاهچراغی،۱۳۸۸: ۷۵

 

۲-۶ -ادراک محیطی

ادراک محیطی هسته ی مرکزی بسیاری از تحقیقات جغرافیای رفتاری بوده است . واژه ادراک به طور کلی تجربه ی مبتنی بر شعور که معنا و یا اهمیتی را دریافت کرده ،می باشد .اصطلاح ادراک در علم جغرافیا ،عمدتا به عنوان فهم وتفسیر ذهنی در موقعیت ها یا عارضه های قابل رویت دریافت شده از طریق حواس پنچگانه انسان می باشد .ادراک محیطی با شناخت انسان از محیط همراه است(بهفروز ،۱۳۷۴: ۳۸). واژه ی محیط که ریشه آن مربوط به قرن هفدهم واز واژه فرانسه می باشد. محیط عبارت است از (مجمو عه ی شرایط خارجی که موجود زنده یا جامعه را احاطه کرده و به نحوی در رفتار و فعالیت های آنها موثر می افتد محیط خوانده می شود .(شکویی ،۱۳۷۸: ۱۱۴).رفتار محیطی فرد تحت تأثیر ادراکات محیطی و باورهای اوست و تصمیم های فرد دقیقاً بر اساس واقعیت های محیطی اتخاذ می شود. بنابراین، برای درک چرایی استقرار گروه های فرهنگی در محیط طبیعی شان، جغرافیدانان نه فقط باید از خصایص محیط مربوطه آگاه باشند، بلکه همچنین باید با نحوه نگرش واجدین فرهنگ نسبت به محیط طبیعی نیز، اطلاع داشته باشند.(جردن ،۱۳۸۰ :۳۲). زمانی که اطلاعات مختلف انسان را محاصره می کند، او منفعلانه آنهارا نمی پذیرد، بلکه به گزینش آنها می پردازد؛ زیرا مغز گنجایش تمامی اطلاعات محیطی، توانایی و انرژی لازم برای چنین کاری را ندارد. باید توجه داشت که هر محیطی براساس یک سری بنیان های استوار فرهنگی شکل گرفته است. بنابراین نمی توان انتظار داشت که از محیطی که در نظر شهرساز و معمار مطلوب، زیبا و کارآمد قلمداد می شود، سایر افراد آن جامعه نیز تعبیر و تفسیری مشابه داشته باشند. زیرا انسان برای معنا دادن و تفسیر اطلاعات محیطی به تجارب و دانش قبلی خود بسیار وابسته اند لازم است بدانیم ادراک محیط مصنوع، به میزان زیادی نسبی است؛ زیرا دانش محیطی امری نسبی است و اگر این نسبیت از چشم ناظر و بهره بردار دور بماند، چه بسا تأثیر عناصر محیط موجب برداشت، معنا و رفتاری شود که مورد نظر مدیران، برنامه ریزان و طراحان محیط نبوده است(براتی ،۱۳۸۹ :۳۲) .

۲-۶-۱-عوامل موثر در ادراک محیط

اگر بخواهیم به طور فشرده به مهم ترین عوامل ادراک نسبی محیط )به طور کلی (و محیط انسان ساخت )به طور خاص اشاره کنیم، فهرست زیر بدون اولویت به دست خواهد آمد :

۱) سن اشخاص کاملاً در نسبیت شناخت و ادراک محیط از سوی آنها مؤثر است. به همین ترتیب و براساس آنچه قبلاً گفته شد، کودکان و نوجوانان که در دوران خطیر یادگیری قرار دارند، بسیار بیشتر از دیگران تحت تأثیر محیط قرار گرفته و می آموزند. الگوها و انگار ههای ذهنی، که بعدها به ابزارهای بسیار مهم شناخت محیط تبدیل می شوند، در همین دوران شکل می گیرند. اما متأسفانه این موضوع در اغلب فرایندهای مدیریت، برنامه ریزی و طراحی فضاهای زیست انسانی فراموش می شود.

۲) جنسیت نیز در ادراک محیط، نقش غیرقابل انکاری دارد. کلیت و اجزاء محیط توسط مردان و زنان به اشکال متفاوت درک می شود. تجربیات جهانی نشان داده است که اولویت های زنان و مردان نیز در مورد شناخت و درک محیط زیست متفاوت است. مثلاً وجود امنیت از معیارهای بسیار مهم زنان در ارزیابی محیط است و فرایند ادراک و شناخت آنان را تحت تأثیر قرار می دهد.

۳) محیط طبیعی نیز بر درک محیط تأثیر دارد. افرادی که در محیط های طبیعی گوناگون زندگی کرده اند، نگاه و تعبیر مختلفی از محیطهای واحد ارائه داده اند. به طور مثال در فرایند شناخت و ادراک محیط، بین کسانی که در مناطق بسیار سرد، بسیار گرم، صحرا، کوهستان، سواحل دریا و امثال آنها زیسته اند، تفاوت های معناداری دیده شده است.

۴) شغل، میزان تحصیلات و تخصص افراد نیز بر چگونگی درک آنها از محیط تأثیرگذار است. مثلاً نگاه به محیط نزد کسانی که در شهرهای بزرگ زندگی کرده اند، نسبت به کسانی که در محیط های کوچک زیسته اند متفاوت است.

۵) فرهنگ و زبان نیز از مهم ترین عوامل تأثیرگذار بر فرایند ادراک و شناخت انسان از محیط است. زبان و فرهنگ باعث می شود که گویش وران و اعضای آن، عناصر طبیعی و مصنوع محیط را به گونه ای خاص و متفاوت تعبیر کنند. به همین علت بسیار بعید است که یک منظر طبیعی توسط گویش وران دو زبان مختلف، مثلاً فارسی و چینی، به یک نحوه درک) تفسیر شود (براتی، ۱۳۸۵: ۳۴ ).

۲-۶-۲-نظریه های ادرک محیط :

۲-۶-۲-۱-کنش گرایان احتمالاتی (برو نسویک )

طبق این نظریه هم ارگانیزم و هم محیط در فرایند ادراک موثرند .محیط محرک های کلیدی متعددی را ارائه می کند و برای رفتار یا کنش مطلوب در یک مکان ،مشاهده گر باید مهمترین آنها را بدرستی معنی کند .

۲-۶-۲-۲-نظریه ی ویژگی جلب کننده (برلاین )

برلاین فرایند های ادراکی و شناخت را از همدیگر تفکیک می کند .نظر وی این است که محرک ها محیطی دارای  ویژگی های متعدد و چشم گیری هستند . این ویژگی ها مشاهده گررا برآن می دارد که دقت و بررسی و مقایسه کند . این گونه ویژگی عبارت اند از ۱٫تازگی یعنی چیزی که برای مشاهده گر تازه و جدید باشد ۲٫ناهمسویی یعنی چیزی که در جای خود نباشد ۳٫پیجیده گی یعنی وجود اجزای تشکیل دهنده بیشمار ۴٫ غیر منتظره یعنی وجود ابعاد غیر منتظره در تصویر ادراکی . این ویژگی ها توجه انسان را جلب می کند (مرتضوی ،۱۳۸۰ :۷۴).

۲-۶-۲-۳-نظریه بوم شناختی بروفنبرنر

برنر معتقد است  که شخص در یک سیستم پیچیده روابط رشد می کند .چندین سطح از محیط اطراف بر او تاثیر می گذارند. تعامل بین آمادگی های زیستی و نیرو های  محیط مورد نظر است.برنر با مجسم کردن محیط به صورت چندین سیستم:۱- ریزسیستم ۲-میکرو سیستم ۳- میان سیستم ۴- برون سیستم ۵- کلان سیستم که  خانه ، مدرسه،محله و محیط های کار، عقاید ،آداب و رسوم ,… را شامل می شود بیان می کند که هر لایه ی محیط، تاثیر قدرتمندی بر شناخت دارد.این نظریه ی اخیرا  به نام الگوی زیست بوم شناختی توصیف شده است (رمضان زاده لسبویی،۱۳۹۱: ۱۳۸،۱۳۹).

۲-۶-۲-۴ -نظریه روانشناسی بوم شناختی گیبسون :

درنظریه گیبسون، فرض بر این است که ادراک بیننده، از قابلیت‌های نهان عناصر منظر، به پیشینه های اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی و مذهبی او نیز برمی گردد. لذا نظریه گیبسون خاستگاه روانشناسانه دارد و از همین جایگاه است که به محیط می نگرد، گرچه ادراک مستقیم محیط نیز در آن ریشه کرده و روان و محیط مانند جان و جسم، کالبد و معنی و نظر و منظر را درهم آمیخته است و به هردو در عین دوگانگی، ماهیتی یکسان می بخشد. لذا در بسط نظری گیبسون گفته شده است که قابلیتً های محیطی صرفا به عناصر آن معطوف نیست، بلکه بسترهای انسانی مانند فرهنگ و اجتماع را نیز دربرمی گیرد.
(شرقی ،۱۳۹۰: ۳۴)

۲-۶-۲-۵-مکتب گشتالت

رویکردی به ادراک فرم و رابطه شکل- زمینه در فرایند ادراک دارد. بر این عقیده است که ادراک کلی در همان لحظه نخست، در مورد منظری خاص مثلاًیک گل در مغز شکل می گیرد. زیرا در عالم، اشکال اولی های وجوددارند که با اشکال موجود در عقل ذهن انسان متناسب هستند. پس ازوصول اطلاعات جزءبه جزءاز منظر خاص  به مغز، عقل وشعور انسان وارد عمل می شود و با بهره گرفتن از قوانین تداعی معانی که از قبل به آن آگاه بوده و با اطلاعاتی که از قبل در مورد شئ دیده شده، داشته ، کل را ادراک می کند
(کاظمی،۱۳۹۲: ۷۸).

۲-۶-۲-۶-نظریه جغرافیدانان رفتاری

ازدهه ی۱۹۳۰مکتب امکان گرایی یا اختیار ،با تاکید برآنکه انسان به عنوان یک عامل فعال ومختار می تواند محیط را از طریق برقراری سازگاری های خود با آن مورد بهره برداری قرار دهدتاسیس وارائه شد .از نظر ویدال دو لابلاش ،انسان در محیط طبیعی پیرامون خود فعال است. جان رایت  رییس وقت جغرافیدانان امریکا بر این نکته مهم تاکید کرد که ما درباره محیط بیشتر بر اساس باورها و عقایدمان عمل می کنیم تا اطلاعات عینی مان(پور احمد ،۱۶۴:۱۳۸۸). دهه ی۱۹۷۰ مقارن با آغاز دوره پست مدرنیسم را می توان عصر توسعه های جدید و بررسی های منحصرا ادراکی در نظام جغرافیای انسانی و سطوح علمی دانشگاهها ی دنیا دانست .هر چند از دهه ی ۱۹۵۰ توجه جغرافیدانان به اگاهی محیطی مردم و رفتار انسان در محیط، پا به پای دیدگاه های فضایی با تاکید بر روانشناسی گشتالت شروع شده بود (همان منبع ). در زمان ما مطالعات مربوط به ادراک محیطی و جغرافیای رفتاری در چهار قلمرو اصلی صورت می گیرد: رفتار انسانی و معرفت فضایی،انسان-محیط و اندیشه اکولوژیک ،مطالعات تطبیقی فردی اجتماعی و فرهنگی، ادراک چشم انداز و تجربه. (شکوئی،۱۴۰:۱۳۷۸). پکیون یکی از صاحب نظران جغرافیای ادراکی رفتاری اظهار می دارد که انسانها در ادراک محیط خود بیشترذهنی  (فاعلانه )هستند تا عینی (مفعولانه )به این ترتیب انسانها در محیط عمدا بر اساس اعتقادات شان عمل می کنند تا براساس اطلاعاتی که عمدتا عینی اند .(بهفروز، ۳۴:۱۳۷۴ ).دیوید لاونتال از نمایندگان مکتب جغرافیای رفتاری ،عقیده دارد که هر فردی ،شخصا مجموعه ای از شناخت و ارزشهای محیطی را دارا می باشد که جغرافیای شخصی او محسوب می شود بدینسان که هر یک ازما با تصویر ذهنی خاص خود ،دارای جهان های منحصر به فردی می باشیم که از اگاهیها ،تجربیات پایگاه های اجتماعی-اقتصادی ما شکل می گیرد ( شکوئی، ۱۱۵:۱۳۷۸ ).

 

نمودار۲- ۳مدل صافی از جهان واقعی و ادراکی راپوپورت

منبع :شکویی ،۱۳۸۷: ۱۱۹

 

داونز واستی از محققین مکتب جغرافیای رفتاری می گویند :ادراک محیطی در ذهن ما ،در شکل تصویر های ذهنی محیطی ویا نقشه های شناختی ذخیره می شود . این نقشه ها در زندگی کارکردهای دو گانه ای دارند :۱- مسائل مکانی-فضایی را حل می کند ۲-رفتار محیطی را هدایت می کنند گفتنی است که کنش متقابل میان ادراک ورفتار فضایی را ارزشها ی افراد کنترل می کنند .(شکوئی،۱۲۸:۱۳۷۸). ویلیام کرک در مطالعات جغرافیایی، به ارزشها ،واقیعتها ،کارکرد ها ،عملکرد ها ،فرایند ها ،و پراکندگی ها اعتبار علمی قایل می شود .چنین نگرشی ،مارا با تجربیات ذهنی مردم و قرار دادن نقش مردم در داخل محیط فیزیکی، جغرافیایی و اجتماعی اشنا می سازد .در واقع ویلیام کرک به مطالعه ان چنان محیطی می پردازد که دران جغرافیدانان به مفهومی کردن – اندیشه ای کردن روابط میان جهان های درونی و بیرونی می پردازد. (همان ،۱۳۳).گالج وبراون در سال۱۹۷۲ پنج حوزه مطالعاتی را درجغرافیا مطرح کردند که یکی از آنها تحقیق درباره ادراک ،تاکید بر ادراک حوادث طبیعی ،شکل گیری صورت ذهنی و نقشه های ذهنی بود .گالج،وسایل ارتباط جمعی را مهمترین منبع اطلاعات و تجربه می شناسد ومعرفت محیطی را در مطالعه اطلاعات ذهنی ،تصویر های ذهنی تاثرات و باور ها جستجو می کند بدانسان که مردم از محیط در یافت می کنند .(همان ،۱۳۸).

نمودار۲- ۴ بعد فرهنگی ادراک و احساس انسانی دی ژان

منبع:شکویی،۱۳۸۷: ۱۱۹

 

کورت کافکا در اثر خود فصل مشترکی میان محیط جغرافیایی که شامل عینیت های طبیعی و انسانی محیط می باشد و محیط رفتاری که دارای عینیت های طبیعی و انسانی ادراکی است بدست می دهد .و این فصل مشترک ،رفتار واقعی رادر داخل ارگانیسم (سازواره )مشخص ،نظام می بخشد .که در نمودار بعد فرهنگی ادراک و احساس انسانی نشان داده شده است .(همان ،۱۱۹).رفتار گرایان ،غالبا تاثیرات سه محیط را در رفتار و فعالیت های انسانی مورد مطالعه قرار می دهند که شامل ۱-محیط پدیداری شامل شهر، محله،دانشگاه و ….۲-محیط شخصی که شامل جغرافیای شخصی افراد (نقشه ذهنی )،نظام اعتقادی ،نگرش ،پایگاه اجتماعی ،اقتصادی و …۳-محیط زمینه ساز که شامل چرخه زندگی بر اساس سن وپایگاه خانوادگی و همچنین سطح زندگی که شاخص ثروت ،محیط زندگی و شیوه ی زندگی…) را شامل می شود .(پور احمد،۱۳۸۹: ۱۸۳).تفاوت  میان محیط جغرافیایی و محیط عملکردی ،در این است که محیط جغرافیایی برای همه ی انسانها یکسان است در حالی که محیط عملکردی از فردی به فرد دیگر ،از ملتی به ملت دیگر ،از قومی به قوم دیگر واز طبقه ای به طبقه ی دیگر تفاوت پیدا می کند . نوع محیطی که در جغرافیای انسانی مطالعه می شود همانا عملکردی است.

 

 

نمودار۲- ۵ ادراک محیطی در جغرافیای رفتاری

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منبع :شکویی،۱۳۷۸: ۱۱۲

 

محیط ادراکی داخل محیط عملکردی قرار می گیرد و آن بخشی  است که انسان به آگاهی می رسد.این اگاهی ممکن است در زمان حال حاصل شود و یا مربوط به تجربیات گذشته باشد . بین محیط واقعی ومحیط ادراکی ،همواره تفاوتهایی دیده می شود .محیط ادراکی ،عبارت است  از تصویر ذهنی شخص ازمحیط پدیداری است .این تصویر ذهنی ،از صافی گذاراندن اطلاعات از طریق تجربیات یا اگاهی از محیط پدیداری شکل می گیرد.محیط ادراکی، بخشی ازمحیط واقعی و نه همه محیط واقعی را نشان می دهد .محیط واقعی از طریق صافی فرهنگی،ساختارنگرشها ،تجربیات گذشته و تکنیک ها ،قابل مشاهده است .فرهنگ های مختلف دارای ادراکات مختلف محیطی می باشند . روشن است که در همه فرهنگ ها ،ادراکات محیطی ،در تصمیم گیریهای شخصی ،نقش اساسی دارد (شکوئی،۱۲۵:۱۳۷۸).

[۱] -Environment

[۲] -Environ

[۳] Egon Bruoncwik

[۴] Berlyene

[۵] -Bronfenbernner

[۶] Bernner

[۷] Gibson

[۸] Vidal de la Blache

[۹]John Wright

[۱۰] Pacion

[۱۱] David Lowenthal

[۱۲] Downs&Eseti

[۱۳] Willam Kirk