فهرست مطالب

 

چكیده.. 1

فصل اول طرح تحقیق.. 2

بررسی ارتباط بین استرس و ارگونومی در شركت گاز شهرستان شاهرود.. 3

مقدمه.. 3

1-1)بیان مساله.. 3

1-2)ضرورت و اهمیت پژوهش:.. 5

1-3)اهداف تحقیق :.. 6

1-3-1)هدف اصلی :.. 6

1-3-2)اهداف فرعی.. 6

سوالات پژوهش :.. 7

1-4)سوال اصلی :.. 7

1-5)سوالات فرعی :.. 7

1-6)فرضیه ها:.. 7

7)مدل تحلیلی اولیه  پژوهش.. 8

1-8)متغیرهای تحقیق.. 9

1-9)تعاریف مفاهیم و متغیرها:.. 9

1-1-9)تعاریف نظری:.. 9

1-10)روش شناسی و تجزیه تحلیل.. 11

1-11)مدل فرایندی پژوهش :.. 12

فصل دوم تعیین چارچوب نظری تحقیق.. 14

مقدمه:.. 15

2-1-2) تعاریف استرس.. 18

2-1-3)نظریه ارزیابی شناختی استرس( لازاروس ):.. 22

2-1-4) منابع استرس شغلی:.. 24

2-1-5)) نشانه ها و علایم استرس شغلی.. 25

2-1-6) شیوه های مقابله با استرس:.. 26

2-1-7)  ارگونومی.. 28

2-1-8) ارگونومی چیست؟.. 29

2-1-9)) روان‌شناسی مهندسی.. 31

2-1-10)  فیزیولوژی كـار.. 31

2-1-11)مقیاس فشار فیزیولوژیکی.. 32

2-1-12)آهنگ مصرف اکسیژن.. 33

2-1-13)  علـم بیومكانیك.. 33

2-1-14)  آنتروپومتری.. 33

2-2)مباحث پژوهشی.. 36

2-2-1)پژوهشهای داخل کشور.. 37

2-2-4)پژوهشهای خارج از کشور.. 38

2-3)چارچوب نظری پژوهش:.. 40

چارچوب نظری تحقیق.. 44

فصل سوم روش شناسی.. 45

مقدمه:.. 46

3-1)روش تحقیق:.. 46

3-2) جامعه آماری وحجم نمونه :.. 46

3-3)ابزار جمع آوری اطلاعات.. 47

3-3-2) روایی (اعتبار).. 48

 

3-3-3)پایایی.. 48

3-4)نحوه اجرای تحقیق.. 49

3-4-1) بیان فرضیه:.. 49

3-4-2) تعیین آماره آزمون:.. 49

3-5) روش تحلیل داده ها.. 50

3-6-1)مقوله های مورد مطالعه :.. 50

فصل چهارم تجزیه و تحلیل داده ها.. 52

مقدمه.. 53

4-1)آمار توصیفی:.. 54

وضعیت کیفی متغیرها.. 58

4-2)پایایی.. 63

4-3)بررسی نرمال بودن داده ها:.. 65

4-4)بررسی فرضیات.. 66

بررسی استرس شغلی و اصول آرگونومی به جنسیت:.. 73

بررسی استرس شغلی و اصول آرگونومی به تاهل:.. 74

بررسی استرس شغلی و اصول آرگونومی با توجه به تحصیلات:.. 75

بررسی متغیرها با توجه به رده های سنی:.. 76

فصل پنجم نتیجه گیری و پیشنهادات.. 77

مقدمه :.. 78

1-5)بحث.. 78

فرضیه ها  :.. 79

5-2)نتیجه گیری:.. 82

5-3) پیشنهادات.. 83

5-3-1) پیشنهادات به سازمان.. 83

5-3-2) پیشنهادات به محققین آتی.. 83

5-4)مدل تحلیل نهایی.. 84

فهرست منابع:.. 85

ضمائم ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 89

 

 

 

 

فهرست جداول

 

2-1-15)جدول تئوریهای مرتبط با پژوهش.. 35

2-1-16جدول خلاصه شده منبع افکار.. 36

3-1جدول تناظر هریک از سوالات پرسشنامه با مولفه ها.. 48

جدول 1-4:جدول فراوانی متغیر جنسیت.. 54

جدول 2-4:جدول فراوانی متغیر تحصیلات.. 55

جدول 3-4:جدول فراوانی متغیر تاهل.. 56

جدول 4-4:جدول فراوانی متغیر رده های سنی.. 57

جدول 5-4:جدول آمار توصیفی.. 58

جدول 6-4: فراوانی پاسخهای نمونه آماری به گزینه های سوالات.. 59

جدول 4-7 پایایی مولفه های پرسشنامه.. 64

جدول 8-4. 65

جدول 9- 4جدول  آزمون همبستگی تاو کندال.. 68

جدول 10-4 جدول  آزمون همبستگی تاو کندال.. 69

جدول 11-4: جدول  آزمون همبستگی تاو کندال.. 70

جدول 12- 4 جدول  آزمون همبستگی تاو کندال.. 71

جدول 13-4جدول  آزمون همبستگی تاو کندال.. 73

جدول 14-4 آزمون دومتغیر مستقل Mann-Whitney. 74

جدول15-4  آزمون دومتغیر مستقل Mann-Whitney. 74

جدول 16-4. 75

جدول 17-4. 76

جدول 1-5 خلاصه ی فرضیات.. 81

 

چكیده

اهداف این تحقیق شامل شناسایی رابطه بین اصول ارگونومی و استرس درشرکت گازشاهرود میباشد که شامل 4 هدف فرعی به شرح زیر است

1-شناسایی رابطه بین بیومکانیک شغلی و استرس 2- شناسایی رابطه بین روانشناسی مهندسی و استرس 3- شناسایی رابطه بین آنتروپومتری و استرس 4- شناسایی رابطه بین فیزیولوژی و استرس

روش تحقیق برحسب هدف کاربردی و برحسب نوع داده ها کیفی بوده است که با بهره گرفتن از تحلیل توصیفی –پیمایشی نظیر تحلیل همبستگی به بررسی داده های تحقیق می پردازد با توجه به اینکه در این پژوهش به دنبال جمع آوری اطلاعاتی درمورد ارتباط بین استرس و اصو ارگونومی هستیم بنابراین جهت گرداوری داده های تحقیق از روش توصیفی استفاده میگردد.روش همبستگی به منظور شناسایی میزان و چگونگی ارتباط بین استرس و اصول ارگونومی در شرکت گاز شاهرود مورد بررسی قرار میگیرد

نتایج این تحقیق به شرح زیر است

1-بین بیومکانیک شغلی و استرس در شرکت گاز شاهرود رابطه وجود ندارد

2-بین روانشناسی مهندسی و استرس در شرکت گاز شاهرود رابطه وجود ندارد

فهرست مطالب

 

فصل اول کلیات تحقیق 5

1-1- مقدمه: 6

1-2- بیان مسئله: 6

3-1- اهمیت و ضرورت تحقیق: 8

1-4- اهداف تحقیق: 9

1-4-1-  هدف کلی: 9

1-4-2-  اهداف فرعی: 9

فصل دوم بررسی ادبیات مفهومی تحقیق 10

2-1- مقدمه 11

2-2- پیشینه تحقیق: 11

2-2-1-  مروری بر پژوهش‌های انجام شده در داخل ایران 11

2-2-2-  مروری بر پژوهش‌های انجام شده در خارج از ایران 12

2-3- فرضیات تحقیق 14

2-3-1-  فرضیه اصلی : 14

2-3-2-  فرضیات فرعی: 14

2-4- تعریف مفهومی واژگان: 14

2-4-1-  تعاملات رفتاری 15

2-4-2-  کیفیت ارائه خدمت: 15

2-4-3-  رضایت مشتری: 15

2-5- تعاملات رفتاری 16

2-1- کیفیت ارائه خدمت: 16

2-1-1-  ارائه خدمت: 17

2-1-2-  تفاوت ارائه با ارتباط: 18

2-2- ابعاد ارائه خدمت: 19

2-2-1-  روش کل گرا: 19

2-2-2-  روش رخدادی: 19

2-2-3-  رویکرد ابعادی : 19

2-2-4-  مدل چاندون: 21

2-2-5-  مدل وینستد 22

2-2-6-  مدل راجپوت. 23

2-2-7-  مدل کیلور و همکاران: 24

2-3- اهمیت کیفیت ارائه خدمت در بازارهای مالی 24

2-4- ویژگی‌های بازارهای مالی و مشتریان آنها 25

2-4-1-  دلایل مدیریتی: 25

2-4-2-  دلایل پرسنلی: 25

2-4-3-  کیفیت خدمت: 26

2-5- عوامل شکل دهنده ادراکات مشتری از خدمت: 27

2-6- عوامل شکل دهنده انتظارات مشتری از کیفیت خدمت: 27

2-7- ابعاد کیفیت خدمات مالی: 28

2-7-1-  مدل سروکوال (Servqual) : 28

2-7-2-  مدل گرونروس: 29

2-7-3-  مبادله محصول/خدمت: 30

2-7-4-  مبادله اطلاعات: 31

2-7-5-  مبادله مالی: 31

2-7-6-  مبادله اجتماعی: 31

2-7-7-  نهاد سازی / همکاری: 31

2-8- کیفیت خدمت در مؤسسات مالی : 32

2-9- رضایت مشتری 34

2-10- عوامل موثر بر رضایت مشتری: 36

2-11- رضایت از ارائه خدمت: 36

2-12- ارزش مشتری: 37

2-13- تفاوت‌های مفهومی میان رضایت و ارزش: 38

2-14- وفاداری مشتری: 39

2-14-1- وفاداری به خدمت : 40

2-14-2- وفاداری به کارکنان: 40

2-14-3- وفاداری به سازمان: 40

2-15- وفاداری مشتری به کارکنان: 43

 

2-16- تفاوت میان تعامل و ارتباط: 44

2-17- انگیزش مشتریان: 44

فصل سوم: روش تحقیق 47

3-1- مقدمه 48

3-2- نوع و روش پژوهش 48

3-3  جامعه آماری مورد بررسی 48

3-3-1-  جامعه آماری 48

3-3-2-  حجم نمونه 48

3-3-3-  واحد تحلیل 48

3-3-4-  شیوه نمونه گیری 49

3-4- روش و ابزار گردآوری اطلاعات 50

3-4-1-  پرسشنامه تعاملات رفتاری 51

3-4-2-  پرسشنامه رضایت مشتری 51

3-5- تعیین قابلیت اعتبار یا روایی ابزار پژوهش و قابلیت اعتماد یا پایایی پژوهش 51

3-5-1-  اعتبار یا روایی ابزار پژوهش 51

3-5-2-  اعتبار محتوای پژوهش 52

3-5-3-  قابلیت اعتماد یا پایایی ابزار پژوهش 52

3-6- روش‌های تحلیل آماری 54

فصل چهارم تجزیه و تحلیل داده های آماری 55

4-1- مقدمه 56

4-2- نتایج توصیفی یک متغیره 56

4-2-1-  وضعیت جنسی پاسخگویان 56

4-2-2-  وضعیت تحصیلات پاسخگویان 57

4-2-3-  وضعیت سنی پاسخگویان 58

4-2-4-  آماره‌های توصیفی ابعاد تعاملات رفتاری 60

4-2-5-  آماره های توصیفی میزان کیفیت ارائه خدمت از دیدگاه مشتریان 61

4-2-6-  آماره های توصیفی کیفیت خدمت از نظر پاسخگویان 62

4-2-7-  آماره های توصیفی میزان رضایت مشتریان در شعبه های بانک ملی در شهر بندرعباس 64

4-3- روابط بین متغیرها و نتایج تحلیل استنباطی چند متغیره 67

4-3-1-  آزمون فرضیه‌های پژوهش 67

4-3-1-2- آزمون فرضیه‌های جزیی 68

4-4- نتایج استنباطی تحلیل مدل‌های چند متغیره تحقیق 70

4-4-1-  برازش مدل تحلیل رگرسیون چند متغیره 70

4-4-2-  مدل برازش عوامل تبیین کننده رضایت مشتریان 70

فصل پنجم نتیجه گیری، بحث و پیشنهادات 74

5-1 مقدمه………………………………………… ………………………………………… 75

5-2 نتایج فرضیات تحقیق 75

5-3 بحث و بررسی 75

5-4 پیشنهادهایی بر مبنای یافته های تحقیق 77

5-3 محدودیت‌های تحقیق 78

5-5 پیشنهادهایی جهت تحقیقات آتی 79

منابع                                                         80

منابع فارسی : 81

منابع غیر فارسی : 82

 

 

فهرست جداول و نمودارها

 

جدول 2‑1 . ابعاد كیفیت خدمت در مدل ‏Servqual‏ (فروست و همكاران،2000) ………………………………………………………….. 29

جدول 2-2. ابعاد کیفیت خدمت در بانک‌ها…………………………………………………………………………………………………………………..34

جدول2-3 .مقایسه مفهومی ارزش و رضایت از خدمات………………………………………………………………………………………………… 39

جدول3-1. نمونه آماری مشتریان بانک ملی در شعبات مختلف………………………………………………………………………………………. 49

جدول 3-2 .پایایی گویه های متغیر رضایت مشتری………………………………………………………………………………………………………. 53

جدول 3-3. تحلیل پایایی گویه های متغیر تعاملات رفتاری…………………………………………………………………………………………… 54

جدول ‏0‑1توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب جنسیت………………………………………………………………………………………………… 57

جدول ‏0‑2 وضعیت تحصیلی پاسخگویان…………………………………………………………………………………………………………………… 58

جدول ‏0‑3. آماره های توصیفی پاسخگویان بر حسب سن……………………………………………………………………………………………… 59

جدول ‏0‑5. توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب رده سنی……………………………………………………………………………………………… 59

جدول ‏0‑6.آماره های توصیفی مربوط به میزان تعاملات رفتاری………………………………………………………………………………….. 60

جدول ‏0‑7.آماره های توصیفی میزان کیفیت ارائه خدمت از دیدگاه مشتریان…………………………………………………………………….. 61

جدول‏0‑8.توزیع فراوانی گویه های میزان تمرکز از دیدگاه پاسخگویان……………………………………………………………………………. 62

جدول 4-9. آماره های توصیفی، میزان کیفیت خدمت از دیدگاه مشتریان…………………………………………………………………………. 63

جدول  4-8.توزیع فراوانی گویه ­های میزان کیفیت خدمت از دیدگاه پاسخگویان………………………………………………………………. 64

جدول ‏0‑9.آماره های توصیفی مربوط به رضایت مشتریان……………………………………………………………………………………………… 65

جدول‏0‑10.توزیع فراوانی گویه های مدیریت ارتباط با مشتری……………………………………………………………………………………….. 66

جدول ‏0‑11.آزمون همبستگی رابطه ابعاد ساختاری با مدیریت ارتباط با مشتری……………………………………………………………….. 67

جدول ‏0‑12. نتیجه آزمون نرمال بودن توزیع داده های متغیر رضایت مشتری…………………………………………………………………… 68

جدول ‏0‑13. آزمون همبستگی میزان کیفیت خدمت کارکنان با رضایت مشتریان………………………………………………………………. 69

جدول ‏0‑14.آزمون همبستگی کیفیت ارائه خدمت کارکنان با رضایت مشتریان…………………………………………………………………. 69

جدول ‏0‑15.آماره های تحلیل رگرسیونی چند متغیره رضایت مشتریان……………………………………………………………………………. 71

جدول ‏0‑16.تحلیل واریانس رگرسیون چند متغیره رضایت مشتریان………………………………………………………………………………. 71

جدول‏0‑17.آماره های مربوط به متغیرهای مستقلی که در مدل باقی مانده اند……………………………………………………………………..71

جدول ‏0‑18.نتایج فرضیه های تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………………73

 

 

 

اظهار نامه

 

 

 

تأییدیه

 

 

 

تأییدیه هیأت داوران جلسه دفاع

 

چکیده

تعاملات رفتاری حوزه ای است که از توجه روز افزونی از سوی محققین و مدیران برخوردار گردیده است .با این حال هنوز دانش اندکی در مورد تاثیرات تعاملات رودررو در حوزه مالی وجود دارد. یکی از راه‌های اساسی که یک سازمان می‌تواند در این زمینه با بهره گیری از آن خود را از سایر رقبا متمایز کند و در مشتری ایجاد رضایت کند ارزیابی دایمی کیفیت تعاملات فردی میان مشتری و کارکنان و ارتقا دایم آن نسبت به رقباست. این موضوع در سازمان‌های خدماتی مالی از اهمیت زیادی برخوردار است، چرا که رقبایی قدرتمند در این بخش وجود دارند. در این تحقیق ابعاد تعاملات رفتاری مطرح و پیامدهای آن مورد ارزیابی قرار گرفته است. در این تحقیق یک نمونه آماری متشکل از 380 مشتری که

فهرست مطالب

عنوان                                        شماره صفحه

چکیده                                1 

فصل اول: کلیاتتحقیق

1-1 مقدمه 3

1-2 بیان مسأله 4

1-3ضرورت انجام پژوهش 4

1-4 مدل پژوهش 5

1-5 فرضیات پژوهش 6

1-6قلمروپژوهش،جامعه ونمونه آماری 7

1-7هدف پژوهش 7

1-8مفاهیم واژگان کلیدی 7

فصل دوم: مروری برادبیات تحقیق وپیشینه تحقیق

2-1مقدمه 10

2-2 مفهوم تصمیم‌گیری 10

2-3 سطوح تصمیم‌گیری 11

2-4ابعادتصمیمات استراتژیک 11

2-5 رویکردهای تصمیم‌گیری 13

2-5-1تصمیم‌گیری عقلانی 13

2-5-2 تصمیم‌گیری رفتاری 15

2-5-3تصمیم‌گیری باز 17

2-6 عوامل موثربرتصمیم‌گیری 20

2-7تصمیم‌گیری سازمانی 20

2-8 رفتارهای سیاسی 21

2-9 اهمیت رفتارهای سیاسی 23

2-10  تئوری‌های سیاسی درسازمان 26

2-11  تاکتیک‌های سیاسی درسازمان 28

2-12 مهارتهای سیاسی 30

2-13سطوح عمل سیاسی 31

2-14 مفاهیم تعهد 32

2- 14-1 تعهد حرفه ای 32

2- 14-2 تعهد سازمانی 33

2-15 ضرورت توجه به تعهدسازمانی 34

2-16 دیدگاه‌های نظری تعهدسازمانی–مدلهای یک بعدی یاچندبعدی 34

2-17 پیشینیه پژوهش 39

 

فصل سوم: روش اجرای تحقیق

3-1 مقدمه 41

3-2 روش پژوهش 41

3-3 روش جمع‌ آوری داده‌های پژوهش 42

3-4  جامعه آماری 42

3-5روش نمونه گیری و حجم نمونه 43

3-6 روش گردآوری داده‌ها 44

3-7روائی وپایائی پرسشنامه‌ها 44

3-8 روش تحلیل داده‌ها 45

3-9 آزمون فرضیات- رگرسیون 45

فصل چهارم:تجزیه وتحلیل داده ها

4-1 مقدمه 47

2-4  آمارتوصیفی 47

3-4آزمون نرمال بودن داده‌ها 49

4-4تحلیل فرضیات 50

فصل پنجم:نتیجه گیری وپیشنهادات

 

 

5-1 مقدمه 56

5-2……………….. یافته‌های حاصل ازنتایج فرضیه اول 56

5-3یافته‌های حاصل ازنتایج فرضیه دوم 57

5-4 محدودیت‌های پژوهش……………………………. 58

5-5 پیشنهادات کاربردی ………………………….. 58

5-6پیشنهادات برای محققان آینده 59

 منابع و مآخذ 61

پیوست 1: پرسشنامه‌ها 66

چکیده انگلیسی……………………………………………………………………………………………. 69

 

 

 

 

فهرست جداول

عنوان                                        شماره صفحه

جدول2-1: مقایسه اجمالی مدلهای سه‌گانه تصمیم‌گیری………………………………………………………………….18

جدول 2-2 : رویکردهای تصمیم‌گیری..    ……………………………………………………………………………………19

جدول 4-1 : ویژگی جمعیت شناختی ازلحاظ جنسیت ………………………………………………………………….47

جدول4-2: ویژگی جمعیت شناختی ازلحاظ سابقه کاری. ……………………………………………………………….48

جدول 4-3 : ویژگی جمعیت شناختی ازلحاظ تحصیلات ………………………………………………………………..48

جدول 4-4 : ویژگی جمعیت شناختی ازلحاظ سنی…………………………………………………………………………49

جدول 4-5آزمون نرمال بودن داده‌ها…………………………………………………………………………………………….50

جدول4-6آزمون رگرسیون مولفه‌های رویکرد عقلائی وتعهد سازمانی …………………………………………50

جدول 4-7آزمون رگرسیون مولفه‌های رویکرد عقلائی وتعهد عاطفی …………………………………………51

جدول 4-8آزمون رگرسیون مولفه‌های رویکرد عقلائی وتعهدمستمر …………………………………………………51

جدول4-9آزمون رگرسیون مولفه‌های رویکرد عقلائی وتعهد هنجاری ………………………………………………52

جدول 4-10:آزمون رگرسیون مولفه‌های رفتارهای سیاسی و تعهد سازمانی………………………………………..52

 

جدول 4-11 :آزمون رگرسیون مولفه‌های رفتارهای سیاسی و تعهد عاطفی ……………………………………..52

 

جدول 4-12آزمون رگرسیون مولفه‌های رفتارهای سیاسی و تعهد مستمر ………………………………………..53

 

جدول 4-13آزمون رگرسیون مولفه‌های رفتارهای سیاسی و تعهد هنجاری ……………………………………..53

جدول 4-14 نتایج و آماره‌های حاصل از تحلیل داده‌ها………………………………………………………………54

 

فهرست نمودارها

نمودار 4-1 : ویژگی جمعیت شناختی ازلحاظ جنسیت………………………………………………………………….48

نمودار 4-2: ویژگی جمعیت شناختی ازلحاظ سابقه کاری……………………………………………………………..48

نمودار 4-3: ویژگی جمعیت شناختی ازلحاظ تحصیلات…………………………………………………………………49

نمودار 4-4 : ویژگی جمعیت شناختی ازلحاظ سنی………………………………………………………………………..49

 

چکیده:

تصمیم‌گیری استراتژیک، با توجه به دنیای پر از تغییر و پیچیده امروزی، امری حیاتی و ضروری محسوب می‌شود. مدیران اغلب برای تصمیم‌گیری استراتژیک از روش‌های گوناگونی استفاده می‌کنند. مهمترین این رو‌ش‌ها، استفاده از رویکرد عقلائی و یا بکارگیری رفتارهای سیاسی است. منظور از فرایند عقلائی، استفاده از اطلاعات موجود، تصمیم‌گیری براساس واقعیت‌ها بدون در نظر گرفتن منافع شخصی در تصمیم‌گیری است. رفتارهای سیاسی در تصمیم‌گیری نیز به این معناست که تصمیم‌گیرندگان اولویت‌ها، علائق و منافعشان برایشان مهم وضروری است و این موارد را در تصمیم‌گیری‌هایشان دخالت می‌دهند. بکارگیری هر کدام از این رویکردها، می‌توان اثرات مثبت و منفی را برای سازمان به همراه داشته‌باشد. اگر فرایند تصمیم‌گیری استراتژیک، فرایندی عقلائی باشد و یا اینکه با اتخاذ رفتارهای سیاسی انجام شود؛ می‌تواند بر روی  تعهد کارکنان یک سازمان تأثیر گذارد، به‌گونه‌ای که  تعهد کارکنان را افزایش یا کاهش دهد. این پژوهش با هدف بررسی رابطه تعهد کارکنان بانک ملت با رویکردهای مورد استفاده در تصمیم‌گیری‌های استراتژیک سازمان در بانک ملت  انجام گردید.  جهت سنجش میزان رفتارهای سیاسی در تصمیم‌گیری و یا استفاده از رویکرد عقلائی، از پرسشنامه‌های دین و شارفمن[1] استفاده گردید. ضمنا تعهد سازمانی و یا وجوه سه گانه تعهد کارکنان بانک ملتاستان البرز با پرسشنامه آلن و می‌یر سنجیده شد. با بهره گرفتن از روش نمونه‌گیری سیستماتیک، تعداد 200 نفر از کارکنان بانک ملت استان البرز جهت تکمیل پرسشنامه‌ها انتخاب گردیدند. پس از جمع‌ آوری داد‌ه‌ها و انجام آزمون‌های آماری مرتبط مشخص گردید که رویکرد عقلائی و رفتارهای سیاسی هر دو  با تعهد عاطفی و تعهد هنجاری رابطه مثبت  و معناداری دارند. ضمناً با تحلیل داده‌های مرتبط مشخص گردید که بین این دو رویکرد (رویکرد عقلائی و سیاسی) با تعهد مستمر هیچ‌گونه رابطه‌ای وجود ندارد.

 

واژگان کلیدی: رویکرد عقلائی، رفتار سیاسی، تعهد سازمانی، تصمیم‌گیری استراتژیک

 

 

 

 

 

فصل اول:

 

کلیات تحقیق

 

 

 

1-1 مقدمه

امروزه، سازمان‌ها در هر حد و اندازه‌ای که باشند، برای موفقیت، با فرصت ها و تهدیدهای پرچالشی روبرو هستند که جهت مواجه با آن‌ ها، ناگزیر به اخذ تصمیمات استراتژیک هستند. تصمیم‌گیرندگان استراتژیک تحت تأثیر عوامل مختلفی اقدام به تصمیم‌گیری می‌نمایند. یکی از فاکتورهای مهم و اصلی در تصمیم‌گیری، عوامل عقلائی است که به فاکتورهای قابل اندازه‌گیری مانند هزینه، زمان و… اطلاق می‌شود. در اینگونه رویکرد، اغلب اثر عوامل غیرکمی، مانند رفتارهای سیاسی و پیمان‌های بین گروه‌ها و … نادیده گرفته‌ می‌شود.

در تصمیم‌گیری‌های استراتژیک از  دو روش عقلائی و سیاسی استفاده می‌شود. تصمیمات اتخاذ‌شده بر اساس هرکدام از رویکردهای مطرح شده فوق، می‌تواند کارکردهای متفاوتی برای سازمان به‌همراه داشته‌باشد. یکی از کارکردهای تصمیم‌گیری، اثرگذاری بر روی میزان تعهد سرمایه‌های انسانی یک سازمان است. تعهد سازمانی را می‌توان وابستگی عاطفی و روانی به سازمان در نظر گرفت که براساس آن فردی که شدیداً متعهد است، هویت خود را با سازمان معین می‌کند، در سازمان مشارکت می‌کند و در آن درگیر شده و از عضویت در سازمان لذت می‌برد.

اگر تصمیم‌گیرندگان استراتژیک سازمان، از رویکردهای سیاسی جهت اتخاذ تصمیمات مهم و کلیدی استفاده نمایند، به تعهد سازمانی افراد می‌تواند خدشه وارد شود، البته ادبیات پژوهش نیز نشان می‌دهد که فرهنگ‌های حاکم بر سازمان‌ها، می‌تواند باعث شود که رویکرد سیاسی نیز  منجر به افزایش تعهد سازمانی کارکنان گردد.

منظور از تعهد سازمانی در این پژوهش، سه تعهد عاطفی، هنجاری و مستمر است که در مجموع تعهد سازمانی را شکل می‌دهد.وجود نیروهای انسانی متعهد به سازمان در هر سازمان ضمن كاهش غیبت، تاخیر و جابجایی، باعث افزایش چشمگیر عملكرد سازمان، نشاط روحی كاركنان و تجلی بهتر اهداف متعالی سازمان و نیز دستیابی به اهداف فردی خواهد شد. عدم احساس تعهد و تعهد سطح پایین، نتایج منفی را برای فرد و سازمان به دنبال دارد؛ از جمله نتایج، ترك خدمت، غیبت زیاد، بی میلی به ماندن در سازمان، كاهش اعتماد مشتریان و كاهش درآمد می باشد

در این پژوهش، رابطه بین میزان تعهد سازمانی کارکنان بانک ملت  با هر یک از رویکردهای تصمیم‌گیری استراتژیکمورد بررسی قرار خواهد گرفت. در این فصل به بررسی ادبیات تصمیم‌گیری استراتژیک، تعهد و رویکردهای سیاسی و عقلائی در رفتارهای سازمانی پرداخته و سپس پیشینه پژوهش‌های انجام شده در خصوص تعهد سازمانی و تصمیم‌گیری استراتژیک در سازمان‌ها مطرح می‌گردد.

1-2بیان مسئله

در عصری که تغییر و تحولات سریع و فزاینده از جمله مشخصات آن است، آهنگ تصمیم‌گیری شتاب زیادی به خود گرفته و نیاز به تصمیم‌گیری سریع برای مقابله با فعل و انفعالات در محیط، شرایطی را به‌وجود آورده است که زمان تأمل و تعمق تصمیم‌گیری را برای مدیران کوتاه نموده است.

در دنیای رقابتی امروز، تصمیم‌گیری‌های استراتژیک، تأثیرات مهمی‌در موفقیت سازمان‌ها دارند. هنگامی‌که سخن از استراتژی به میان می‌آید، اغلب مخاطبان، سندی را به خاطر می‌آورند که بیانگر سیاست‌ها و چارچوب حرکت یک سیستم انسانی در بازه زمانی مشخص می‌باشد. این تصور زائیده این نگرش است که هر سازمان در برخورد با محیط در حال تحول، باید راهی را که بهترین مسیر برای نیل به اهداف سازمانی است، جست‌و جو کرده و پس از یافتن آن راه، تمام منابع خود را برای طی کردن آن بسیج سازد. این نگرشی است که ما آن را فرایند عقلانی تصمیم‌گیری استراتژیک می‌نامیم.

تصمیمات استراتژیک در صورتی که با رویکرد عقلانیت رویه و فرایند اخذ شود، و یا به عبارتی فرایند تصمیم‌گیری استراتژیک، فرایندی عقلائی باشد و یا با اتخاذ رفتارهای سیاسی انجام شود؛ می‌تواند بر روی کارکنان یک سازمان تأثیرگذارد، به‌گونه‌ای که می‌تواند تعهد کارکنان را افزایش یا کاهش  دهد.گرچه تعاریف متعددی از تعهد توسط صاحبنظران حوزه علوم رفتاری ارائه شده‌است، ولی اختلاف نظر در زمینه تعریف تعهد وجود ندارد و در تمامی‌تعاریف تعهد سازمانی، سه

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                        صفحه

مقدمه……………………………………………………………………………………………………………     1

فصل اول: کلیات­ پژوهش

1– 1 بیان مسأله………………………………………………………………………………………………     4

1 – 2 اهداف پژوهش……………………………………………………………………………………….     5

1– 2 – 1 هدف اصلی……………………………………………………………………………………     5

1– 2 – 2 هدف فرعی ……………………………………………………………………………………     5

1 – 3 اهمّیّت و ضرورت تحقیق ………………………………………………………………………….     5

1 – 4 سوالات تحقیق……………………………………………………………………………………….     6

1– 4 – 1 سوال اصلی…………………………………………………………………………………….     6

1 – 4 – 2  سوالات فرعی ………………………………………………………………………………     7

1 – 5 پیشینه تحقیق………………………………………………………………………………………….     7

1 – 6 روش و ابزارگردآوری اطلاعات………………………………………………………………….     10

1 – 7 روش انجام تحقیق ………………………………………………………………………………….     10

1 – 8  روش تحلیل اطلاعات …………………………………………………………………………….     10

1 – 9  تاریخچه………………………………………………………………………………………………     11

1 – 9 – 1 مجموعه زیارتی امام ­رضا (ع)……………………………………………………………..     11

1 – 9 – 2 تاریخچه حرم امام رضا (ع)  از آغاز تا پیش از حمله مغول…………………………..     11

1 – 9 – 3 مجموعه امام رضا (ع) در دوره مغول……………………………………………………..     14

1 – 9 – 4 مجموعه امام رضا (ع) در دوره تیموری…………………………………………………     14

1 – 9 – 4– 1 صحن عتیق……………………………………………………………………………     15

1 – 9 – 4 – 2 مدارس احداثی در مجموعه امام رضا (ع)………………………………………     15

1 – 9 – 4 – 3 رواق­ها………………………………………………………………………………..     17

1 – 9 – 4 – 4 مسجد گوهرشاد …………………………………………………………………….     17

1 – 9 – 5 مجموعه امام رضا (ع) در دوره صفویه…………………………………………………..     18

1 – 9 – 5 – 1 صحن عتیق…………………………………………………………………………..     19

1 – 9 – 5– 2  گنبد مطهر ……………………………………………………………………………     20

1 – 9 – 5 – 3  رواق­ها……………………………………………………………………………….     20

1 – 9 – 5 – 4 مدارس احداثی در مجموعه امام رضا (ع) ……………………………………..     21

1 – 9 –  6  مجموعه امام رضا (ع) در دوره افشاریه تا  دوره قاجاریه …………………………..     21

1 – 9 –  7 مجموعه امام رضا (ع) در دوره قاجاریه ………………………………………………..     22

1 – 9 –  7 – 1 صحن نو……………………………………………………………………………..     23

1 – 9 –  7 – 2 مدرسه علینقی ­میرزا ……………………………………………………………….     24

1 – 9 –  7 – 3 رواق­ها……………………………………………………………………………….     24

1 – 9–  8 مجموعه امام رضا (ع) در دوره پهلوی ………………………………………………….     25

1 – 9 –  8 – 1 رواق­ها ………………………………………………………………………………     25

1 – 9 –  8 – 2  کتابخانه آستان­قدس ……………………………………………………………..     28

1 – 9 –  8 – 3  موزه و صحن موزه ……………………………………………………………….     28

1 – 9–  9 مجموعه امام رضا (ع) در دوره انقلاب اسلامی………………………………………..     29

1 – 9 –  9 – 1 صحن­ها………………………………………………………………………………     29

1 – 9 –  9 – 2 رواق­ دارالولایه……………………………………………………………………..     33

1 – 9 –  9 – 3 دانشگاه علوم اسلامی ­رضوی ……………………………………………………     33

1 – 10 تعاریف ……………………………………………………………………………………………..     33

1 – 10- 1 وجه تسمیه کتیبه…………………………………………………………………………….     33

1 – 10 – 2 کتیبه­نگاری ………………………………………………………………………………..     34

1 – 10 – 2 ­- 1 خط کوفی ………………………………………………………………………….     35

1 – 10 – 2­ ­– 1­­- 1 کوفی­تزیینی ………………………………………………………………….     35

1 – 10 – 2­ ­– 1­­- 2 کوفی بنایی……………………………………………………………………     36

1 – 10 – 2 ­- 2 خط محقق…………………………………………………………………………..     37

1 – 10 – 2 ­- 3 خط ثلث…………………………………………………………………………….     37

1 – 10 – 2 ­- 4 خط نسخ…………………………………………………………………………….     38

1 – 10 – 2 ­- 5 خط تعلیق……………………………………………………………………………     39

1 – 10 – 2 ­– 6 خط نستعلیق………………………………………………………………………..     40

1 – 10 – 3 مفاهیم بصری ………………………………………………………………………………     41

1 – 10 – 3 – 1 آهنگ بصری ……………………………………………………………………..     41

1 – 10 – 3 – 2 تعادل………………………………………………………………………………..     42

1 – 10 – 3 – 3 تباین…………………………………………………………………………………     43

1 – 10 – 3 – 4 ترکیب­بندی ……………………………………………………………………….     43

1 – 10 – 3 – 4 – 1 ترکیب عمودی …………………………………………………………….     43

1 – 10 – 3 – 4 – 2 ترکیب متقاطع……………………………………………………………….     44

1 – 10 – 3 – 4 – 3 ترکیب مثلث ………………………………………………………………..     44

1 – 10 – 3 – 4 – 4 ترکیب اریب ………………………………………………………………..     44

1 – 10 – 3 – 4 – 5 ترکیب دایره…………………………………………………………………     44

1 – 10 – 3 – 4 – 6 تناسب ……………………………………………………………………….     45

فصل دوم: گونه­ شناسی کتیبه­ها

2 – 1 مقدمه ………………………………………………………………………………………………….     47

2 – 2 دسته­بندی کتیبه­ها……………………………………………………………………………………     48

2 – 2 – 1 دسته­بندی محتوایی ………………………………………………………………………….     50

2 – 2 -1 – 1 کتیبه­های مذهبی ……………………………………………………………………..     50

2 – 2 -1 – 1 – 1 آیات قرآنی ……………………………………………………………………     51

2 – 2 -1 – 1 – 2 احادیث…………………………………………………………………………..     52

2 – 2 -1 – 1 – 3 ادعیه و تذکره­ها ………………………………………………………………..     53

2 – 2 -1 – 1 – 4 ابیات شعر ……………………………………………………………………….     55

2 – 2 -1 – 2 کتیبه­های احداثیه …………………………………………………………………….     55

2 – 2 -1 – 3 کتیبه­های مذهبی –  احداثیه………………………………………………………..     57

2 – 2 – 2 دسته­بندی براساس خط……………………………………………………………………..     57

2 – 2 – 2 – 1 کاربرد خط کوفی در کتیبه­نگاری ………………………………………………     59

2 – 2 – 2 – 1 – 1خط کوفی ساده ……………………………………………………………….     59

2 – 2 – 2 – 1 – 2 خط کوفی­تزیینی ……………………………………………………………..     60

2 – 2 – 2 – 1 – 3 کوفی بنایی (معقلی) ………………………………………………………….     60

2 – 2 – 2 – 2 کاربرد خط ثلث در­کتیبه­نگاری ………………………………………………….     61

2 – 2 – 2 – 3 کاربرد خط نستعلیق در­کتیبه­نگاری ……………………………………………..     65

 

2 – 2 – 3 دسته­بندی براساس قالب و شکل­کلی ……………………………………………………     68

2 – 2 – 3  – 1 کتیبه­های طوماری…………………………………………………………………..     69

2 – 2 – 3  – 2 قاب­بندی­ها ………………………………………………………………………….     72

2 – 2 – 3  – 3 الواح کتیبه­ای………………………………………………………………………..     74

2 – 2 – 3  – 3 – 1 الواح ترنجی …………………………………………………………………..     75

2 – 2 – 3  – 3 – 2 الواح شمسه­ای (مدور)………………………………………………………..     77

2 – 2 – 3  – 3 – 3 الواح هندسی ………………………………………………………………….     78

2 – 2 – 4 ترکیب خط در­کتیبه ………………………………………………………………………..     80

2 – 2 – 4 – 1 کتیبه­های تک­سطری…………………………………………………………………     80

2 – 2 – 4 – 2 کتیبه­های ­طوماری دوطبقه و سه­طبقه ………………………………………………     82

2 – 2 – 4 – 3 کتیبه­های­ طوماری مادر و بچه ……………………………………………………..     84

2 – 2 – 4 – 4 کتیبه­های­کمربندی ……………………………………………………………………     86

2 – 2 – 5 مصالح مورد استفاده در کتیبه­ها ………………………………………………………….     87

2 – 2 – 5 – 1 آجرکاری ……………………………………………………………………………     88

2 – 2 – 5 – 2 سنگ …………………………………………………………………………………     90

2 – 2 – 5 – 3 گچ…………………………………………………………………………………….     92

2 – 2 – 5 – 4 کاشی ………………………………………………………………………………..     93

2 – 2 – 5 – 4 – 1 کاشی­ معرق……………………………………………………………………     94

2 – 2 – 5 – 4 – 2 کاشی ­هفت­رنگ……………………………………………………………..     95

2 – 2 – 5 – 4 – 3 کاشی­ زیررنگی ………………………………………………………………     97

2 – 2 – 5 – 4 – 4 کاشی ­زرین­فام………………………………………………………………..     98

2 – 2 – 5 – 4 – 5 کاشی­ معقلی ………………………………………………………………….     99

2 – 2 – 5 – 5 تزیینات چوبی……………………………………………………………………….     100

2 – 2 – 5 – 6 آیینه­کاری……………………………………………………………………………     101

2 – 2 – 5 – 7 فلز­کاری ……………………………………………………………………………..     102

2 – 2 – 6 رنگ در کتیبه­ها ………………………………………………………………………….     103

2 – 3 جمع­بندی……………………………………………………………………………………………..     105

فصل سوم: تحلیل ساختاری کتیبه­ها

3 – 1 مقدمه ………………………………………………………………………………………………….     107

3 – 2 بررسی کیفیات بصری در کتیبه­ها ……………………………………………………………….     108

3 – 2 – 1 آهنگ بصری ………………………………………………………………………………..     108

3 – 2 – 2 تعادل ………………………………………………………………………………………….     112

3 – 2 – 3 تباین……………………………………………………………………………………………     116

3 – 2 – 4  ترکیب­بندی …………………………………………………………………………………     119

3 – 2 – 5 تناسب …………………………………………………………………………………………     125

3 – 3  مختصری درباره ویژگی­های حروف …………………………………………………………..     128

3 – 4 کرسی………………………………………………………………………………………………….     139

3 – 5 جمع­بندی  ……………………………………………………………………………………………     142

فصل چهارم: نتیجه ­گیری

4 – 1 بحث …………………………………………………………………………………………………..     144

4 – 2 نتیجه …………………………………………………………………………………………………..     146

4 – 3 پیشنهادات ……………………………………………………………………………………………     151

طرح عملی

معرفی …………………………………………………………………………………………………………..     154

مشخصات فنی ………………………………………………………………………………………………..     154

فهرست منابع ………………………………………………………………………………………………….     156

پیوست مطالب…………………………………………………………………………………………………     165

فهرست تصاویر

تصویر 1 – 1. نمونه ­ای به­خط­ کوفی ­تزیینی، مدرسه ­نظامیه­ خرگرد­خواف، مأخذ­ تصویر:­­                Sheila s. Blair, 1998: 81……………………………………………………………………………………………………………….   36

تصویر­2 – 1. نمونه ­ای­ به­خط کوفی ­بنایی ساده با عبارت الله­اکبر، داخل ایوان مقصوره، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی…………………………………………………………………………………………..   37

تصویر­3 – 1. نمونه ­ای به­خط محقق در قرآنی­ از ­شیراز ، به­کتابت یحیی ­جمالی ­صوفی، مأخذ­تصویر: سفادی، 1381: 73                                                                                                                                       37

تصویر4 – 1. نمونه ­ای ­کتیبه به­خط­ ثلث، ایوان ساعت صحن عتیق، رقم علیرضا عباسی، مأخذ­تصویر: آفرینش­های­ هنری آستان قدس رضوی…………………………………………………………………………………………..   38

تصویر­5 – 1. نمونه ­ای به­خط نسخ انتظام ­یافته در قرآن، کتابت وصال­ شیرازی، قرن 13­هـ­­، مأخذ تصویر: سفادی، 1381: 68……………………………………………………………………………………………………………….   39

تصویر­6 – 1. نمونه­­ای به­خط تعلیق،­ کتابخانه­ مرکزی­آستان قدس، به­کتابت میرزا­ عبدالوهاب­

نشاط معتمدالدوله، ، مشهد، مأخذ­تصویر: مهدی­زاده، رزا، 1369: 99 ………………………………………  40

تصویر 7 – 1. نمونه ­ای به­خط نستعلیق، کتابخانه مرکزی آستان­قدس­رضوی، کتابت علیرضا عباسی، مأخذ­تصویر: مهدی­زاده، رزا، 1369: 15……………………………………………………………………………………….   41

تصویر­1 – 2. نمونه ­ای از­کتیبه­های احداثیه،­ گنبد مطهر امام رضا­ (ع)، اثر محمد­حسین شهید­المشهدی، دوره قاجار، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی…………………………………………………………   57

تصویر 2 – 2. نمونه ­ای به­خط کوفی ساده­، صحن هدایت از مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان 1393………………………………………………………………………………………………………….   59

تصویر 3– 2. نمونه ­ای به­خط­کوفی­تزیینی ، پیشانی ایوان طلای صحن جمهوری اسلامی، مجموعه

زیارتی امام رضا­ (ع)، دوره معاصر، مأخذ تصویر: نگارنده، مهر 1393 ………………………………….    60

تصویر 4– 2. نمونه ­ای به­خط کوفی گره­دار با متن ((فَسَیکفیکِهِم الله و هُو السَمیعُ العَلیم))، ته­ستون غرفه­های صحن گوهرشاد، بدون تاریخ، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی……………………..   60

تصویر­5– 2. نمونه ­ای به­خط کوفی بنایی با عبارات الله، محمد، علی، فاطمه، گنبد مطهر امام رضا(ع)، ­مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی…………………………………………………………………..   61

تصویر 6 – 2. نمونه ­ای از کتیبه­های موجود در مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع) که ترکیبی از چند نوع خط ثلث، نسخ، محقق و رقاع می­باشد. سر­در ایوان طلای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، دوره قاجاریه، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان 1393……………………………………………………………………………………………………   64

تصویر 7 – 2. نمونه ­ای به­خط ثلث، داخل ایوان ساعت صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، اثر علیرضا عباسی، دوره صفویه، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی………………………………….   64

تصویر 8 – 2. نمونه ­ای به­خط ثلث، داخل ایوان شرقی صحن­نو، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، اثر محمد­حسین شهید­المشهدی،­1271ق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی…………………………   64

تصویر 9 – 2. نمونه ­ای به­خط نستعلیق، ایوان طلای صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، اثر محمد­ علی­بن سلیمان­الرضوی، دوره افشاریه، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی…………………….. . 66

تصویر­10– 2. نمونه ­ای به­خط نستعلیق، ازاره­های بیرونی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، اثر محمد­الموسوی، 1320 ق، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان 1393………………………………………………………….   66

تصویر 11 – 2. نمونه ­ای به­خط نسخ مرقوم بر کاشی هشت­پر، به­کار رفته در ازاره­های حرم مطهر، موزه آستان قدس رضوی، قرن 7 ش، مأخذ تصویر: نگارنده، دی ماه 1393……………………………………………   67

تصویر 12 – 2. نمونه ­ای به­خط تعلیق مرقوم بر کاشی هشت­پر، به­کار­رفته در­ ازاره­های حرم مطهر، موزه آستان قدس رضوی، قرن 7­ش، مأخذ تصویر: نگارنده، دی ماه 1393…………………………………………….   67

تصویر 13 – 2. نمونه ­ای به­خط تعلیق مرقوم بر کاشی زرین فام ستاره­ای، به­کار­رفته در ازاره­های حرم مطهر، موزه آستان قدس رضوی، قرن­ 7­ش، مأخذ­تصویر: نگارنده، دی ماه 1393……………………………………..   68

تصویر 14 – 2. نمونه ­ای به­خط ثلث و طغرا، قسمت پایین لبه دهانه­ی­ ایوان شرقی و غربی مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، مأخذ تصویر: صحراگرد، 1391: 145……………………………………….   68

تصویر 15 – 2. نمونه ­ای از کتیبه طوماری به­قلم ثلث و کوفی، ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، 1394ق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی……………………………………..   71

تصویر­16 – 2. نمونه ­ای از کتیبه طوماری به­قلم ثلث، ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، رقم محمد­حسین شهید­المشهدی، دوره قاجار، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی……….   71

تصویر­17 – 2. نمونه ­ای از کتیبه طوماری احداثیه به­قلم نستعلیق، ازاره­های صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم­ محمدحسن رضوان، 1342­ش. مأخذ تصویر: نگارنده، مهر 1393…………………………………   71

تصویر 18 – 2. نمونه ای از کتیبه طوماری محرابی­(گردان)­، به­خط ثلث و کوفی­تربیعی، قسمتی از ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، 1288ق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.   72

تصویر 19 – 2. نمونه ­ای از کتیبه قاب­بندی شده به­قلم ثلث، ازاره­های صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، رقم محمد­حسن رضوان، 1365ق، مأخذ تصویر: نگارنده، آبان 1393………………………………..   73

تصویر­20 – 2. نمونه ­ای از کتیبه قاب­بندی شده به­قلم ثلث و کوفی تربیعی، ایوان شرقی مسجد­گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی…………………………………   73

تصویر­21 – 2. نمونه ­ای از کتیبه قاب­­بندی شده به­قلم کوفی­بنایی­ساده، سرپایه نمای خارجی ایوان شرقی مسجد­ ­گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، مأخذ تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی……………   74

تصویر 22 – 2. بخشی از کتیبه احداثی قاب­بندی شده به­قلم نستعلیق، قسمت بیرونی ایوان ساعت صحن عتیق، ­مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)،­ رقم محمد ­موسوی ­صنیع­التولیه، 1317­ق، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان 1393        74

تصویر 23 – 2. نمونه ­ای از الواح ترنجی، قسمتی از ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، 1288ق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی…………………………………………………..   75

تصویر 24 – 2. نمونه ­ای از­الواح ترنجی، ایوان­ طلای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، 1277ق، مأخذتصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی…………………………………………………..   76

تصویر 25 – 2. نمونه ­ای از الواح ترنجی، ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، محمد موسوی، قاجار، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان 1393………………………………………………………………………..   76

تصویر 26 – 2. نمونه ­ای از الواح ترنجی، ایوان طلای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، دوره قاجار، مأخذ تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی…………………………………………………………………..   77

تصویر27 – 2. نمونه ای از الواح شمسه­ای، قسمت بیرونی ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی…………………………………………………………   77

تصویر28 – 2. نمونه ­ای از الواح­ شمسه­ای، رواق دارالهدایه، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان 1391………………………………………………………………………………………………………….   78

تصویر29 – 2. نمونه ­ای از الواح شمسه­ای، مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، 1345ق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی…………………………………………………………………..   78

تصویر30 – 2. نمونه ­ای از الواح هندسی به­خط کوفی، پایه غرفه­های صحن مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی…………………………………………….   79

تصویر31 – 2. نمونه ­ای از الواح هندسی به­خط نستعلیق منقوش بردرب چوبی، داخل ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی……………………….   79

تصویر32 – 2. نمونه ­ای از الواح هندسی به­خط نستعلیق، رواق توحیدخانه، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، دوره قاجار، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان 1393………………………………………………………………………..   80

تصویر33 – 2. نمونه ­ای کتیبه تک سطری از کاشی­های زرین­فام برجسته اطراف بقعه مبارک به­خط ثلث آمیخته به­رقاع آبی رنگ، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر: نگارنده، مهر 1393…………………….   81

تصویر34 – 2. نمونه ­ای کتیبه تک سطری به­خط نستعلیق داخل ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، 1399ق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنر آستان قدس رضوی………………………………………..   81

تصویر35 – 2. نمونه ­ای­کتیبه تک سطری به­خط ثلث، ته ستون غرفه­های صحن مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)­، مأخذ­تصویر: صحراگرد، 1391: 169………………………………………………………   81

تصویر36 – 2. نمونه ­ای­کتیبه تک­سطری به­خط نسخ،­کاشی­های هشت ضلعی ازاره­های حرم مطهر، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)­، موزه آستان قدس رضوی، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان 1393……………………………. 81

تصویر37 – 2. نمونه ­ای از کتیبه طوماری دوطبقه به­خط ثلث، ایوان ساعت صحن عتیق، رقم علیرضا عباسی، دوره صفویه، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)­، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی…………….   83

تصویر38 – 2. نمونه ­ای از کتیبه طوماری دوطبقه به­قلم نستعلیق، ایوان طلای صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر: نگارنده، مهر 1393…………………………………………………………………………   83

تصویر39 – 2. نمونه ­ای از کتیبه طوماری دوطبقه به­قلم ثلث با نوشته خفی به­قلم کوفی تربیعی بر بالای آن، ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، 1394 ق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی            83

تصویر40 – 2. نمونه ­ای از کتیبه دو طبقه به­خط ثلث، داخل صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، رقم محمد­حسین موحد، دوره معاصر، مأخذ­تصویر: نگارنده، آذر 1393……………………………………………….   84

تصویر41 – 2. نمونه ­ای از کتیبه­های طوماری مادر و بچه، با قلم ثلث­جلی و کوفی­خفی بر بالای آن، سردر ایوان­مقصوره­ مسجد­گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم بایسنغر­میرزا، 821 ق، مأخذ تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی…………………………………………………………………………………………   85

تصویر­1 – 3. نمونه ­ای کتیبه طوماری مادر و بچه به­خط ثلث و کوفی، داخل نقاره­خانه صحن عتیق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی…………………………………………………………………..   110

تصویر 2 – 3. تحلیل ساختاری کتیبه، ایجاد آهنگ بصری متناوب در­کتیبه با تکرار افراشته­ها و ایجاد نوعی انتظار در بیننده در تکرار متنوع حروف عمودی……………………………………………………………………..   110

تصویر­3 – 3. نمونه ­ای کتیبه طوماری به خط ثلث ، ایوان ساعت صحن عتیق، قلم علیرضا عباسی، دوره صفویه، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی…………………………………………………………   110

تصویر 4 – 3. ایجاد آهنگ بصری متناوب در­کتیبه با تکرار افراشته­ها و ایجاد نوعی انتظار در بیننده در تکرار متنوع حروف عمودی………………………………………………………………………………………………………….   110

تصویر 5 – 3. ایجاد آهنگ بصری متناوب در­کتیبه با تکرار حروف گرد­اندام (دوایر منقبض و منبسط)     110

تصویر­6– 3. نمونه ­ای کتیبه قاب­بندی به­خط نستعلیق، ازاره بیرونی صحن عتیق، رقم محمد الموسوی، 1317، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان 1393………………………………………………………………………………………..  111

تصویر 7 – 3. ایجاد آهنگ بصری متناوب با تکرار الف­ها و حروف عمودی در قاب کتیبه……   111

تصویر­8 – 3. ایجاد آهنگ بصری یکنواخت با حروف گرد­اندام در کرسی اول کتیبه………….   111

تصویر­9 – 3. ایجاد آهنگ بصری یکنواخت، سمت راست و بر کرسی دوم کتیبه………………   111

تصویر­10 – 3. نمونه ­ای کتیبه الواح به­خط نستعلیق، ازاره­های بیرونی صحن نو، رقم محمد­الموسوی، 1320، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان 1393………………………………………………………………………………………..   112

تصویر 11 – 3. ایجاد آهنگ بصری متوالی، با تکرار حروف گرد­اندام از پایین کتیبه به­سمت بالا           112

تصویر­12 – 3. نمونه ­ای کتیبه طوماری کمربندی به­خط ثلث، سردر ایوان طلای صحن عتیق، رقم محمد­رضا امامی­اصفهانی، 1085ق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی…………………………   114

تصویر­13 – 3. ایجاد تعادل بصری با بهره گرفتن از آهنگ متناوب در افراشته­ها وکمربند حرف «یاء» که سبب تقسیم فضای کتیبه شده است………………………………………………………………………………………………..   114

تصویر­14 – 3. نمونه ­ای کتیبه الواح به­خط نستعلیق، ازاره­های صحن­نو، رقم محمد­الموسوی، مأخذ­تصویر: نگارنده، مهر 1393………………………………………………………………………………………………………….   114

تصویر­15 – 3. ایجاد تعادل بصری با بهره گرفتن ازحروف کشیده در بالا و پایین کتیبه…………….   114

تصویر­16 – 3. نمونه ­ای کتیبه به­خط کوفی بنایی ساده با عبارت­الله­اکبر، داخل ایوان مقصوره، مأخذ­تصویر: مصدقیان، 1384: 76……………………………………………………………………………………………………   115

تصویر 17 – 3. تعادل بصری با بهره گرفتن از شبکه­بندی حروف افقی و عمودی در قاب کتیبه…..   115

تصویر 18 – 3. تعادل بصری با رعایت فضای مثبت و منفی در بین حروف………………………   115

تصویر 19 – 3. نمونه ­ای کتیبه طوماری کمربندی به­خط ثلث، سردر ایوان طلای صحن عتیق، رقم محمد­رضا امامی­اصفهانی، 1085ق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی…………………………   117

تصویر 20 – 3. ایجاد تباین اندازه، با بهره گرفتن از افراشته­های عمودی نسبت به دیگر حروف افقی کتیبه     117

تصویر 21 – 3. ایجاد تباین جهت، با بهره گرفتن از حروف مورب در قاب کتیبه……………………   117

تصویر 22 – 3. ایجاد تباین رنگ­های مکمل و تاریک و روشن در کتیبه………………………..   117

تصویر 23– 3. نمونه ­ای­کتیبه الواح به­خط نستعلیق، رقم محمد­الموسوی، ازاره­های صحن نو، مأخذ­تصویر: نگارنده، مهر 1393………………………………………………………………………………………………………….   118

تصویر 24 – 3. ایجاد تباین اندازه، با بهره گرفتن از حروف کشیده در قاب کتیبه……………………   118

تصویر­25– 3. نمونه ­ای کتیبه به­خط کوفی بنایی مسطح، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)،گنبد مسجد گوهرشاد، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی…………………………………………………………   118

تصویر­26 – 3. ایجاد تباین اندازه، با بهره گرفتن از افراشته­ها در خط کوفی بنایی و تباین جهت، با مورب شدن و در تضاد قرار گرفتن طُره در حروف عمودی………………………………………………………………………..   118

تصویر 27 – 3. ایجاد تباین رنگ­های تاریک و روشن در کتیبه……………………………………   119

تصویر 28– 3. نمونه ­ای کتیبه کمربندی به­خط ثلث، نقاره­خانه صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی…………………………………………………………………..   121

تصویر 29 – 3. ترکیب­بندی عمودی با بهره گرفتن از آهنگ بصری در افراشته­ها و ایجاد ثبات و پایداری در کتیبه    121

تصویر­30 – 3. قرارگیری حروف عمودی و کمربند افقی حروف، در وسط کتیبه با تقسیم ­بندی قاب کتیبه به­دو قسمت مساوی و ایجاد ترکیب­بندی متقاطع در کتیبه…………………………………………………………….   121

تصویر 31 – 3. قرارگیری حروف اریب و تقسیم قاب کتیبه، ایجاد تباین جهت و ترکیب­بندی اریب در کتیبه       121

تصویر 32 – 3. نمونه ­ای کتیبه کمربندی به­خط ثلث، داخل ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا­(ع)، 1274 ق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی………………………………………………   122

تصویر 33 – 3. ترکیب­بندی عمودی با بهره گرفتن از آهنگ بصری در افراشته­ها و ایجاد ترکیب­بندی متقاطع با قرارگیری حروف عمودی و کمربند افقی حروف……………………………………………………………………   122

تصویر 34 – 3. ترکیب­بندی اریب با مورب شدن حروف در بخشی از قاب کتیبه………………   122

تصویر 35 – 3. نمونه ­ای الواح ترنجی، خط رقاع آمیخته به­ثلث، ایوان طلای صحن نو، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی…………………………………………………………………………………………..   123

تصویر 36 – 3. ترکیب­بندی متقاطع با چیدمان حروف عمودی و کمربند حروف مورب …………   123

تصویر 37– 3. ترکیب­بندی دایره در قسمت بالا، وسط و پایین لوح ترنجی و ایجاد ترکیب مثلث در وسط دایره با توجه به­توالی حروف………………………………………………………………………………………………..   123

تصویر 38 – 3. نمونه ­ای کتیبه قاب­بندی به­خط نستعلیق، ازاره بیرونی صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، رقم محمد الموسوی، 1317ق، مأخذ­تصویر: نگارنده آبان 1393………………………………………   124

تصویر 39– 3. ترکیب­بندی مثلث با توالی و رابطه نقاط با یکدیگر…………………………………   124

تصویر 40 – 3. نمونه ­ای الواح ترنجی به­خط نستعلیق، رواق منتهی به­پیش­روی مبارک، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، مأخذ­تصویر: نگارنده مهر 1393…………………………………………………………………………..   124

 

مقدمه

هنر ایران در دوران اسلامی هنری مقدس است که در­کوچک­ترین اجزای آن نشانه­ های دانش و تفکر وجود دارد. یکی از ابعاد هنر اسلامی، معماری می­باشد و کتیبه­نگاری بخشی از تزیینات معماری اسلامی محسوب می­گردد. با بررسی کتیبه­های به­جا مانده از معماری اسلامی ایران می­توان به­شناخت کامل و عمیقی از هنر مذهبی دست یافت و به­استناد تاریخی آن پی­برد. علاوه بر آن­ با بررسی جنبه­ های هنری و بصری موجود در این کتیبه­ها قابلیت­های­ بصری آن شناخته شده و شیوه ­های مختلف خط مورد استفاده در­آن بازشناسی می­ شود. از آنجایی­ که بیشترین کاربرد کتیبه­نگاری اسلامی در ابنیه مذهبی به­خصوص آرامگاه­ها، مدارس، مساجد و مجموعه­های زیارتی بوده است، مجموعه زیارتی امام رضا (ع) نیز از این قاعده مستثنی نبوده و با در بر­داشتن تزیینات بی­شماری از معماری، همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. این مجموعه زیارتی که هم­زمان با شکل­ گیری بنای قبه مبارک علی بن موسی الرضا (ع)، در شهر مشهد ایجاد شده است به­مرور زمان دستخوش بازسازی و مرمت­های بی­شماری در ادوار متمادی تاریخ بوده و همواره کتیبه­نگاری بخش مهمی از جنبه­ های بصری و تزیینی موجود در این مجموعه زیارتی قلمداد شده است. در این راستا با تمرکز بر موضوع کتیبه­نگاری می­توان خطوط مورد استفاده در کتیبه­های این مجموعه را بر اساس ویژگی­های بصری آن شناسایی و دسته­بندی نمود و این کتیبه­ها را از منظر شکل، ساختار، رنگ و نوع ترکیب­بندی­های به کار رفته در آن مورد مداقه قرار داد.

در این پژوهش با تمرکز بر موضوع مورد بررسی­ در فصل نخست، کلیات پژوهشی که در برگیرنده ساختار اصلی این پایان نامه است و شامل بیان­مسأله، اهداف پژوهش، اهمّیّت و ضرورت تحقیق، سوالات، پیشینه تحقیق، روش و ابزار­گردآوری، روش انجام تحقیق و روش تحلیل اطلاعات می­باشد، آورده شده است و پس از آن تاریخچه­ای اجمالی از روند ساخت کالبدی مجموعه زیارتی امام رضا (ع) و کتیبه­های شکل گرفته از دوره­ های مختلف تاریخ در اماکن متبرکه­ی این مکان مقدس مطرح شده است و درباره روند ساخت هریک از صحن­ها، رواق­ها و کتیبه­های ایجاد شده در هر دوره از ابتدای شکل­ گیری این مجموعه تا دوره معاصر بررسی­هایی صورت گرفته است و نام هنرمندان و بانیان هر یک از بناهای موجود در این مجموعه زیارتی عنوان شده و پس از آن در بخش دیگر از همین فصل، تعیین برخی از تعاریف به­کار رفته در این رساله آمده است. در فصل دوم، کتیبه­ها از منظر متن، قالب و شکل کلی، خط و ترکیب خط در کتیبه، مواد و مصالح ساخت و رنگ گونه­شناسی شده، به­ طوری­که­ از منظر متن­کتیبه­های مذهبی، احداثیه و مذهبی – احداثیه معرفی گردیده و از منظر قالب و شکل کلی، کتیبه­ها در بخش­های طوماری، قاب­بندی و الواح مورد بررسی قرار گرفته­اند و روند استفاده از قلم­های کوفی، ثلث و نستعلیق که از کاربردی­ترین خطوط مورد استفاده در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) می­باشند در­ کتیبه­نگاری مطرح گردیده است. همچنین در بررسی ترکیب خط در کتیبه، کتیبه­ها از نظر تک­سطری، مادر و بچه، طوماری دو طبقه و سه طبقه و کتیبه­های کمربندی مورد مطالعه قرار گرفته­اند. در بررسی­هایی که پیرامون مواد و مصالح انجام شده است، نیز کتیبه­ها از منظر فن اجرا در انواع کاشی­کاری، سنگ، گچ، تزیینات چوبی، فلزکاری و آیینه­کاری مورد مداقه قرار گرفته است. در فصل سوم نیز قابلیت­های بصری کتیبه­های این مجموعه زیارتی از منظرهای مختلفی چون: کیفیات­ بصری که شامل: آهنگ بصری، تعادل، تباین، ترکیب­بندی و تناسب می­باشند و ویژگی­های حروف

فهرست مطالب

فصل نخست

معرفی کلیات پژوهش و مبانی نظری و تحقیق

1-1 معرفی کلیات پژوهش…. 15

1-1-1 بیان مسأله. 15

2-1-1 اهداف پژوهش…. 16

3-1-1 اهمیت و ضرورت تحقیق.. 17

4-1-1 سؤالات تحقیق.. 17

1-4-1-1 سؤال اصلی.. 17

2-4-1-1 سؤالات فرعی.. 17

5-1-1 پیشینه تحقیق.. 18

6-1-1 روش تحقیق و شیوه‌های مورد استفاده. 19

2-1 مبانی نظری و تحقیق.. 20

1-2-1 تعریف تزئین.. 21

2-2-1 تزئین در هنر معماری ایران. 22

3-2-1 انواع تزئینات در معماری اسلامی.. 24

1-3-2-1 آجرکاری.. 24

2-3-2-1 کاشی‌کاری.. 25

3-3-2-1 گچبری.. 27

4-3-2-1 مقرنس…. 29

5-3-2-1 آینه‌کاری.. 30

6-3-2-1 کتیبه. 30

4-2-1 عناصر تزئینی وابسته به معماری بناهای ایران. 31

1-4-2-1 طرح کنگره تزئینی.. 32

2-4-2-1 طرح تزئینی مربع چرخان. 33

3-4-2-1 طرح تزئینی سلسله مثلث‌ها 33

4-4-2-1 طرح تزئینی برگ کنگری 34

5-4-2-1 طرح تزئینی گل چندپر یا گلچه. 34

6-4-2-1 طرح دوایر مشبک…. 35

7-4-2-1 طرح تزئینی قاشقی.. 36

5-2-1 تعریف نقش…. 36

1-5-2-1 نقوش جاندار. 37

1-1-5-2-1 نقوش انسانی.. 37

2-1-5-2-1 نقوش حیوانی.. 38

2-5-2-1 نقوش گیاهی.. 38

1-2-5-2-1 اسلیمی.. 38

2-2-5-2-1 ختایی.. 39

3-5-2-1 نقوش هندسی.. 40

فصل دوم

 شهر کاشان و معرفی ابنیه غیر مذهبی و بررسی تزئینات معماری

1-2 کاشان، وارث تمدن سیَلْک کهن.. 43

2-2 معرفی ابنیه غیرمذهبی کاشان. 45

3-2 ویژگی‌های ابنیه کاشان. 46

1-3-2 درون‌گرایی.. 46

2-3-2  معماری محجّبه. 46

3-3-2 حفظ حقوق همسایگی.. 46

4-3-2  قرینه‌سازی.. 47

5-3-2 تناسب در معماری.. 47

6-3-2 انسان‌دوستی و صفا 48

4-2 معرفی خانه‌های معروف کاشان. 49

1-4-2 خانه بروجردی‌ها 49

1-1-4-2 بخش‌های خانه بروجردی‌ها 49

1-1-1-4-2 بخش‌ بیرونی.. 49

2-1-1-4-2 بخش‌ اندرونی.. 50

2-1-4-2 مواد و مصالح بکار رفته در بنا 50

3-1-4-2 تزئینات وابسته به معماری در خانه بروجردی‌ها 50

1-3-1-4-2 تزئینات کاشی‌کاری.. 52

2-3-1-4-2 تزئینات آجری.. 52

3-3-1-4-2 تزئینات گچبری.. 53

4-3-1-4-2  نقاشی و رنگ‌آمیزی.. 55

 

5-3-1-4-2 آینه‎کاری.. 57

2-4-2 خانه عباسیان. 58

3-4-2 خانه طباطبایی‌ها 61

1-3-4-2 سه بخش اصلی خانه طباطبایی‌ها 63

4-4-2 خانه عامری‌ها 64

5-4-2 خانه کاشانیان. 65

6-4-2 خانه احسان. 66

7-4-2 خانه بنی‌کاظمی.. 67

8-4-2 خانه حکیم‌باشی.. 69

9-4-2 خانه تاریخی آل‌یاسین.. 69

10-4-2 خانه تاج.. 70

11-4-2 خانه لسان‌الملک…. 72

12-4-2 خانه جهان‌آرایی.. 72

13-4-2 خانه سجادی.. 72

14-4-2 خانه شریفان. 73

15-4-2 خانه علاقبند. 75

16-4-2 خانه عطارها 75

17-4-2 خانه باکوچی.. 77

18-4-2 خانه دستمالچی.. 77

19-4-2 خانه اصفهانیان. 78

20-4-2 خانه کارخانه‌چی.. 79

21-4-2 خانه مرتضوی.. 80

22-4-2 خانه رضاحسینی.. 81

23-4-2 خانه صالح.. 82

24-4-2 خانه تهامی.. 83

5-2 تزئینات معماری باغ و عمارت فین.. 85

6-2 تزئینات معماری بازارکاشان. 87

7-2 تزئینات معماری آب‌انبارهای کاشان. 88

1-7-2 آب‌انبار سرپله. 89

2-7-2 آب‌انبار میان چال. 89

3-7-2 آب‌انبار حاج سیدحسین صباغ. 89

4-7-2 آب‌انبار میرسیدعلی.. 89

5-7-2 آب‌انبار کوشک صفی.. 89

6-7-2 آب‌انبار مسجد وزیر(درب اصفهان) 89

8-2 تزئینات معماری حمام‌های عمومی کاشان. 90

1-8-2 حمام سلطان امیراحمد. 90

2-8-2 حمام مرحوم عبدالرزّاق‌خان کاشی.. 91

3-8-2 حمام میرعماد. 92

4-8-2 حمام گذرنو. 92

5-8-2 حمام‌های باغ فین.. 92

6-8-2 حمام اردهال. 92

7-8-2 حمام نیاسر. 92

8-8-2 حمام بازار. 92

9-2 تزئینات معماری کاروانسراها و تیمچه‌های کاشان. 93

1-9-2 کاروانسرای مرنجاب… 93

2-9-2 کاروانسرای سن‌سن.. 93

3-9-2 کاروانسرای گمرک یا وکیل.. 93

4-9-2 کاروانسرای مرحوم آقامهدی وکیل الرعایا 94

5-9-2 تیمچه و کاروانسرای جناب جلالتمآب امین‌الدوله. 94

6-9-2 تیمچه حاج محمدحسین ملک‌التجّار. 94

7-9-2 تیمچه حاج سید‌حسین صباغ. 94

فصل سوم

تحلیل نقوش گیاهی ابنیه غیر مذهبی کاشان

1-3  طبقه‌بندی نقوش گیاهی بر اساس شیوه‌ گسترش نقش…. 97

1-1-3  نقوش کامل.. 97

2-1-3  نقوش نیمه. 98

3-1-3  نقوش ربعی.. 101

4-1-3  نقوش تکراری.. 103

2-3  طبقه‌بندی نقوش گیاهی براساس سبک…. 106

1-2-3  نقوش ایرانی- اسلامی (انتزاعی) 107

2-2-3  نقوش طبیعت پردازانه غربی (طبیعت‌گرا) 109

3-3  طبقه‌بندی نقوش گیاهی براساس بیان فرم. 112

1-3-3  نقش درخت زندگی.. 112

2-3-3  نقش درخت سرو. 114

3-3-3  نقش گل‌وگلدان. 116

4-3-3  نقش لچک و ترنج.. 117

5-3-3 ریز نقش‌ها (تک نگاره)… 120

4-3  طبقه‌بندی نقوش گیاهی ترکیبی… 122

1-4-3  ترکیب نقوش گیاهی با نقوش جاندار. 122

2-4-3 ترکیب نقوش گیاهی با نقوش بیجان… 125

3-4-3 ترکیب نقوش گیاهی با خط‌نوشته…… 128

5-3  طبقه‌بندی نقوش گیاهی از لحاظ فن‌اجرا….. 128

1-5-3  نقاشی.. 129

2-5-3  گچبری.. 129

3-5-3  ساروج‌بُری.. 129

4-5-3 آینه‌کاری.. 129

6-3 گزینش‌های رنگی در تزئینات معماری ابنیه کاشان. 133

فصل چهارم

نتیجه‌گیری 138

پروژه عملی

کاربرد نقوش‌گیاهی تزئینات ابنیه غیرمذهبی‌کاشان در نقاشی دیواری فضای شهری

طراحی نقاشی دیواری با بهره گرفتن از نقوش‌گیاهی در بسترهای متفاوت… 148

فهرست منابع. 160

پیوست‌ها 165

چکیده

تزئینات در معماری ایران با حفظ ویژگی وحدت کل در عین کثرت اجزاء، همواره به‌عنوان یکی از روش‌های خلق زیبایی مورد استفاده قرار گرفته‌است. در معماری ایران، انواع گوناگونی از تزئینات به خدمت گرفته شده‌است. این تزئینات، نقوش متنوع گیاهی، هندسی، جانوری و انتزاعی را در برمی‌گیرد که اغلبشان سابقه‌ای کهن دارند. معماران کاشانی نیز از این نقوش در تزئین بناهای مذهبی و غیرمذهبی‌شان بسیار استفاده کرده‌اند. گروه وسیعی از نقوش به‌کار رفته در این بناها، نقوش گیاهی است  که حضور گسترده آن را باید در باور کهن تقدیس گیاهان و احترام و عشق فراوان ایرانیان به طبیعت جستجو کرد و همچنین محدودیت تصویرنگاری در دوره اسلامی باعث توجه بیشتر هنرمند به نقوش گیاهی شد. اکثر بناهای غیرمذهبی به‌جا مانده در کاشان مربوط به دوره قاجار است. تأثیر هنر اروپا در هنر این دوران به دلیل افزایش رابطه با غرب باعث شد که نقوش گیاهی که ذاتاً انتزاعی و طبیعت گریزند رفته رفته تحت‌تأثیر هنر طبیعت‌پرداز غرب به شکل طبیعی نزدیک شوند و با شکل‌های جدید عرضه شوند و هنری پُر از تزئین با رنگ‌های درخشان و غنی که هم‌زمان با سبک اشرافی باروک[1] و روکوکو[2] آن دوران است را بوجود آورد. این نقوش به‌وسیله گچبری، حجّاری، نقاشی و آینه‌کاری در تزئینات معماری ابنیه کاشان نقش بسته‌اند که هرکدام به تناسب فضا و فن اجرایی مناسب، به شیوه‌های جدیدی  به‌کار گرفته‌شده و بدین‌گونه به‌طور دائم برشمار نقوش و تنوع آن‌ ها افزوده‌ شده‌است. تزئینات معماری ابنیه غیرمذهبی کاشان که شامل خانه‌ها، حمّام‌ها، آب‌انبارها، کاروانسراها و تیمچه‌هاست در دوران قاجاریه متمایز و قابل توجه‌اند. در این پژوهش سعی گردیده به روش توصیفی و تحلیلی پس از شناخت صحیح و طبقه‌بندی مختلف نقوش، جنبه‌های کاربردی آن‌ ها بررسی شوند و مورد استفاده قرارگیرند. در بخش نتیجه‌گیری نقوش گیاهی بکار رفته در تزئینات ابنیه غیرمذهبی کاشان در شش دسته طبقه‌بندی و تحلیل شده‌است. طبقه‌بندی نقوش‌گیاهی بر اساس شیوه گسترش نقش (نقش کامل، نقش نیمه، نقش ربعی و نقش تکراری)، بر اساس سبک (سبک ایرانی– اسلامی و طبیعت‌پردازانه غربی)، بر اساس بیان‌فرم (در قالب درخت زندگی، درخت سرو، گل‌وگلدان، لچک‌وترنج و ریزنقش‌ها)، نقوش ترکیبی (ترکیب نقوش گیاهی با نقوش جاندار، بیجان و خط‌نوشته)، از لحاظ فن ‌اجرا (گچبری، نقاشی، ساروج‌بُری و آینه‌کاری) و‌گزینش‌ رنگی (آبی، قرمز، زرد، نارنجی روشن، سبز، صورتی، سفید و طلایی).

واژگان کلیدی: تزئینات معماری- نقوش‌گیاهی- ابنیه غیرمذهبی-‌کاشان- قاجاریه

    مقدمه

معماری از کهن‌ترین هنرها است که همواره با انسان، افکار، عقاید و ادیان وی همراه بوده‌است. در همان کهن‌ترین بازمانده‌های تاریخی می‌توانیم ردپایی از تمایل انسان‌ها در تزئین و آراستن محیط زندگی را ببینیم. در این رهگذر سرزمین ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده. فرهنگ، هنر و اندیشه اسلامی سیمای تازه‌ای به هنر ایرانی بخشید، بدون آنکه هویّت و روح آن را تغییر دهد. از ویژگی‌های معروف هنرمعماری اسلامی آن است که تعداد قابل توجهی از اجزایی که در اصل مورد استفاده‌ ساختمانی داشته‌اند را تغییر شکل داده و مبدّل به وسایل صرفاً تزئینی کرده، به این صورت در ترکیب‌های تزئینی وسیع نقشی به آنها داده‌اند.

ابنیه غیرمذهبی کاشان نیز دارای تزئیناتی است که معماران با ساده‌ترین مصالح مانند سنگ، آجر، گچ، کاشی و نقاشی جذاب‌ترین طرح‌ها را ارائه داده‌اند که الهام‌بخش تمدّن و فرهنگ اصیل ایرانی است. این نقوش از نظر کاربرد، فرم و روش ساخت چه انواعی دارند؟ در این نوشتار در فصل نخست به کلیات پژوهش و مبانی نظری که شامل تعاریف و مختصر تاریخچه در مورد نقوش و تزئینات معماری است، می‌پردازیم و پس از آشنایی با تزئینات معماری ایران در فصل دوم با کاشان و معرفی ابنیه غیرمذهبی شاخص و به‌جای مانده از این شهر تاریخی به جمع‌ آوری نقوش گیاهی به‌کار رفته در پوسته بنا به مجموعه‌ای از این نقوش دست می‌یابیم و در فصل سوم با اطلاعات گردآوری شده به تحلیل نقوش گیاهی و طبقه‌بندی آنها از لحاظ: شیوه گسترش نقش، سبک، بیان فرم، نقوش ترکیبی، فن اجرا و گزینش‌های رنگی پرداخته می‌شود. بنابراین با شناخت صحیحی از این نقوش می‌توان با استفاده آگاهانه از آن‌ و جنبه‌های کاربردی در زیباسازی فضای شهری در زمینه نقاشی دیواری به احیاء و استمرار این نقوش زیبا و اصیل ایرانی کمک شایانی کرد.