هدف از پژوهش حاضر بررسی رابطه ابعاد هوش هیجانی و مشکلات رفتاری دانش آموزان در سه موقعیت خانه، مدرسه و با همسالان در مقطع راهنمایی بود. بدین منظور گروهی متشکل از 400 دانش‌آموز(185 پسر و 215 دختر) در این پژوهش شرکت داده شدند. به منظور سنجش هوش هیجانی و مشکلات رفتاری به ترتیب از پرسش‌نامه‌های  تجدید نظر شده‌ی هوش هیجانی(آستین، ساکلوفسکی، هوانگ و مک‌کنی، 2004) و نیم‌رخ درجه‌بندی رفتار براون و هامیل(1978) استفاده گردیده است. پایائی هر یک از ابزارهای سنجش به ترتیب از طریق محاسبه ضریب آلفای کرونباخ و ضریب کودرریچاردسون و روائی آنها از طریق محاسبه ضریب همبستگی درونی بین زیر مقیاس­های هر یک از ابزارهای سنجش احراز گردید. نتایج حاکی از پایائی و روائی قابل قبول ابزارها بود. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که بین ابعاد هوش هیجانی و مشکلات رفتاری دانش‌آموزان در سه موقعیت خانه، مدرسه و در ارتباط با همسالان همبستگی معنادار وجود دارد. هم­چنین تحلیل­های رگرسیونی چندگانه برای پیش ­بینی مشکلات رفتاری در سه موقعیت خانه، مدرسه و در ارتباط با همسالان توسط ابعاد هوش هیجانی نشان داد که بعد ارزیابی هیجان، مشکلات رفتاری را در  سه موقعیت خانه، مدرسه و در ارتباط با همسالان مورد پیش‌بینی قرار می‌دهد. همین‌طور، بعد تنظیم هیجان پیش‌بینی کننده‌ی مشکلات رفتاری در موقعیت‌های مدرسه و همسالان است.

واژه‌های کلیدی: ابعاد هوش هیجانی، مشکلات رفتاری، همسالان

 فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                      صفحه

فصل اول: مقدمه

1 -1- کلیات ………………………………………………………………………………………………………………………….. 2

1-2-بیان مساله………………………………………………………………………………………………………………………. 6

1-3-ضرورت و اهمیت تحقیق ……………………………………………………………………………………………. 8.

1-4-اهداف پژوهش……………………………………………………………………………………………………………… 10

1-5-پرسش‌های پژوهش……………………………………………………………………………………………………… 11

1-6-تعریف مفهومی متغیرهای پژوهش……………………………………………………………………………… 11

1-7-تعریف عملیاتی…………………………………………………………………………………………………………….. 12

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش

2-1-مبانی نظری………………………………………………………………………………………………………………….. 14

2-1-1-منشاء هوش هیجانی…………………………………………………………………………………………… 14

2-1-2-مدل‌های هوش هیجانی……………………………………………………………………………………… 19

2-1-2-1-مدل توانایی مایر و سالووی………………………………………………………………………. 19

2-1-2-2-مدل تركیبی گلمن…………………………………………………………………………………… 20

2-1-2-3-مدل تركیبی بار-آن………………………………………………………………………………….. 22

2-1-3-مشكلات رفتاری…………………………………………………………………………………………………. 24

2-1-3-1-اختلال سلوك…………………………………………………………………………………………… 26

عنوان                                                                                                                      صفحه

2-1-3-2-اختلال نافرمانی………………………………………………………………………………………… 27

2-1-3-3-اختلالات اضطرابی…………………………………………………………………………………… 28

2-1-3-4-پرخاشگری………………………………………………………………………………………………… 29

2-1-3-5-اختلال نقص توجه-بیش فعالی………………………………………………………………. 29

2-1-3-6-كمرویی……………………………………………………………………………………………………… 30

2-2-مروری بر پژوهش‌های پیشین…………………………………………………………………………………….. 31

2-2-1-رابطه‌ی هوش هیجانی با مشكلات رفتاری درون‌ساز………………………………………. 31

2-2-2-رابطه‌ی هوش هیجانی با مشكلات رفتاری برون‌ساز……………………………………….. 34

2-2-3-جمع‌بندی تحقیقات پیشین………………………………………………………………………………. 40

فصل سوم: روش پژوهش

3-1-جامعه‌ی آماری………………………………………………………………………………………………………………. 42

3-2-نمونه و روش نمونه‌گیری……………………………………………………………………………………………… 42

3-3-ابزار پژوهش…………………………………………………………………………………………………………………… 43

3-3-1-مقیاس تجدیدنظرشده‌ی هوش هیجانی……………………………………………………………. 43

3-3-1-1-روایی و پایایی مقیاس تجدیدنظرشده‌ی هوش هیجانی……………………….. 44

3-3-2-نیم‌رخ درجه‌بندی رفتار……………………………………………………………………………………… 47

3-3-2-1-پایایی و روایی نیم‌رخ درجه‌بندی رفتار…………………………………………………. 48

3-4-شیوه‌ی اجرای پژوهش…………………………………………………………………………………. 50

3-5-روش تجزیه و تحلیل اطلاعات…………………………………………………………………. 50

عنوان                                                                                                                      صفحه

فص چهارم: تجزیه و تحلیل داده‌ها

4-1-اطلاعات توصیفی پژوهش………………………………………………………………………… 52

4-2-رابطه‌ی همبستگی بین ابعاد هوش هیجانی و مشكلات رفتاری…………………………….. .53

4-3-پیش‌بینی مشكلات رفتاری در موقعیت خانه بر اساس ابعاد هوش هیجانی………….. 54.

 

 

4-4- پیش‌بینی مشكلات رفتاری در موقعیت مدرسه

بر اساس ابعاد هوش هیجانی……………………………………………………………………….. 55.

4-5- پیش‌بینی مشكلات رفتاری در ارتباط با همسالان

بر اساس ابعاد هوش هیجانی………………………………………………………………………. 56

فصل پنجم: بحث و نتیجه‌گیری

5-1-مقدمه……………………………………………………………………………………………………. 59

5-2-رابطه ابعاد هوش هیجانی و مشكلات رفتاری……………………………………………………………. 60.

5-3-پیش‌بینی مشكلات رفتاری در موقعیت خانه بر اساس ابعاد هوش هیجانی…………… 63.

5-4- پیش‌بینی مشكلات رفتاری در موقعیت مدرسه بر اساس ابعاد هوش هیجانی…….. 64.

5-5- پیش‌بینی مشكلات رفتاری در ارتباط با همسالان بر اساس ابعاد هوش هیجانی…. .66

5-6- نتیجه‌گیری و كاربرد نتایج………………………………………………………………………………………….. 67

5-7-محدودیت‌های پژوهش…………………………………………………………………………………………………. 69

5-8-پیشنهادهای پژوهش…………………………………………………………………………………………………….. 69

5-8-1-پیشنهادهای تحقیقاتی………………………………………………………………………………………… 69

5-8-2-پیشنهادهای كاربردی………………………………………………………………………………………….. 70

فهرست منابع

منابع فارسی………………………………………………………………………………………………………………. 71

منابع انگلیسی…………………………………………………………………………………………………….. 75

کلیات

طی سال‌ها تلاش‌های بسیاری برای تعریف هوش صورت گرفته‌ است. محققان، در صد سال گذشته، بر اساس نظریه‌های مختلف تعریف‌های گوناگونی از هوش ارائه داده‌اند و روش‌های متعددی را برای اندازه‌گیری هوش مطرح نموده‌اند. در نیمه‌ی اول قرن بیستم، آلفرد بینه، هوش را به عنوان توانایی شناختی مطرح و بر همین مبنا آزمونی برای اندازه‌گیری میزان بهره‌ی هوشی افراد ابداع نمود. پس از وی، ترمن و وکسلر آزمون‌های جدیدتری از هوش ارائه کردند. اسپیرمن، هوش را توانایی فکر کردن، فهمیدن و حل مسأله نامید و از این توانایی، تحت عنوان هوش عمومی یا عامل جی[2] نام ‌برد (متینگلی،2010).

در دهه‌ های اخیر، هوش به عنوان یک توانایی کلی محسوب نمی‌گردد، بلکه مجموعه‌ای از ظرفیت‌های گوناگون خوانده می‌شود (رجائی، 1389). این عقیده که افراد بیش از یک توانایی شناختی کلی دارند، در نظریه‌ی هوش چندگانه گاردنر(1983) و پس از آن در نظریه‌ی سه‌وجهی استرنبرگ(1996) مطرح شد. گاردنر، هوش را مجموعه‌ای‌ از مهارت‌هایی می‌داند که برای حل مسأله و تولید محصولات جدیدی که در یک فرهنگ ارزشمند تلقی می‌شوند، به کار می‌رود (آمرام،2005). هم چنین استرنبرگ، یک مدل سه وجهی از هوش ارائه کرد، که شامل هوش تحصیلی، هوش عملی و هوش خلاقانه می‌باشد (رجائی، 1389).

مفهوم جدیدی از هوش با عنوان هوش هیجانی که از لحاظ نظری، در طبقه‌ای از هوش اجتماعی (وان‌رووی، وایزوزوران،2004) و هوش‌های درون‌فردی و بین‌فردی گاردنر (1983) قرار می‌گیرد، توسط مایر و سالووی(1990) گسترش یافت. در سال 1990، مایر و سالووی اصطلاح هوش هیجانی را برای اولین بار برای بیان درک احساسات افراد، همدردی با احساسات دیگران و مهارت کنترل خُلق و خو به کار بردند. در حقیقت، این هوش مشتمل بر شناخت احساسات خویش و دیگران و استفاده از آن برای اتخاذ تصمیمات مناسب در زندگی است. بسیاری از محققان (برای مثال، جان سون،1997؛ مایر و سالووی،1997؛ برگر و میلم، 1999) معتقدند که هوشبهر به تنهایی، میزان کمی از واریانس موفقیت‌های تحصیلی و زندگی را تبیین می‌کند. در همین راستا، نظریه‌ی هوش هیجانی به‌دنبال توضیح این مسأله است که چرا برخی از دانش‌آموزان با وجود توانایی هوشی بالا، دستاوردهای تحصیلی قابل ملاحظه‌ای ندارند و یا موفقیت را در زندگی تجربه نمی‌کنند.

هوش هیجانی به عنوان شکلی از هوش اجتماعی، معرف توانایی شخص در مواجهه و انطباق با فشارهای روانی است (محمدی و غرایی،1386). برخی از صاحب‌نظران معتقدند افرادی که دارای قابلیت تشخیص، استفاده و تنظیم هیجان می‌باشند، مزیت قابل‌ملاحظه‌ای‌ در محیط آموزشی و ارتباطات اجتماعی دارند (مورفی، به نقل از متینگلی،2010). در همین راستا، پژوهش پلی‌تری(2002) نشا‌ن‌گر این است که اشخاص باهوش هیجانی بالا تمایل به کاربرد واکنش‌های دفاعی سازگارانه‌تری دارند. یافته‌های دنهام(2007) نیز تحقیقات پیشین در این زمینه را حمایت می‌کند.

در بیشتر پژوهش‌ها، هوش هیجانی با موفقیت تحصیلی همبستگی مثبت (پارکر، 2004) و با رفتارهای خلاف مقررات آموزشی مانند غیبت غیر مجاز و اخراج از کلاس درس همبستگی منفی نشان داده است (پترایدز، فردیکسون و فارنهام،2004). در همین راستا، شولتز، ایزارد و بیر (2000)، به این نتیجه رسیدند که نقص در بیان عاطفی کودکان پیش‌دبستانی‌، مشکلات رفتاری و اجتماعی در سال‌های اول تحصیل را پیش‌بینی می‌کند. متینگلی (2010) می‌نویسد که نقص در آگاهی هیجانی و بیان هیجانی به طور بالقوه بر سال‌های بعدی زندگی تأثیر منفی می‌گذارد و رفتار مخرب در طول سال‌های ابتدایی زندگی با مشکلات رفتاری در نوجوانی مرتبط است. افزون بر این، تحقیقیات نشان داده ‌است که اختلالات هیجانی در نوجوانی، رفتارهای ضداجتماعی را در سال‌های بعدی زندگی پیش‌بینی می‌کند (برجارد، پدینیلی و روآن، به نقل از متینگلی،2010). شاید یکی از دلائل، این باشد که نقص در هوش هیجانی با کاهش توانایی در مدیریت خُلق و درک احساسات دیگران همبسته است (سیاروچی، چان و کاپوتی، به نقل از محمدی و غرایی،1386).

فرد بر اساس تجربیات دوران کودکی، می‌آموزد که به دیگران اطمینان کند و دنیای اطراف خود را با امنیت تلقی کند و یا همواره با بدبینی به محیط اطراف خود بنگرد. بنابراین، این دوره فرصتی حیاتی برای شکل‌گیری هوش هیجانی در افراد است و این توانایی به صورتی محدودتر در تمام طول دوران عمر رشد می‌یابد (سلطانی‌فر،1386). کسب مهارت‌های هوش هیجانی برای افراد، مزایای شناختی، اجتماعی و زیست‌شناختی در بر دارد. سلطانی‌فر (1386) می‌نویسد، پژوهش‌ها حاکی از آن است که افراد با هوش هیجانی بالا، سطوح پایین‌تری از هورمون‌های مرتبط با استرس و دیگر نشان‌گرهای برانگیختگی هیجانی را دارا هستند و توانایی بیشتری برای تمرکز بر مشکل و استفاده از مهارت حل مسأله دارند، که این موجب افزایش توانایی‌های شناختی آنان خواهد شد. وی معتقد است که موفقیت افراد در مدارس و در سال‌های بعدی دانشگاه، تنها با هوشبهر آنها ارتباط ندارد بلکه با مهارت‌های هیجانی و اجتماعی هوش هیجانی مانند داشتن انگیزۀ لازم، توانایی منتظر ماندن، اطاعت از دستورات و کنترل تکانه، مهارت کمک خواستن از دیگران و بیان نیازهای هیجانی و آموزشی مرتبط می‌باشد.

بدان سبب که دوره‌ی نوجوانی، از بحرانی‌ترین و حساس‌ترین دوره‌های رشد انسان است، نوجوان با تنش‌های درونی و بیرونی بسیاری مواجه می‌گردد. وی به‌دنبال کشف هویت، و جدایی از وابستگی‌های دوران کودکی است و متعاقب آن، مشکلات رفتاری در این دوره شیوع بیشتری دارد. یکی از ویژگی‌های بارز نوجوانی میل به استقلال است که اغلب در ارتباط با والدین به شکل تعارض جلوه‌گر می‌شود. نوجوان از والدین خود انتقاد می‌کند و از محبت کردن آنها ممکن است تعبیر نادرستی داشته باشد. او بیشتر تمایل دارد به والدینش از دید دوستان و همسالان بنگرد که امکان دارد برای وی مشکلاتی را به وجود آورد. پژوهش‌ها نشان داده است، نوجوانانی که با والدین خود ارتباط مثبت دارند، کمتر دچار مشکلات رفتاری می‌شوند. در رابطه با مشكلات نوجوان با گروه همسالان می‌توان گفت كه نیاز به پذیرش توسط همسالان در دوره نوجوانی افزایش می‌یابد. نتایج پژوهش‌ها نشان داده‌ است، نوجوانانی كه از گروه همسالان جدا شده‌اند و یا با آنها در تعارض هستند، مشكلات رفتاری بیشتری را تجربه می‌نمایند (انیسی،1376).

افراد با کفایت هیجانی بالا، مهارت اجتماعی بهتر، روابط دراز مدت پایدار و حل تعارض مناسب‌تری دارند (سلطانی‌فر،1386). از سویی، به کمک آموزش و تجربه امکان افزایش این مهارت‌ها وجود دارد و محیط خانواده اولین محیط برای آموزش این مهارت‌های هیجانی است. این آموزش، با گفتار و رفتار مستقیم والدین با کودکان و الگوبرداری فرزندان از مهارت‌های هیجانی پدر و مادر صورت می‌گیرد. این توانایی‌ها، موجب می‌شود کودکان احساسات خود را بشناسند و در ابراز این هیجان، به صورتی مناسب عمل کنند. الگوبرداری از والدین به کودکان کمک می‌کند تا روش‌هایی برای آرام کردن خود و کنترل احساسات ناخوشایند پیدا نمایند. هم چنین، در درک احساسات دیگران و همدلی با آنان موفق‌تر باشند (سلطانی‌فر،1386).

نتایج تحقیقاتی نشان‌گر آن است که به کارگیری مؤلفه‌های هوش هیجانی در موقعیت‌های خانوادگی و روابط با همسالان، سلامت روان و کاهش مشکلات رفتاری را در پی دارد. این در صورتی میسر می‌گردد که افراد بتوانند با بهره گرفتن از مهارت‌های هیجانی، به بیان و تنظیم هیجان خود بپردازند و نیز ارزیابی صحیحی از رفتار یکدیگر داشته‌ باشند تا تبدیل به افرادی کارآمد، مولد و خرسند در زندگی روزمره شوند.

با توجه به پیشینه‌ای که از هوش هیجانی و اهمیت آن در تنظیم رفتار وجود دارد، پژوهش حاضر به بررسی رابطه‌ی ابعاد هوش هیجانی با مشکلات رفتاری می‌پردازد.

1-2- بیان مسأله

یکی از مباحثی که امروزه در روان‌شناسی و تعلیم و تربیت مطرح است، مسائل و مشکلات خاص زندگی اجتماعی کودکان ونوجوانان است. در این شرایط یکی از مهارت‌هایی که قادر است سلامت و آرامش روانی را در مواجهه با مشکلات زندگی اجتماعی حفظ نماید، توانایی تنظیم هیجان و حل تعارض‌ها در موقعیت‌های گوناگون است. افراد ناتوان از حل این مسائل، ممکن است اقدام به اعمالی نظیر استفاده از مواد مخدر برای آرامش یافتن یا جلب توجه و ترک تحصیل به دلیل ناتوانی در برطرف کردن مشکلات تحصیلی کنند (واحدی و فتحی آذر، 1385).

مشکلات رفتاری اغلب شایع ترین علت ارجاع کودکان و نوجوانان به مراکز روانشناختی و روانپزشکی است. برخی مطالعات نشان داده ‌است كه كودكان مبتلا به این اختلالات حداقل 66% از مراجعات به روانپزشكان را تشکیل می‌دهند. تحقیقات در زمینه ارتباط مشکلات رفتاری و هوش هیجانی بیانگر آن است که نقص در هوش هیجانی، ممکن است با بعضی از مشکلات رفتاری نوجوانان نظیر رفتارهای مخاطره‌آمیز، قانون شکنی، مشکلات ارتباطی و پرخاشگری مرتبط باشد (ایگان،1991). با این حال، تحقیقات معدودی در زمینه رابطه هوش هیجانی با مشکلات رفتاری نوجوانان صورت گرفته است و نیاز به شواهد بیشتری در فرهنگ‌های متفاوت است تا نتیجه‌گیری از این تحقیقات را حمایت كند.

نتایج بسیاری از پژوهش‌ها نشان‌گر این است که هوش هیجانی، برخلاف هوش شناختی یک توانایی ثابت نیست، بلکه قابل رشد است و می‌توان این مهارت‌ها را از طریق آموزش افزایش داد و سطح کمی و کیفی آن را ارتقا بخشید (چرنیس، 2000؛ زاینس و وایسبرگ، وانگ و والبری، 2004؛ گرشام، باوون و کوک،2006؛ بار آن،2006).‌‌ شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد بعضی از مهارت‌های هوش هیجانی می‌تواند افراد را از فشار روانی محافظت نماید و منجر به انطباق بهتر آنها شود. به طور مثال، یافته‌های پژوهشی حاکی از آن است که مهارت در کنترل هیجان با گرایش به حفظ خُلق مثبت رابطه دارد و این یافته تلویح روشنی را برای پیشگیری از حالت‌های افسردگی مطرح می‌سازد. هم چنین نوجوانانی که توانایی کنترل هیجان دیگران را دارند از حمایت اجتماعی بیشتری برخوردارند و چنین حمایتی منجر به مصونیت از حالات افسردگی و افکارخودکشی می‌شود (سیاروچی، چان، باجگار[22]، به نقل از محمدی و غرایی،1386).

پژوهش‌ها نمایان‌گر آن است که برتری کودکان در درک احساسات غیر کلامی دیگران، منجر به ثبات عاطفی و محبوبیت آنان در میان همسالان می‌گردد (حنیفی و جویباری،1389). از سوی دیگر، رابطه‌ای منفی بین همدلی، به عنوان یکی از مؤلفه‌های هوش هیجانی، با پرخاشگری حاصل شده است. کودکان پرخاشگر، به طور معمول در درک هیجان دیگران و در نظر گرفتن دیدگاه طرف مقابل و کنترل خشم مشکل دارند (واحدی و فتحی آذر،1385). علاوه بر این، نتایج تحقیقاتی نشان داده است که نوجوانان با رفتار مخرب، در هوش هیجانی به‌ خصوص در توانایی درک، فهم و مدیریت هیجان نقص دارند. این یافته که افراد با مشکلات رفتاری در شناسایی و ادراک حالت‌های هیجانی خود و دیگران مشکل دارند، در پژوهش‌های متعدد به تأیید رسیده است (برای مثال، کیسی و اسچلوز[23]، 1994؛ کیسی[24]،1996؛ زیبل[25]،1997؛ برس و بستینی[26]،1997؛ بلیر و کولز[27]،2000). سیاروچی، دیان و آندرسون[28](2002) گزارش نموده‌اند که کمبود هوش هیجانی منجر به نمرات بالا در مقیاس‌های اضطراب و افسردگی می‌شود و نوجوانانی که رفتارهای مخرب دارند در مقایسه با نوجوانان فاقد رفتارهای مخرب از هوش هیجانی پایین‌تری برخوردارند. هوش هیجانی پایین هم چنین پیش‌بینی کننده‌ی مشکلات مربوط به وابستگی به دارو و الکل بوده است.

مدرسه، خانه و گروه همسالان سه موقعیت مهم در زندگی هر نوجوان می‌باشند. چرا که قسمت عمده‌ی روابط نوجوانان را در محیط اجتماعی پوشش می‌دهند. نوجوانان بیشتر وقت روزانه خود را در مدرسه و در ارتباط با معلمان و همسالان می گذارند. هم چنین موقعیت خانه از آن‌جا که نخستین مکان زندگی اجتماعی فرد و منشأ اولیه‌ی رشد اجتماعی اوست، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در همین راستا، با توجه به اهمیت هوش هیجانی در رفتارهای اجتماعی و ارتباط آن با مشکلات رفتاری در موقعیت‌های متفاوت اجتماعی، این پژوهش به بررسی رابطه هوش هیجانی و ابعاد آن با مشکلات رفتاری دانش‌آموزان مقطع راهنمایی در سه موقعیت خانه، مدرسه و همسالان می‌پردازد و هدف آن بررسی این امر است که ابعاد هوش هیجانی چه نقشی در پیش‌بینی مشکلات رفتاری نوجوانان در محیط‌های اجتماعی ایفا می‌کند.

1-3- ضرورت و اهمیت پژوهش

نوجوانی یکی از ادوار مهم ساخت و پایه‌ریزی شخصیت فرد محسوب می‌شود. چه‌‌بسا مشکلات رفتاری بروز پیدا کرده در این دوره، در دوره‌های بعدی زندگی، خود را به صورت ویژگی‌های پایدار نشان دهند. به طور مثال، مشکلات رفتاری

 هدف از این پژوهش بررسی اثر پیش­بینی­کننده باورهای ارتباطی ناکارآمد و رضایت جنسی بر سازگاری زناشویی در افراد تحت درمان با متادون، اثر پیش­بینی­کننده مدت­زمان مصرف و مدت­زمان درمان با متادون بر باورهای ارتباطی ناکارآمد، رضایت جنسی و سازگاری زناشویی، و همچنین مقایسه گروه درمان نشده با افراد دارای حداقل 6 ماه درمان نگهدارنده در متغیرهای فوق بود.

جامعه آماری شامل معتادان مراجعه­کننده به مراکز ترک اعتیاد شیراز و همسران آن­ها در سال 1392 بود که از میان آن­ها افراد نمونه، به روش نمونه گیری در دسترس انتخاب شدند. 74 معتاد مراجعه کننده به این مراکز به اتفاق همسرانشان در مطالعه شرکت کردند. روش جمع­آوری داده ­ها، از طریق پرسشنامه سازگاری زناشویی اسپنیر، رضایت جنسی لارسون و باورهای ارتباطی ناکارآمد بود. آنالیز داده ­ها با بهره گرفتن از نرم­افزار آماری SPSS نسخه 21 و آزمون t و رگرسیون انجام شد. میانگین سنی معتادان دریافت­کننده متادون 45 سال بود. میانگین مدت مصرف مواد و مدت درمان آن­ها به ترتیب 17 و 2 سال بود. کمترین و بیشترین میزان مدت تأهل افراد به ترتیب 3 و 38 سال بود.

یافته­ ها حاکی از این بود که مدت­زمان مصرف مواد، سازگاری زناشویی را به صورت منفی پیش ­بینی می­ کند؛ مدت­زمان درمان اعتیاد فرد باورهای ارتباطی ناکارآمد همسر فرد را به صورت منفی پیش ­بینی می­ کند؛ باورهای ارتباطی ناکارآمد همسر فرد، در گروه سوء مصرف ­کننده مواد (متقاضی ترک) بیشتر از افراد دارای درمان نگهدارنده می­باشد؛ نقش باورهای ارتباطی ناکارآمد در پیش ­بینی رضایت زناشویی فرد منفی است؛ همچنین نقش رضایت جنسی فرد در پیش ­بینی رضایت زناشویی همسر مثبت و نقش باورهای ارتباطی ناکارآمد فرد در پیش ­بینی رضایت زناشویی همسر منفی است.

کیفیت زندگی زناشویی در معتادان ضعف­های بسیاری دارد که اکثر آن­ها در اثر باورهای غلط همسران و همچنین عدم رضایت کافی از رابطه جنسی می­باشد. بنابراین برگزاری کلاس­های بلندمدت در زمینه آموزش شیوه ­های ارتباطی در همسران و نیز به کارگیری روش­های ویژه­ برای اصلاح خطاهای شناختی ضرورت پیدا می­ کند. همچنین کیفیت روابط جنسی و عوامل تأثیر گزار بر آن در معتادان با افراد عادی متفاوت است که نیازمند بررسی دقیق­تر در این زمینه می­باشد.

 کلیدواژه ­ها: سوء­مصرف مواد، درمان نگهدارنده با متادون، باورهای ارتباطی ناکارآمد، رضایت جنسی، سازگاری زناشویی

فهرست مطالب

عنوان                             صفحه

فصل اول.. 1

کلیات تحقیق… 2

-1-1 مقدمه. 2

-2-1 بیان مسئله. 7

-3-1 اهمیت و ضرورت پژوهش…. 10

-4-1 اهداف پژوهش…. 14

-5-1 سؤالات پژوهش…. 16

-6-1 تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای مورد مطالعه. 17

فصل دوم. 19

پیشینه تحقیق… 20

2-1- بر تاریخچه­ی سوء مصرف مواد. 20

2-2- تعاریف و مفاهیم اعتیاد. 21

2-3- انواع مواد مخدر و اثرات جسمی و روانی آنها 24

2-4- روش­های مصرف مواد اعتیادآور. 25

2-5- مشکلات ناشی از اعتیاد به مواد مخدر. 26

2-5-1- مشکلات جسمی.. 26

2-5-2- مشکلات روانی.. 26

2-5-3- مشکلات اجتماعی.. 27

2-6- سوابق روانی و صفات خلقی معتادان.. 27

2-7- اشکال درمان سوء مصرف مواد. 29

2-7-1- روش­های دارویی.. 29

2-7-2-  روش­های غیردارویی.. 29

2-8- درمان دارویی اعتیاد به مواد مخدر. 30

2-8-1- سم­زدایی.. 30

2-8-2- درمان نگهدارنده. 32

2-9- باورهای ارتباطی ناکارآمد.. 39

2-10- پیشینه نظری.. 43

2-10-1- عوامل مؤثر بر سازگاری و ناسازگاری زناشویی.. 49

 

 

2-10-2- نظریه مبادله در خصوص کیفیت رابطه. 51

2-10-3- پیش­آیندها و سبک­های ارتباط زناشویی نگهدارنده اعتیاد. 52

2-11- پیشینه پژوهشی.. 54

2-12- فرضیه ­های پژوهش…. 58

فصل سوم. 60

روش تحقیق… 61

3-1- جامعه، نمونه و روش نمونهگیری.. 61

3-2- ابزار تحقیق.. 63

3-2-1- مقیاس باورهای ارتباطی ناکارآمد (RBI). 63

3-2-2- پرسشنامه رضایت جنسی لارسون.. 65

3-2-3- پرسشنامه سازگاری زناشویی اسپنیر فرم اصلاح شده (RDAS). 65

3-3- طرح تحقیق.. 66

3-4- روش اجرا 67

3-5- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات… 67

فصل چهارم. 68

یافته‌ها و نتایج… 69

4-1- نتایج مربوط به سؤالات پژوهش…. 69

4-2- نتایج مربوط به فرضیات پژوهش…. 71

فصل پنجم.. 77

بحث و نتیجه‌گیری… 78

5-1- تبیین یافته­ ها 78

5-2- تلویحات ضمنی برای درمانگران.. 87

5-3- محدودیت­ها 89

5-4- پیشنهادها 89

منابع.. 91

منابع فارسی… 92

منابع انگلیسی 97

1-1-        مقدمه

اعتیاد[1] یکی از بزرگترین معضلات و مشکلات جوامع بشری از دیرباز تاکنون بوده است که از جنبه­ های مختلف رفتاری، اجتماعی، اقتصادی بر زندگی افراد تأثیر منفی می­گذارد و مهم­تر از همه با تأثیر بر ابعاد مختلف سلامت جسمی، مشکلات فراوانی را برای فرد، خانواده و جامعه به وجود می­آورد. کمتر پدیده­ای را می­توان یافت که همانند اعتیاد به طریقی خاموش و تدریجی، تخریبی چنین شگرف بر حیات یک جامعه داشته باشد. همواره محققان در پی کشف تأثیر مصرف موادی چون سیگار، هروئین، الکل، حشیش و … بر ابعاد مختلف سلامتی انسان بوده ­اند.

مصرف مواد مخدر سابقه­ای طولانی دارد و از زمان باستان به اشکال خاص و تحت دلایل گوناگون وجود داشته است. اما «اعتیاد به مواد مخدر» به مثابه وضعیتی خاص، پدیده نسبتاً جدیدی است که از اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم میلادی شناخته شده است (لوین[2]، 1979).

سوء مصرف مواد[3] و اعتیاد –که به حق در میان مردم به بلای خانمان­سوز شهرت یافته است- پدیده­ای است که ماحصل تعامل عوامل متعدد می­باشد. تمامی صاحب­نظران و متخصصان حوزه اعتیاد بر این امر اتفاق نظر دارند که سوء مصرف مواد را نمی­توان صرفاً مشکلی جسمانی، روانی یا اجتماعی دانست و پیدایش آن را بایستی نتیجه تعامل چندین مشکل دانست (مؤسسه ملی سوء مصرف مواد[4]، 2007؛ به نقل از اکبری زردخانه و جوادی، 1388). یکی از مفاهیم روانی- اجتماعی که در بروز اعتیاد باید به آن توجه داشت، نهادها و شبکه روابط متقابل فرد معتاد است. از مهم­ترین نهادها در پدیده اعتیاد، خانواده است (اکبری زردخانه و جوادی، 1388).

یکی از مهمترین عوامل در سوء مصرف و همچنین پرهیز از مواد مخدر، خانواده و نحوه عملکرد آن می­باشد. پژوهش­ها نشان داده­اند که مشکلات در عملکرد خانواده با رفتار ضد اجتماعی، پرخاشگری و اعتیاد ارتباط دارد. در مجموع، رابطه بین اختلال در عملکرد خانواده و اعتیاد معنادار است (قمری، 1390). بسیاری از تعارضات خانوادگی موجب روی آوردن به مصرف مواد و به صورت متقابل مصرف مواد موجب دامن زدن به آن­ها می­ شود. از جمله می­توان به مشکلات و اختلال­ها در برقراری رابطه جنسی با همسر اشاره کرد که پژوهش­های پیشین اهمیت این بعد از روابط خانواده و تأثیر آن بر افزایش تعارضات و کاهش سازگاری زناشویی[5] را نشان داده­اند.

همچنین می­توان برای مسائل و مشکلات جنسی و زناشویی اثری متقابل بر روی پدیده­ اعتیاد درنظر گرفت به طوری­­که دلایل گوناگونی برای گرایش به مصرف مواد ذکر شده است: برخی از افراد در پی پذیرفته شدن در جامعه هستند و بعضی دیگر بدین وسیله سعی می­ کنند خود را رشدیافته­تر نشان دهند (جسور[6]، 1984). پژوهش­های پیشین از جمله زینالی، وحدت و حامدنیا (1386) در بررسی زمینه ­های روی آوردن به مواد مخدر دلایل مختلفی مانند ناراحتی عصبی و روانی، دردهای جسمی، مشکلات جنسی و … را دروازه­های ورود به مواد مخدر معرفی می­ کنند. همچنین تحقیقات نشان می­دهد که طردشدگی و فقدان رابطه گرم و عاطفی در بین خانواده­های معتادین بسیار بالاست (املکام و هیرس[7]، 1988). دفتر مطالعات و پژوهش­های ستاد مبارزه با مواد مخدر (1379) در بررسی مشخصات دموگرافیک معتادان، احساس عدم کفایت و ناتوانی، جدایی و طرد شدن را جزء مهمترین علل گرایش به مصرف مواد مخدر معرفی کرده است.

در بررسی رابطه بین مصرف مواد مخدر و مشکلات روانی، اجتماعی و رفتاری تحقیقات زیادی صورت گرفته است. در سطح روان­پریش­گرایی (گوسوپ[8]، 1978، به نقل از آیزنک[9]، 1997) و روان­رنجورخویی نظام شخصیتی آیزنک (ویجرز[10]، ویسبک[11]، وودرز[12]، کلر[13]، میشل[14] و بونینگ[15]، 2003) در معتادان به مواد مخدر و افراد عادی تفاوت معنادار وجود دارد. به طوریکه سطح آن­ها در معتادان به مواد مخدر بالاتر است. مصرف داروهایی چون هروئین، کوکائین، آمفتامین، الکل و نیکوتین موجب آزادسازی دوپامین در مسیرهای عصبی می­شوند (میچل[16]و همکاران، 1989، به نقل از آزاد فلاح، 1379). بنابراین می­توان فرض کرد که آزادسازی دوپامین در مسیرهای عصبی نظام فعال­سازی، ارتباط نزدیکی با حالت­های هیجانی ناشی از مصرف این داروها دارد (آجیل­چی، نادری و قائمی، 1389). بنابراین با توجه به فعالیت و حساسیت بیشتر نظام فعال­ساز رفتاری و ضعف نظام بازداری رفتاری در افراد مصرف ­کننده مواد رفتارهای مهارنشده فرد را افزایش می­دهد که شامل رفتارهای جنسی نیز می­ شود که در اکثر موارد ناخشنودی شریک جنسی را به همراه دارد.

یکی از متغیرهای بسیار مؤثر و مهم در رضایت جنسی[17]، کیفیت و چگونگی ارتباط زوجین با یکدیگر است. پژوهش­های متعدد، ارتباط معنی­دار بین رضایت جنسی و رضایت از تعاملات و ارتباطات زناشویی را به اثبات رسانده است (بانمن و واجل[18]، 1985؛ آکر، 1992؛ داک و بارنس[19]، 1994؛ سیمون و گاگنوس[20]، 2000؛ ویلیام و ساندرا[21]، 2005؛ کولاتا، 2006؛ متز[22]، 2007 به نقل از الیوت و آمبرسون[23]، 2008). بارینتوس[24] (2006) معتقد است که از میزان رضایت جنسی زوجین می­توان به عنوان وسیله اندازه ­گیری تعاملات آنان استفاده نمود. بسیاری از مطالعات نشان می­دهد که زوج­ها، بالقوه و پنهانی تعارضاتی پیرامون مسائل جنسی دارند اما آن را به عنوان یک راز تلقی کرده و از بیان آن اجتناب می­نمایند (اسپوتن[25]، 1996؛ لارسون[26]، 1998؛ سیمون و گاگنوس؛ 2000؛ متز، 2005؛ به نقل از کرو[27]، 2007).

همچنین اگر همسران نیازهای خود را مطرح نکنند و یا در ارتباط با یکدیگر به نیازهای هم پی نبرند و به راه­حل مثبتی جهت دستیابی به نیازهایشان نرسند؛ استرس، ناکامی، سرخوردگی، خشم و درنهایت دل­زدگی بروز پیدا می­ کند (جاکوبسن[28]، والدرون[29] و مور[30]،1980). بنابراین یکی دیگر از عوامل بسیار مهم در داشتن خشنودی زناشویی شیوه­ برداشت و تفکرات منطقی همسران درمورد روابط فی مابین است.

مراحل ترک اعتیاد را می­توان به چهار مرحله که پیش از قصد[31]، مرحله قصد[32]، اقدام[33] و نگهداری[34] تقسیم ­بندی نمود و در برخی مطالعات مراحل ترک، پنج مرحله­ ای در نظر گرفته شده است (توکلی قوچانی، آرمات، مرتضوی، 1381). در پژوهش­های پیشین علل و عوامل زیادی برای اقدام به ترک معتادان شناسایی شده است که باعث می­ شود فرد از هر مرحله به مرحله بعد وارد شود و همچنین ورود به هر مرحله و ادامه درمان باعث تغییرات در زمینه ­های مختلف اقتصادی، خانوادگی، اجتماعی و فردی طبقه ­بندی شده است.

مراکز درمان با متادون یکی از انواع درمان­هایی است که به منظور کمک به بیماران و کاستن از مشکلات بهداشتی اجتماعی آن­ها توصیه می­گردد. این مراکز به طور مستقیم و غیرمستقیم روی پیش­آگهی اعتیاد تأثیر می­گذارد. متادون یک ماده صنعتی است که خواص فیزیولوژیک و ضددرد مشابه تریاک دارد اما نشئه­آور به حساب نمی ­آید و کنارگذاشتن مصرف آن هم از تریاک و هروئین آسانتر است. در درمان با متادون این ماده به شکل خوراکی و به صورت کنترل شده در مراکز خاص به بیماران تحویل می­گردد (فرهادی­نسب و مانی کاشانی، 1387).

در این پژوهش در پی آنیم که دریابیم درمان نگهدارنده متادون چه تغییراتی در رفتار معتادان و همسران آن­ها در رابطه با متغیرهای فوق ایجاد خواهد کرد. چرا که امروزه درمان نگهدارنده با آگونیست­های مواد افیونی درمان اصلی وابستگی در بسیاری از کشورهای جهان است (مناجاتی، 1382).

متادون به مجموعه مواد افیونی تعلق دارد و اکثراً برای معالجه وابستگی به سایر مواد افیونی مثل هروئین، کدئین و مرفین به کار می­رود. متادون یک ماده افیونی مصنوعی است؛ یعنی از مواد شیمیایی و در آزمایشگاه تولید می­ شود (تقوی، 1383). متادون­درمانی، روشی است که در درازمدت جواب می­دهد. طول درمان نوسان داشته و بین 1 تا 20 سال یا بیشتر متغیر است. این درمان ممتد با دوز مناسب، از لحاظ طبی ایمن بوده و مؤثرترین درمان فعلی جهت وابستگی به مواد افیونی محسوب می­ شود (تقوی، 1383).

ارزیابی درمان نگهدارنده متادون (MMT)

بسیاری از معتادان، به خصوص مصرف­ کنندگان هروئین قادر نیستند علی­رغم درمان­های مختلف به وضعیت پرهیز مداوم دست یابند و در صورت نبود درمانی محافظت­کننده، به حیاتی ادامه خواهند داد که تا آخر عمر، تنها حول محور تهیه و مصرف مواد دور می­زند. تاکنون MMT موفق­ترین رویکرد در درمان اعتیاد شناخته شده است و موجب کاهش مصرف مواد مخدر، کاهش رفتارهای جنایی و میزان بازداشت قانونی، کاهش مرگ و میر و افزایش کارکرد شغلی، کاهش ابتلا به ایدز و هپاتیت و سایر بیماری­های عفونی مثل سلِ مقاوم به چند دارو می­ شود (50 درصد از معتادان تزریقی نیویورک HIV مثبت و ناقل ویروس ایدز هستند ولی در میان کسانی که از سال 1978، یعنی درست سه سال قبل از پیدایش ایدز، تحت درمان­های MMT بوده ­اند، این درصد تقریباً صفر بوده است). افراد تحت درمان MMT حتی اگر ناقل ویروس ایدز نیز باشند، احتمال ابتلای دیگران از طریق آنان بسیار پایین است (عزیزی، 1381).

به این ترتیب، پژوهشگر در این تحقیق به دنبال تحقق این هدف مهم است که تعیین کند سهم هریک از عوامل رضایت جنسی و باورهای ارتباطی در پیش ­بینی میزان سازگاری زناشویی در افراد معتاد تحت درمان با متادون چقدر است.

1-2-       بیان مسئله

اعتیاد عادت یا رفتاری است که اغلب ترک­ کردنش مشکل می­باشد. اعتیاد و وابستگی می ­تواند به الکل یا موادمخدر و یا قمار باشد. بسیاری از ما برای مقابله با مشکلات زندگی به اعتیاد پناه می­بریم. استفاده از الکل، موادمخدر و یا قمار برای مدتی درد یا ترس ما را تسکین می­دهد. ولی درنهایت خودش به مشکل تبدیل می­ شود. مشکلی که اغلب روابط و خانواده­ها را از هم می­پاشد (رستگار، 2002؛ ممتازی، 2002؛ به نقل از باقیانی­مقدم، فاضل­پور و رهایی، 1387).

اعتیاد دارای سه مرحله است: مرحله اول آن شروع اعتیاد است. مرحله دوم، مرحله استقرار می­باشد که برای رسیدن به این وضعیت حداقل یک ماه وقت لازم است. مرحله سوم آن اضمحلال و انهدام جسمانی و روانی است که موجبات

سرمایه‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بر خودكارآمدی و رضایت از زندگی دانش‌آموزان تأثیر دارند اما این رابطه به ندرت مورد بررسی علمی قرار گرفته است. بر این اساس، هدف عمده‌ی پژوهش حاضر پیش‌بینی خودكارآمدی و رضایت از زندگی دانش‌آموزان بر اساس سرمایه‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بود. پژوهش حاضر از نوع همبستگی است. جامعه آماری پژوهش، کلیه دانش‌آموزان دختر و پسر مقطع متوسطه شهر شیراز بود كه 398 نفر به عنوان نمونه تعیین و به روش نمونه‌گیری تصادفی خوشه‌ای چندمرحله‌ای انتخاب شدند. ابزار سنجش خودکارآمدی، مقیاس خودكارآمدی موریس، ابزار سنجش رضایت از زندگی، مقیاس رضایت از زندگی هیوبنر و همکاران و برای سنجش [سرمایه فرهنگی، سرمایه اجتماعی و سرمایه اقتصادی] مقیاس‌ها پژوهشگرساخته بود. با بهره گرفتن از روش تحلیل عاملی، روایی سازه، و با بهره گرفتن از همسانی درونی به روش آلفا كرونباخ، ضریب پایایی كلیه مقیاس‌ها مورد محاسبه قرار گرفت. یافته‌های پژوهش نشان داد کالای فرهنگی می‌تواند خودکارآمدی تحصیلی را به طور مثبت و معناداری پیش‌بینی کند. رفتارهای فرهنگی می تواند خودکارآمدی اجتماعی را به طور مثبت و معناداری پیش‌بینی کند و كالای فرهنگی و رفتارهای فرهنگی به طور مثبت و معنادار و اعتماد اجتماعی منفی و معنادار می‌توانند خودكارآمدی عاطفی را پش‌بینی كنند. علاوه بر این، یافته‌های پژوهش نشان داد مشاركت اجتماعی، اعتماد اجتماعی و کالای فرهنگی رابطه منفی و معناداری با رضایت از زندگی دارند. نتیجه‌گیری اساسی پژوهش حاضر این است كه والدین و مدرسه‌ها با افزایش میزان کالای فرهنگی به عنوان بعدی از سرمایه فرهنگی، می‌توانند خودکارآمدی تحصیلی دانش‌آموزان را افزایش دهند. خانواده‌ها و مدارس با تشویق رفتارهای فرهنگی می‌توانند به خودکارآمدی اجتماعی دانش‌آموزان كمك كنند و با افزایش دسترسی دانش‌آموزان به کالاهای فرهنگی و تشویق آنان به انجام رفتارهای فرهنگی، می‌توانند خودکارآمدی عاطفی آنان را ارتقاء بخشند. و بالاخره این كه سرمایه اقتصادی نمی‌تواند تضمین كننده رضایت از زندگی باشد و خانواده‌ها و مدارس جهت ارتقای رضایت از زندگی دانش‌آموزان لازم است به ابعاد و جهات غیرمادی نیز توجه نمایند. 

واژه های کلیدی: سرمایه فرهنگی، سرمایه اجتماعی، سرمایه اقتصادی، خودكارآمدی، رضایت از زندگی

 فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                      صفحه

فصل اول:  مقدمه

1- 1-کلیات…………………………………………………………………………………………………………………………….. 2

1-2- بیان مساله……………………………………………………………………………………………………………………… 7

1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق……………………………………………………………………………………………. 11

1-4- اهداف پژوهش…………………………………………………………………………………………………………….. 12

1-5- سؤالات پژوهش…………………………………………………………………………………………………………… 13

1-6- تعریف مفهومی متغیرها………………………………………………………………………………………………. 13

1-6-1- خودکارآمدی………………………………………………………………………………………………………. 13

1-6-2- رضایت از زندگی……………………………………………………………………………………………….. 13

1-6-3- سرمایه فرهنگی…………………………………………………………………………………………………. 14

1-6-4- سرمایه اجتماعی……………………………………………………………………………………………….. 14

1-6-5- سرمایه اقتصادی………………………………………………………………………………………………… 14

1-7- تعاریف عملیاتی متغیرها…………………………………………………………………………………………….. 14

1-7-1- خودکارآمدی……………………………………………………………………………………………………… 14

1-7-2- رضایت از زندگی……………………………………………………………………………………………….. 15

1-7-3- سرمایه فرهنگی…………………………………………………………………………………………………. 15

1-7-4- سرمایه اجتماعی……………………………………………………………………………………………….. 15

1-7-5- سرمایه اقتصادی………………………………………………………………………………………………… 16

عنوان                                                                                                                      صفحه

فصل دوم : مبانی نظری و تحقیقات پیشین

2-1- مبانی نظری…………………………………………………………………………………………………. 18

2-1-1- مفهوم خودکارآمدی………………………………………………………………………………………….. 18

2-1-2- رضایت از زندگی……………………………………………………………………………………………….. 23

2-1-3- سرمایه فرهنگی…………………………………………………………………………………………………. 26

2-1-4- سرمایه اجتماعی……………………………………………………………………………………………….. 32

2-2- تحقیقات پیشین………………………………………………………………………………………… 37

2-2-1- تحقیقات پیشین مربوط به خودكارآمدی و سرمایه‌ها……………………………………. 37

2-2-2- تحقیقات پیشین مربوط به رضایت از زندگی و سرمایه‌ها……………………………… 39

 فصل سوم: روش پژوهش

3-1- طرح پژوهش……………………………………………………………………………………….. 42

3-1-1- جامعه آماری………………………………………………………………………………………………………. 42

3-1-2- نمونه و روش نمونه گیری………………………………………………………………………………… 42

3-2- ابزارهای پژوهش…………………………………………………………………………………………. 43

3-2-1- مقیاس خودکارآمدی…………………………………………………………………………………………. 43

3-2-2- مقیاس رضایت از زندگی ( BMSLSS)………………………………………………………….. 46

3-2-3- مقیاس سرمایه فرهنگی……………………………………………………………………………………. 47

3-2-4- مقیاس سرمایه اجتماعی…………………………………………………………………………………… 49

3-2-5- مقیاس سرمایه اقتصادی……………………………………………………………………………………. 50

 

 

3-3- نحوه اجرای آزمون………………………………………………………………………………………………………. 51

3-4- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات…………………………………………………………………………………… 51

 عنوان                                                                                                                      صفحه

فصل چهارم: یافته‌ها

4-1- یافته­ های توصیفی متغیرهای مورد پژوهش……………………………………………………………… 53

4-2- یافته های مربوط به سئوالات پژوهش………………………………………………………………………. 54

4-2-1- رابطه سرمایه فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی با خودکارآمدیو رضایت از زندگی……. 54

4-2-2- پیش‌بینی خودکارآمدی بر اساس سرمایه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی….. 55

4-2-3- پیش‌بینی رضایت از زندگی بر اساس سرمایه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی……………… 58

فصل پنجم: بحث و نتیجه‌گیری

5-1- بحث و بررسی یافته­ های پژوهش………………………………………………………………………………. 60

5-2-کاربردهای نظری و عملی…………………………………………………………………………………………….. 68

5-3- محدودیت های تحقیق……………………………………………………………………………………………….. 70

5-4- پیشنهادهای تحقیق……………………………………………………………………………………………………. 71

 فهرست منابع و مآخذ

منابع فارسی ……………………………………………………………………………………………………………. 72

منابع انگلیسی………………………………………………………………………………………………………….. 77

کلیات

زندگی هر انسان از باورها، هیجان‌ها و عواطف او ساخته شده است. فرایندهای شناختی و هیجانی در جای‌جای زندگی، بر عملکرد انسان تأثیر می‌گذارند. باورهای خودکارآمدی[1] از مفاهیمی هستند که همواره توجه روان‌شناسان را به خود جلب کرده‌اند و در ابعاد گوناگون زندگی انسان متجلی می‌شوند. برای نخستین بار بندورا[2] (1977)، مفهوم خودکارآمدی را به ادبیات روان‌شناسی وارد کرد. خودكارآمدی از مفاهیم مهم در نظریه­ی شناختی-اجتماعی بندورا است‌ (باسول[3]، 2010). ‌در نظریه‌ی شناختی-‌‌اجتماعی خود‌کارآمدی عبارت از احساس شایستگی، کفایت و قابلیت در کنارآمدن با زندگی است (شولدز و شولدز[4]، 1998). بندورا خودکارآمدی را یکی از فرایندهای شناختی می‌داند که ما از طریق آن بسیاری از رفتارهای اجتماعی خود و بسیاری از ویژگی‌های شخصی را گسترش می‌دهیم. رفتارهای اشخاص به این بستگی دارد که خود باور داشته باشند که می‌توانند عمل خاصی را با موفقیت به انجام برسانند (بندورا، 1977؛ ترجمه ماهر، 1372). باورهای فرد نسبت به توانایی‌های خود بر رفتار به شیوه‌های مختلف، از جمله بر انتخاب‌های آن‌ ها تأثیر مثبت می‌گذارد و باعث می‌شود که فرد جریان عمل را دنبال یا قطع کند (آب‌نیکی، 1385). خودکارآمدی بالا موفقیت و زندگی شخصی انسان را از طرق بسیار، غنی می‌کند (پرسکیوا، بوتا و پاپاگیانی[5]، 2008)، پژوهش‌های انجام شده، نشان می‌دهند که خودکارآمدی در شکل دهی به رفتار فردی و دستیابی موفق به اهداف نقش قدرتمندی دارد (استیس[6] و همکاران، 2006). 

    از نظر بندورا، خودکارآمدی تنها زمانی بر کارکرد تأثیر می‌گذارد که شخص، مهارت‌های لازم را برای انجام کاری ویژه دارا باشد و برای انجام آن کار به­ اندازه‌ی کافی برانگیخته شود (فراری 1991، به نقل از پاجارس[7]، 1996). خودکارآمدی به عنوان یکی از مفاهیم محوری در مبحث شناختی­- اجتماعی، کانون توجه بسیاری از متخصصان تعلیم و تربیت می­باشد و سهم مهمی در روانشناسی تربیتی دارد، چرا که باور افراد از توانمندی­ها و شایستگی­هایشان و همچنین تفکر، استدلال و تفسیر آنان هنگام مواجه شدن با مسائل و موقعیّت­ها، جنبه­ های مختلف زندگی آنان را تحت الشعاع قرار می­دهد (نیکنام، 1390).

    از دیدگاه پاستورلی و همکاران (2001)، خودکارآمدی سازه­ای چند بعدی است و باید در زمینه ­های مختلف مورد ارزیابی قرار گیرد. خودکارآمدی به توان فرد در رویارویی با مسائل برای رسیدن به اهداف و موفقیت او اشاره دارد.

تحقیقات نشان داده­اند که خودکارآمدی بیشتر از این که تحت تأثیر ویژگی‌های هوش و توان­ یادگیری دانش‌آموزان باشد، تحت تأثیر ویژگی‌های شخصیتی از جمله باور داشتن خود (اعتماد به نفس)، تلاشگر بودن و تسلیم نشدن (خودباوری)، وارسی علل عدم موفقیت به هنگام ناکامی (خودسنجی)، آرایش جدید مقدمات و روش‌های اجتماعی رسیدن به هدف (خودتنظیمی) و تحت کنترل درآوردن تکانه‌ها (خودرهبری)، قرار دارد. این عوامل در برخی از دانش‌آموزان حتی بیشتر از توان یادگیری موجب پیشرفت آنها می‌شود (بهرامی، 1386؛ به نقل از پور جعفردوست، 1386).

ارتباط خودکارآمدی با بافت اجتماعی، انکارناپذیر است. به بیان لینن‌برینک و پینتریچ[8] (2003)، خودکارآمدی به عنوان قضاوت فرد درباره توانایی انجام یک فعالیت خاص، تحت تأثیر تفاوت‌های درون فردی و محیطی قرار دارد؛ به طوری که برای تکالیف یکسان، ادراک خودکارآمدی افراد با توجه به بافت محیطی، متفاوت است. بنابراین، خودکارآمدی می‌تواند با انواع مختلف سرمایه (فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی) رابطه منطقی و نزدیکی داشته باشد. با توجه به پیشینه­ی موجود، این موضوع کمتر مورد توجه قرار گرفته است و بر همین اساس پژوهش حاضر تلاش کرده است رابطۀ خودکارآمدی را با انواع مختلف سرمایه (فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی[9]) بررسی کند تا در جهت پیوند مفاهیم جامعه­شناختی با مفاهیم روان­شناختی و ارائه‌ دید سیستمی به مفاهیم یادشده گام کوچکی برداشته باشد. در عین حال، یادکرد این نکته بایسته است که تمام سرمایه ­های زندگی انسان، اگر در او احساس رضایت درونی ایجاد نکنند، از کارکرد اصلی خود دور مانده‌اند. بنابراین، دیگر متغیر این پژوهش، که به عنوان یکی از پیامدهای  سرمایه ­های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی محسوب می­­شود، «رضایت از زندگی[10]» است.  

رضایت از زندگی بیانگر نگرش مثبت فرد نسبت به جهانی است که در آن زندگی می‌کند. اینگلهارت[11] (1998) مفهوم رضایت را این گونه تعریف می کند: احساس رضایت از بازتاب توازن میان آرزوهای شخصی و وضعیت عینی فردی به وجود می‌آید.

ازکمپ[12] (1995)، در تعریف رضایت از زندگی می‌گوید: رضایت بر تجربه شناختی و داورانه‌ای دلالت دارد که به عنوان اختلاف ادراک شده بین آرزو و پیشرفت در زندگی (یعنی تحقق آرزو) تعریف می‌شود. این تعریف طیفی را تشکیل می‌دهد که از ادراک کامروایی تا حس محرومیت را در بر می‌گیرد. این مفهوم با مفهوم خوشحالی که ناظر بر تجربه­ی عاطفی (هیجان و احساسات) می‌شود، تفاوت دارد. رضایت از زندگی، نگرش فرد، ارزیابی عمومی نسبت به کلیت زندگی خود و یا برخی از جنبه‌های زندگی، همچون زندگی خانوادگی و تجربه آموزشی است (دینر، سان، لوکاس و اسمیت[13]، 1999).

رضایت از زندگی یک مفهوم ذهنی و منحصر به فرد برای هر انسان است که جزء اساسی بهزیستی ذهنی را تشکیل می‌دهد و عمومأ به ارزیابی‌های شناختی یک فرد از زندگی خود اشاره دارد. این مفهوم شامل یک ارزیابی کلی از زندگی بوده و فرایندی مبتنی بر قضاوت فردی است. در این روند، مقایسه‌ای بین ملاک‌های فرضی شخص با زندگی واقعی‌اش صورت گرفته و هر چه واقعیت زندگی با این ملاک‌های فرضی نزدیک به هم باشند، فرد احساس رضایت بیشتری از زندگی می‌کند (دلاهایج، گیلارد و وان دام[14]، 2010).

 آن­گونه که در پژوهش­ها آمده است، عوامل متفاوتی در رضایت از زندگی مشارکت دارند؛ گیبسون[15] (1986) تعامل اجتماعی، دینر (1985) عوامل شخصیتی، جورج[16] (1981) سطح درآمد و طبقه اجتماعی و ویلیتس و کرایدر[17] (1988) مذهب را در میزان رضایت از زندگی مؤثر دانسته‌اند. لذا بر اساس آن­چه که پیش­تر بیان شد و با توجه به پاره‌ای عوامل تأثیرگذار بر شاخص‌های رضایت از زندگی، در پژوهش حاضر از میان عوامل مختلف مرتبط با رضایت از زندگی، رابطه‌ی انواع سرمایه (فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی)، با این متغیر بررسی شده است. بر همین مبنا در ادامه، درآمدی به متغیرهای سرمایۀ فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ارائه خواهد شد.

متغیر سرمایه فرهنگی، که رابطۀ آن با خودکارآمدی و رضایت از زندگی بررسی شد، عبارت است از گرایش‌ها و عادات دیرپا که در طی فرایند جامعه‌پذیری، حاصل می‌شوند و نیز اهداف فرهنگی ارزشمند، نظیر صلاحیت‌های تحصیلی و فرهنگی. از جمله گرایش‌ها و عادات، می‌توان به مهارت‌های غیر رسمی بین اشخاص مانند سبک زندگی، وضعیت تحصیلی، سلیقه و زبان، اشاره نمود. سرمایه فرهنگی در بین سرمایه‌ها، پا برجاترین و ثابت‌ترین سرمایه است (نوغانی، 1385).

بوردیو[18] (1997) اولین بار مفهوم سرمایه فرهنگی را برای تحلیل اینکه چگونه فرهنگ و تحصیلات تعامل دارند و در بازتولید اجتماعی سهیم هستند، به کار برد. نوغانی (1385) نشان داد، در پرتو حضور سرمایه اجتماعی و سرمایه اقتصادی، سرمایه فرهنگی سهم مثبت و معناداری در احتمال قبولی، و نمره کسب شده توسط داوطلبان آزمون سراسری، جهت ورود به آموزش عالی دارد. ترامونته و ویلمز (2010) در تحقیق خود نشان دادند که سرمایه فرهنگی بر روی بازده آموزشی تاثیر مثبت و معناداری دارد. بخش عمده‌ای از تحقیقات انجام شده در زمینه تأثیر سرمایه فرهنگی بر عملکرد تحصیلی، در حوزه‌ی جامعه‌شناسی آموزش و پرورش صورت گرفته است. اگر چه می‌توان رابطه این نوع سرمایه را با سایر ابعاد حیات اجتماعی- فرهنگی (نظیر نحوه تعریف فرد از خویشتن) نیز مورد مطالعه قرار داد، بنابراین با توجه به اهمیت این سرمایه‌ها و میزان تأثیرشان بر پیشرفت تحصیلی بررسی ارتباط‌شان با خودکارآمدی دانش‌آموزان، که مسلمأ آن هم در پیشرفت تحصیلی جایگاه بسزایی دارد، می‌تواند یک بررسی کاربردی باشد.

لینچ و کاپلان[19] (1997) سرمایة اجتماعی را نوعی انباشت سرمایه و شبکه‌هایی معرفی می‌کنند که همبستگی اجتماعی، تعهد اجتماعی و در نتیجه نوعی عزت نفس و سلامتی در افراد به وجود می‌آورد. پاتنام[20] (1995) نیز سرمایه‌ی اجتماعی را در اجزایی چون شبکه‌ها، هنجارها و اعتماد خلاصه می­ کند. هارفام[21] (1994) بر این باور است که سرمایه‌ی اجتماعی عوامل استرس‌زا را در زندگی کاهش می‌دهد و خطر این عوامل را در زندگی کم می‌کند. سرمایة اجتماعی می‌تواند حوادث منفی زندگی همچون از دست دادن شغل را کاهش دهد. گروسی و نقوی (۱۳۸۷) دریافتند بالا نبودن سطح کیفیت زندگی در بین شهروندان تحت تأثیر سطح نسبتأ متوسط سرمایه اجتماعی ایشان است. فونگ ساوان و همکاران[22] (۲۰۰۶)، در پژوهشی با عنوان سرمایه­ اجتماعی، وضعیت اقتصادی-اجتماعی و اضطراب روان‌شناختی در استرالیا، نشان دادند که با افزایش سرمایه اجتماعی، اضطراب کاهش می‌یابد. هانگ چائو، ون-یین و چینگفو[23] (۲۰۰۹) در پژوهشی با عنوان سرمایه­ اجتماعی و پیشرفت تحصیلی در بین دانش‌آموزان نروژی نشان دادند که سرمایه­ اجتماعی دانش‌آموزان (روابط اجتماعی با والدین، معلمان و هم­سالان) ارتباط معناداری با پیشرفت تحصیلی دارد.

نری و وایل[24] (۲۰۰۸)، در پژوهشی با عنوان سرمایه­ اجتماعی و عملکرد تحصیلی در بین دانش‌آموزان استرالیا نشان دادند که سرمایه­ اجتماعی، لزومأ تأثیری بر پیشرفت تحصیلی ندارد اما بر بهزیستی افراد مؤثر است.

 سرمایه اقتصادی عبارت است از همه‌ی کالاهای مادی که در دسترس فرد قرار دارد؛ این کالاها می‌توانند از خانه و نوع و اندازه‌ی آن،‌ تا اتومبیل و کالاهای استفاده ‌شده در درون خانه مانند یخچال، تلویزیون و … تا وسایل شخصی دانش‌آموز مانند نوع لوازم تحریر، اتاق شخصی و … را دربرگیرد (نوغانی، 1385). آن­چه در این میان نقش این سرمایه را برجسته­تر می­ کند، ارتباط مستقیم آن با وضعیت اقتصادی­-اجتماعی خانواده­ها، به عنوان خاستگاه نخستین رضایت از زندگی و خودکارآمدی است. مسلم است که بسیاری از خانواده­ها به دلیل محدودیت در سرمایۀ اقتصادی، در حوزۀ تربیت فرزندان و ایجاد حس کارآمدی در آنان و هم­چنین در ایجاد رضایتمندی – حداقل مادی – در فرزندانشان، به مشکلاتی دچار می­شوند (دهقانی، اکبرزاده، خوش فر و ربانی، 1389). از این رو بررسی این متغیر نیز در کنار سرمایه‌های پیش­گفته، در دستور کار این پژوهش قرار گرفته است.   

1-2- بیان مسئله

خودکارآمدی به توان فرد در رویارویی با مسائل برای رسیدن به اهداف و موفقیت او اشاره دارد.  بندورا معتقد است افراد با خودکارآمدی بالا از فرایندهای فکری سطح بالاتر (از قبیل تجزیه و تحلیل، ترکیب و ارزشیابی از طبقه سوم بلوم) برای حل مسائل پیچیده استفاده می‌کنند. این افراد خود را در تکالیف چالش انگیز موفق تصور می‌کنند؛ در حالی که افراد با خودکارآمدی پایین از فرایندهای فکری سطح پایین‌تر استفاده می‌کنند و در انجام تکالیف، خود را بدشانس می‌دانند. این تفاوت نگرش و عملکرد منجر به ایجاد تفاوت در انگیزش آن‌ ها می‌­شود (بندورا، 1986). همچنین باورهای خودکارآمدی نقش مهمی در رشد انگیزش درونی دارد. این نیروی درونی وقتی رشد می‌یابد که تمایل برای دست‌یابی به این معیار در فرد ایجاد شود و در صورت کسب نتیجه، فرد به خودسنجی مثبتی دست پیدا می‌کند. این علاقه‌ی درونی موجب تلاش‌های فرد در طولانی مدت و بدون حضور پاداش‌های محیطی می‌شود (کدیور، 1382). خودكارآمدی، یكی از صفات مثبت است كه انسان‌ها تمایل دارند به آن دست پیدا كنند زیرا برخوردار بودن از آن تا حد زیادی تضمین كننده موفقیت افراد در جوانب مختلف زندگی است. تقویت این سازه مهم در فرد بسته به عوامل متعددی است که در تحقیقات مختلف مورد بررسی قرار گرفته و نقش این عوامل خاطرنشان شده است. فرد برای تقویت هر ویژگی در خود نیاز به قابلیت و ظرفیت متناسب با آن ویژگی دارد و سپس نیاز به سرمایه­ای که به وی در جهت تقویت آن ویژگی کمک کند. از آنجا که هرچه توانایی فرد در انجام فعالیت‌هایش بیشتر باشد، فرد قضاوت بهتری از خود به عنوان یک فرد توانمند خواهد داشت و دارای خودکارآمدی بالاتری خواهد بود، به نظر می‌رسد با توجه به اینکه سرمایه ­های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، دارایی­ های فرد محسوب می­شوند و نقش مهمی در زندگی فرد ایفا می‌کنند (مثلأ فرد که دارای سرمایه فرهنگی بالاتری است، مدارک علمی بیشتری دارد، از لحاظ فرهنگ مطالعه در سطح بالاتری قرار دارد و کالاهای فرهنگی بیشتری از قبیل کتاب در دسترس دارد، و شخصی که دارای سرمایه اجتماعی بالاتری است، از مهارت‌های اجتماعی بالاتری برخوردار است) و مسلمأ این دارایی‌های فرهنگی و اجتماعی وی را نسبت به توانایی‌هایش خوش‌بین‌تر خواهد کرد. با بررسی تحقیقات مختلف به نظر می­رسدکه تأثیر سرمایه ­های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بر خودکارآمدی نادیده گرفته شده است.

سازه دیگری که مورد بررسی قرار گرفته است، رضایت از زندگی است. رضایت از زندگی یک مفهوم ذهنی و منحصر به فرد برای هر انسان است که جزء اساسی بهزیستی ذهنی را تشکیل می‌دهد و عمومأ به ارزیابی‌های شناختی یک فرد از

با شکل گیری یک نظام سیاسی برخی قواعد و لوازم برای قوام و دوام آن لازم می باشد. یکی از این ملزومات ، آیین های درباری و مهم ترین آن ها «آیین بار دهی شاهانه» است. به طوری که نظام بار گستردگی به درازای عمر تاریخ سیاسی حکومت ها دارد  که گستره ای غیر منقطع اما کج دار و مریز بر احوال آن جاری بوده است. در اهمیت آن همین نکته بس که در زبان فارسی کاخ شاهی را «بارگاه » و «دربار» می نامند. پس هرجا پادشاهی بوده به ناچار تشریفات باردهی شاهانه نیز جبراً و منطقاً بایستی وجود داشته باشد.

این تشریفات درواقع بازخورد و نقطه انعکاسی از احوالات درونی یک حکومت خبر می داده است.بدین معنا که حکومتها در این تشریفات، فرهنگ غالب و اصیل خود و ارزشهای مورد تفوق جامعه خود را نشان می دادند. تنوع  و گستردگی انواع قدرتهای حاکمه به تبعِ خود، تشریفات گوناگون و متنوعی را نوید می داد که مسلماً با دوران قبل و بعد از خود متغییر بوده است؛ اما این بدان معنا نیست که اصل و ماهیت این نظام تشریفات از بیخ و بن تغییر یابد بلکه تنها ظواهر امر از حکومت و یا قدرتی به حکومت و قدرت دیگری فرق می کرد.

این کار بر آن است تا قواعد و مراتب این آیین ها را در طول تاریخ ایران با تکیه بر دوره صفویه را بیان دارد و از سویی میزان تأثیر عوامل  گوناگون در حکومت ها از جمله اوضاع اقتصادی، دینی، اجتماعی، خاستگاهی و…. بر نوع اجرای و کیفیت اجرای این مراسم را بیان دارد.این کار به روش پژوهش تاریخی و توصیفی و تحلیلی انجام شده است.

واژه های کلیدی: بارعام، بار خاص، دربار، ایران، صفویه

فهرست مطالب

مقدمه  …………………………………………………………………………………………………………………..1

معرفی منابع…………………………………………………………………………………………………………….7

فصل1.بار و آیین آن در ایران قبل از اسلام ……………………………………………………………

درآمد  …………………………………………………………………………………………………….14

بار و آیین آن در ایران قبل از اسلام(دوره هخامنشی و ساسانی)…………………….. 15

فصل 2.بار و آیین آن در ایران در دوره پس از اسلام ……………………………………………..

درآمد  ……………………………………………………………………………………………………35

خلفای اموی و نظام بار در این دوره  …………………………………………………………35

عباسیان و نظام بار در این دوره  ………………………………………………………………..36

 

فصل3.بار و آیین آن در حکومت های ایران پس از اسلام  …………………………………….

درآمد  ……………………………………………………………………………………………………45

طاهریان و نظام بار در آن دوره   ……………………………………………………………….45

صفاریان و نظام بار در آن دوره  ………………………………………………………………..46

سامانیان و نظام بار در آن دوره  ………………………………………………………………..49

زیاریان و نظام بار در آن دوره  …………………………………………………………………52

آل بویه و نظام بار در آن دوره  ………………………………………………………………..53

غزنویان و نظام بار در آن دوره  ……………………………………………………………….54

سلاجقه ونظام بار درآن دوره  ………………………………………………………………64

مغولان و نظام بار درآن دوره  ………………………………………………………………71

تیموریان و نظام بار در آن دوره …………………………………………………………..81

فصل 4.صفویه و نظام بار در آن دوره  …………………………………………………………..

تأثیر ساختار قدرت صفویه در رابطه با تشریفات درباری…………………………87

کاخ ها و اماکن مخصوص بار در دوره صفوی  …………………………………….92

نحوه اجرای مراسم بار در دوره صفویه  ……………………………………………….99

مراسم تاج گذاری پادشاه صفوی و تشریفات بار  ………………………………..103

مناصب مرتبط با تشریفات بار  ………………………………………………………..

درآمد………………………………………………………………………………………………115

منصب ایشیک آقاسی باشی و یساولان  ………………………………………………115

سایر مناصب وابسته به نظام و تشریفات بار در دوره صفویه  ………………..130

فصل5.بار خاص و بار عام در دوره صفویه  ………………………………………………

به حضور پذیرفتن سفرا در دوره صفویه(بار خاص)    …………………………135

نقش باردر دادخواهی دادخواهان و نظام قضایی دولت صفوی(بار عام)…161

نقش پیشکشها در نظام باردهی پادشاهان   ………………………………………175

بازتاب هنر در نظام باردهی…………………………………………………………………………..179

موسیقی……………………………………………………………………………………………………..179

نتیجه ………………………………………………………………………………………………………..185

کتابنامه …………………………………………………………………………………………………….189

 

 

 

 

فهرست تصاویر

تصویر شماره 1. بار دادن داریوش………………………………………………………………………..17

تصویر شماره 2. بر تخت نشستن هلاکو(663-654)در خیمه هزار میخی………………….76

تصویر شماره 3. بار در دربار باتو بن توشی بن چنگیز…………………………………………..78

تصویر شماره 4. تالار طویله……………………………………………………………………………….98

تصویر شماره 5. نحوه پذیرایی دوره صفویه………………………………………………………..114

چكیده

هدف: هدف از پژوهش حاضر بررسی اعتبار مقالات ایرانی حوزه شیمی در سال 2010 میلادی بر پایه ارزش استنادی آنها می‌باشد. ارزش استنادی بر اساس شاخص‌های بسامد متنی استناد، سهم استناد متنی و جایگاه استنادی محاسبه شده است.

روش: پژوهش حاضر به روش تحلیل استنادی صورت گرفته است. گردآوری داده‌ها به روش تحلیل استنادی با رویكرد تحلیل بافتار صورت گرفته و برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از آمار توصیفی و آزمون همبستگی اسپیرمن استفاده شده است.

یافته‌ها: در این پژوهش از روش نمونه گیری هدفمند استفاده شده است و 955 مقاله استناد کننده به 517 مقاله ایرانی مورد بررسی قرار گرفته است. این مقالات 1434 استناد متنی به مقالات ایرانی داده اند كه 155 مورد (برابر با 16 درصد) ازآنها خود‌استنادی است. در شاخص سهم استناد متنی 74/66 درصد از مقالات دارای كمترین مقدار سهم استناد متنی و26/33 درصد نیز مقادیری بین 1 تا بیش از 6 را به خود اختصاص دادند. یافته‌ها، همچنین، نشان داد در شاخص جایگاه استنادی، 5/91درصد از مقالات دارای كمترین مقدار و درصد ناچیزی از مقالات نیز مقادیری بین 1/1 تا بیش از 5 را بدست آورده‌اند. همچنین، 68/61 درصد از مقالات ایرانی استنادهای خود را از بخش‌های مقدماتی مقالات استنادكننده بدست آورده‌اند. یافته‌ها بیانگر آن است که استناد پیش‌بین مناسبی برای بسامد متنی استناد و جایگاه استنادی است. بسامد متنی استناد نیز پیش‌بین مناسبی برای جایگاه استنادی است اما بعد از حذف خوداستنادی چنین رابطه‌ای مشاهده نگردید. ضریب تاثیر مجلات استنادكننده نیز با هیچكدام از شاخص‌های مورد بررسی رابطه معناداری ندارد.

نتیجه‌گیری: با آن كه ایران به لحاظ میزان رشد تولیدات علمی جایگاه بالایی در میان كشورهای جهان دارد اما بررسی ارزش استنادی مقالات حوزه شیمی ایران نشان داد بیشینه مقالات از كمترین ارزش استنادی برخوردار بوده ­اند. یافته‌ها، همچنین، نشان داد اگر در سامانه ارزیابی پژوهشی كشور به ارزیابی دقیق­تر و عینی­ترمقالات مورد نیاز باشد، بهتر است ارزیابی‌های كیفی حاصل از شاخص‌های ارزشگذاری شده را جایگزین ارزیابی كمی و سطحی مبتنی بر شمارش ساده استناد نمود.

كلیدواژه: استناد،ارزش استنادی، بسامد متنی استناد، سهم استناد متنی، جایگاه استنادی، شیمی، ایران

 فهرست مطالب

عنوان                                                                                              صفحه

 فصل اول : مقدمه

1-1. کلیات…………………………………………………………………………………………………. 2

1-2-بیان مساله……………………………………………………………………………………………………. 3

1-3.  ضرورت و اهمیت پژوهش………………………………………………………………………… 5

1-4.  اهداف پژوهش…………………………………………………………………………………………………. 6

1-4-1. هدف کلی…………………………………………………………………………………………………….. 6

1-4-2. اهداف جزیی………………………………………………………………………………………………….. 6

1-4-3. اهداف فرعی …………………………………………………………………………………………………. 7

1-5. پرسش‌های پژوهش……………………………………………………………………………………………. 7

1-5-1. پرسش های فرعی………………………………………………………………………………………. 8

1-6. تعاریف  مفهومی ……………………………………………………………………………………….. 8

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش

2-1. مبانی نظری……………………………………………………………………………………………………. 11

2-1-1. مقدمه……………………………………………………………………………………………………….. 11

2-1-2. تولید علم…………………………………………………………………………………………………. 11

2-1-3. شاخص های کمی و کیفی علم………………………………………………………………….. 12

2-1-3-1. استناد…………………………………………………………………………………………………………. 12

2-1-3-2. انواع استناد در مطالعات تحلیل استنادی………………………………………………………………….. 14

2-1-4. رفتار استنادی…………………………………………………………………………………………………. 15

2-1-4-1. نظریه‌های رفتار استنادی…………………………………………………………………… 16

2-1-4-1-1. نظریه هنجاری استناد …………………………………………………………………………….. 17

2-1-4-1-2 . رهیافت ساختار اجتماعی رفتار استنادی……………………………………….. 18

2-1-4-1-3. نظریه چند بعدی استناد……………………………………………………………….. 19

2-1-4-1-4. سایر تحلیل ها………………………………………………………………………………… 21

2-1-5. پیچیدگی انگیزه های استناد……………………………………………………………….. 22

2-1-6. انگیزه های عدم استناد…………………………………………………………………………… 23

عنوان                                                                                              صفحه

2-1-7. روش‌های بررسی انگیزه‌های استناد……………………………………………………….. 24

2-1-7-1. بررسی رفتاراستنادی بر اساس میزان استفاده ازمنابع مورد استناد……………………….. 27

2-1-8. نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………. 30

2-2. پیشینه تحقیق…………………………………………………………………………………………….. 32

2-2-1. مقدمه…………………………………………………………………………………………………… 32

2-2-2. تولید علم در ایران……………………………………………………………………………………. 33

2-2-2-1. اثرگذاری علم ایران……………………………………………………………………. 35

2-2-2-2. تولید علم ایران در حوزه شیمی……………………………………………………………. 36

2-2-2-2-1. اثرگذاری مقالات ایران درحوزه شیمی……………………………………………….. 38

2-2-3. ارزش استنادها به آثارایرانی به طور كلی و در حوزه شیمی ………………………… 39

2-2-4. بررسی ارزش استنادها درجهان…………………………………………………………………… 40

2-2-4-1. سنجش ارزش استنادی بر پایه نوع استناد………………………………………… 40

2-2-4-2.  سنجش ارزش استنادی بر پایه جایگاه استناد …………………………………… 44

2-2-4-3. سنجش ارزش استنادی بر پایه بسامد متنی استناد…………………………….. 47

2-2-5. بررسی انگیزه های استناد……………………………………………………………………………. 48

2-2-6. بررسی انگیزه‌‌های عدم استناد…………………………………………………………. 49

 

 

2-2-7. خود استنادی………………………………………………………………………………………….. 49

2-2-8. نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………….. 51

فصل سوم: روش شناسی پژوهش

3-1. مقدمه………………………………………………………………………………………….. 55

3-2. روش پژوهش……………………………………………………………………………………….. 55

3-3. جامعه پژوهش …………………………………………………………………………………… 55

3-4.  منبع و ابزار گردآوری داده ها………………………………………………………….. 56

3-5. روش گردآوری داده ها……………………………………………………………………. 57

3-5-1. تولیدات علمی ایران…………………………………………………………………… 57

3-5-2. استنادها به مقالات ایران………………………………………………………….. 57

3-6 . تعاریف  عملیاتی……………………………………………………………………………… 58

3-7. ابزار تجزیه و تحلیل داده ها…………………………………………………………………. 60

3-8. روش تجزیه وتحلیل داده‌ها………………………………………………………… 60

عنوان                                                                                              صفحه

3-8-1 . روش محاسبه شاخص‌ها……………………………………………………………………. 60

3-8-1-1. شاخص بسامد متنی استناد …………………………………………………………… 60

3-8-1-2. شاخص سهم استناد متنی……………………………………………………………. 61

3-8-1-3. شاخص جایگاه استنادی ……………………………………………………….. 61

3-8-1-3-1. ارزش‌گذاری مقالات بر اساس شاخص جایگاه استنادی…………………… 62

3-8-1-4. ضریب تاثیر مجلات استنادكننده ………………………………………………….. 63

3-8-1-5. كنترل متغیر خوداستنادی در نتایج پژوهش …………………………………… 63

فصل چهارم: یافته ها

4-1. مقدمه…………………………………………………………………………………. 65

4-2. یافته های توصیفی………………………………………………………………… 65

4-3.  بررسی رابطه‌ی میان فراوانی استناد و بسامد متنی استناد ……………………….. 67

4-4. وضعیت سهم استناد متنی مقالات ایرانی حوزه شیمی ……………………….. 69

4-5. بررسی رابطه‌ی میان فراوانی استناد و سهم استناد متنی……………………………. 70

4-6.  وضعیت مقالات ایرانی به لحاظ شاخص جایگاه  استنادی……………………………. 70

4-7. بررسی رابطه‌ی بین فراوانی استناد و ارزش جایگاهی استناد ……………………….. 73

4-8.  بررسی رابطه‌ی بین بسامد متنی استناد و ارزش جایگاهی استناد………………….. 74

4-9. مقالات برتر…………………………………………………………………………… 75

4-9-1. رتبه بندی مقالات برتر به لحاظ سهم استناد متنی…………………………… 75

4-9-1-1. رتبه بندی نویسندگان ایرانی به لحاظ شاخص سهم استناد متنی ……………………….. 77

4-9-2 . برترین مقالات به لحاظ شاخص استناد ………………………………………. 79

4-12-3. برترین مقالات به لحاظ شاخص بسامد متنی استناد……………………. 81

4-9-3-1. نویسندگان برتر به لحاظ شاخص بسامد متنی استناد…………… 83

4-9-4. مقالات برتر به لحاظ شاخص جایگاهی استناد…………………………………….. 84

4-9-5. برترین مقالات در چهار شاخص مورد بررسی……………………………………. 86

4-10. رابطه میان ارزش سهم استناد متنی مقالات ایرانی و ضریب تاثیر مجلات استناد كننده        88

4-11. رابطه میان جایگاه استنادی مقالات ایرانی و ضریب تاثیر مجلات

استناد كننده ………………………………………………………………………… 88

4-12. رابطه میان فراوانی استناد مقالات ایرانی و ضریب تاثیر مجلات استناد كننده …………… 89

عنوان                                                                                              صفحه

فصل پنجم: بحث،نتیجه گیری و پیشنهادات

5-1. مقدمه…………………………………………………………………… 91

5-2. آیا رابطه معنی‌داری میان فراوانی استناد به مقالات شیمیدانان ایرانی و بسامد متنی استناد آنها وجود دارد؟      91

5-3. وضعیت مقالات ایرانی حوزه شیمی به لحاظ شاخص سهم استناد متنی چگونه است؟.. 94

5-4. آیا رابطه معنی داری میان فراوانی استناد به مقالات ایرانی و سهم استناد‌ متنی آنها وجود دارد؟          97

5-5. فراوانی استناد به مقالات ایرانی به لحاظ ارزش جایگاه استنادی آنها چگونه است؟………. 98

5-6. آیا رابطه  معنی‌داری میان فراوانی استناد به مقالات ایرانی و ارزش جایگاه استنادی آنها وجود دارد؟     102

5-7. آیا رابطه  معنی‌داری میان بسامد متنی استناد به مقالات ایرانی و ارزش جایگاه استنادی آنها وجود دارد؟         104

5-8. برترین مقالات ایران در شاخص های مورد بررسی این پژوهش کدامند؟……………………….. 105

5-9. آیا رابطه معنی‌داری بین سهم استناد متنی مقالات ایرانی و ضریب تاثیر مجلات استناد کننده به آنها وجود دارد؟         107

5-10. آیا رابطه معنی‌داری بین ارزش جایگاه استنادی مقالات ایرانی و ضریب تاثیر مجلات استناد کننده به آنها وجود دارد؟  108

5-11. آیا رابطه معناداری بین فراوانی استناد به مقالات ایرانی و ضریب تاثیر مجلات استناد کننده به آنها وجود دارد؟ 109

5-12. نتیجه گیری…………………………………………………….. 111

5-13. پیشنهادهای كاربردی……………………………………………. 113

5-14. پیشنهادهایی برای پژوهش‌های آینده………………………………………….. 114

منابع و مآخذ

منابع فارسی…………………………………………………. 116

منابع انگلیسی   119

کلیات

عصاره اندیشه و نگرش محققین یا حاصل یافته‌های پژوهشی آنان در قالب کتاب یا مقاله مجلات به ظهور می‌رسد. در سال‌های اخیر در نمایه‌های استنادی معتبر، شاخص مقالات ایران به لحاظ کمی به موفقیت‌های چشمگیری دست یافته است اما این شاخص کیفیت و اثر گذاری مقالات را نشان نمی‌دهد.

موسسه تامسون رویترز (آی.اس.آی.سابق) شاخص‌هایی مانند شمار استنادها، ضریب تأثیر و درصد مدارک استناد شده را برای نشان دادن جنبه‌های مختلف اعتبار مقالات علمی به کار می‌برد. میزان استناد به عنوان شاخص پایه معرفی شده است و اثرگذاری مقاله با آن سنجیده می‌شود. با این حال، شمار استنادها نمی‌تواند به طور مطلق برای سنجش اعتبار آثار به کار رود زیرا انگیزه‌های متفاوتی در استناد یا عدم استناد به یک مقاله دخیل هستند.

 همچنین شرایط اجتماعی، نوع مخاطبان، دامنه و هدف نوشته، نوع رشته موضوعی، مشکلات زبانی و غیره می‌تواند رفتار استنادی نویسندگان را تحت تاثیر قرار دهد (حری و شاهبداغی،1383). تحلیل انگیزه‌‌های استنادی با بهره گرفتن از روش‌های مصاحبه و پرسشنامه به دلیل ذهنی بودن و داوری فردی تحلیل گر، از فردی به فرد دیگر ممكن است به نتایج متفاوتی منجر شود. لذا بررسی این انگیزه‌ها با بهره گرفتن از روش‌های تحلیل محتوا و تحلیل بافتار مورد توجه محققین قرار گرفت. روش تحلیل بافتار، سنجه‌ای عینی‌تر را در اختیار محقق قرار می‌دهد. در روش تحلیل بافتار، نمی‌توان به همه استناد‌ها ارزشی برابر داد. از معیارهایی که در این روش می‌تواند ما را در تعیین ارزش استنادها و در نتیجه تعیین اعتبار مقالات استناد ‌شونده کمک کند، نوع استناد، جایگاه استناد در مقاله استناد کننده و بسامد متنی استناد آنها است. کاربرد این سه معیار در تعیین ارزش استنادها بر این پیش ‌فرض استوار است که استنادی که به تایید محتوا، روش و نتایج مقاله مورد استناد می‌پردازد نشان‌دهنده اهمیت و ربط موضوعی مقاله مورد استناد می‌باشد و استناد‌هایی که سهم عمده‌ای در یک مقاله دارند در بخش های بحث، روش و نتیجه گیری مقاله به دفعات مورد استفاده قرار می گیرند، در حالی‌که استنادی که فقط جنبه آگاهی‌بخشی دارد تنها در بخش مقدمه یا پیشینه مورد اشاره قرار می‌گیرد (بورمن و دانیل،2008. هو، لی و نیو،2011 ). همچنین مقاله‌ای که اثرگذاری بیشتری بر استناد‌گر دارد، به احتمال، به دفعات در آن متن مورد استناد قرار می‌‌گیرد.

 بنابراین با توجه به آن که استناد نمی‌تواند به تنهایی معرف اعتبار اثر باشد لازم است ازشاخص‌های  دیگری مانند بسامد متنی استناد و جایگاه استناد برای مطالعه جنبه‌های كیفی این شاخص استفاده نمود. با ارزش‌گذاری استنادها به این روش می‌توان به ابداع و آزمون شاخص‌های جدیدی پرداخت كه به متخصصان علم سنجی در ارزیابی عادلانه‌تر و به دور از قضاوت‌های شخصی كمك می‌كند.

 از سوی دیگر، با توجه به اینکه با بهره گرفتن از این شاخص‌ها می‌توان مقالات مشابه را از لحاظ موضوعی شناسایی کرد، می‌توان در بازیابی اطلاعات از این شاخص‌ها استفاده نمود. آشكار است کاربرد این شاخص‌ها بازیابی مقالات را کاهش می‌دهد اما دقت جستجو بالا رفته و به بازیابی مقالات مرتبط‌تر خواهد انجامید (هرلچ،1978).

1-2-بیان مساله

رشد روزافزون تولید علم ایران و استناد به آنها در دو دهه اخیر توسعه علمی ایران را نوید داده است. با این حال، بسیاری از صاحب‌نظران ایرانی بر این باورند که از آنجا که سنجه‌های کمی نمی‌تواند نمایانگر کیفیت علم و توسعه علمی باشد، نباید در ارزیابی پژوهش‌ها به کار گرفته شوند (برای نمونه داوری اردکانی(1386؛ یلپانی،1387الف و ب). به این ترتیب، کاربرد سنجه‌ها و روش‌های کمی علم سنجی در ارزیابی محققان کشور مورد سوال قرار گرفته است. با توجه به آن که روش‌های کیفی مانند ارزیابی بوسیله داوران، فرایندی بسیار هزینه بر، طولانی و در برخی موارد ذهنی است، محققان علم سنجی بر آن هستند تا با رفع کاستی‌های سنجه‌های کمی موجود، به سنجه‌هایی هر چه کیفی‌تر دست یابند.

یکی از ویژگی‌هایی که می‌تواند در ارزیابی سطح کیفی استنادها به کار گرفته شود، جایگاه رویداد استناد است. ارزش هر استناد می‌تواند با توجه به جایگاه آن متفاوت باشد. استنادهایی که در ارکان اصلی و مهم مقاله مورد استفاده قرار می‌گیرند مانند استنادهای روش‌شناختییا استناد مقایسه ای(در بخش بحث و نتیجه گیری) ارزش بسیار بالاتری دارند (كانو،1989). در مقابل، استنادهای مفهومی که به هدف تبیین یا تعریف یک مفهوم یا صرفا آگاهی‌رسانی درباره ادبیات رشته صورت گرفته‌اند و در بخش‌های نسبتا کم‌اهمیت‌تر تحقیق مانند پیشینه و مقدمه رخ داده اند، ارزش پایینی دارند (تنگ و سیفر،2008). بنابراین، جایگاه استناد می‌تواند نشانگر عمق استفاده از منبع مورد استناد و میزان اثرگذاری آن بر اثر و در نهایت بر پیشبرد علم باشد. علاوه بر این، بسامد متنی استناد نیز می‌تواند بیانگر گستره استفاده از یک اثر در مدرک استناد‌کننده بوده و گوشه‌ای دیگر از ارزش استناد را بازتاب دهد. آشکار است که مقالاتی که از بسامد متنی استناد برابری برخوردار باشند، با یکدیگر قابل مقایسه نیستند. زیرا ممکن است در مقالاتی با اندازه، موضوع و نوع متفاوت مورد استناد قرار گرفته باشند که همه این عوامل بر پتانسیل ارجاع مقاله استنادکننده تاثیرگذار است.  بنابراین لازم است بسامد متنی استناد بر اساس پتانسیل ارجاع مقاله به هنجار شود. در این پژوهش، برای نخستین بار سهم استناد متنی، که عبارت است از نسبت بسامد متنی مقاله استناد شونده به پتانسیل ارجاع متنی مقاله استنادکننده، به عنوان شاخصی جهت تعیین ارزش استنادی مقالات ایرانی معرفی و محاسبه می‌شود.

از این رو، در پژوهش حاضر استنادها به مقالات ایرانی در حوزه شیمی بر اساس سه شاخص جایگاه استنادی، بسامد متنی استناد و سهم استناد متنی ارزش‌گذاری گردیده و اعتبار مقالات ایرانی بر پایه آنها مورد سنجش قرار خواهد گرفت. بدلیل اشتهار نویسندگان ایرانی به بالا بودن خوداستنادی در مقالات (جوكار،گل‌تاجی، 1389؛كوشا، طباطبایی، 1388؛ مردانی، نیک كار،1388؛ قانع، 1388)، در این پژوهش تحلیل شاخص‌ها قبل و بعد از حذف خود استنادی محاسبه گردیده تا  تاثیر این عامل بر نتایج تا حدودی کنترل گردد.

همچنین، رابطه بین فراوانی استنادها و استنادهای ارزش‌گذاری شده مورد مطالعه قرار خواهد گرفت تا روشن شود آیا مقدار مطلق استنادها می‌تواند ارزش استنادی مقالات را پیش‌بینی کند. رابطه ضریب تاثیر مجلات استنادکننده از یک سو و بسامد متنی استناد و جایگاه استنادی مقالات استناد‌شونده نیز از سوی دیگر، بررسی خواهند شد تا روشن شود آیا مقالاتی که ارزش استنادی بالاتری دریافت داشته‌اند، در مجلات معتبرتر مورد استناد قرار گرفته‌اند.

1-3.  ضرورت و اهمیت پژوهش

در فرایند علم سنجی، اعتبار یک اثر بر اساس ملاک‌ها و معیارهای متعددی قابل سنجش است. برای نمونه اعتبار مجله، اعتبار نویسنده، اعتبار ارجاعات، به روز بودن ارجاعات و جز آن بخشی از این معیارها به شمار می‌آیند. در این میان اعتبار استنادها می‌تواند گوشه‌ای از اعتبار اثر را در نزد مخاطبین جامعه علمی آشکار کند. بدیهی است که استنادها با انگیزه‌های متفاوتی داده می‌شوند و از وزن یکسانی برخوردار نیستند. بنابراین، بدون در نظر گرفتن انگیزه استناد و میزان کاربرد آن در اثر استناد‌کننده، نمی‌توان نسبت به تاثیر آن بر استناد‌کننده و در نتیجه بر پیشبرد دانش آن حوزه قضاوت کرد.

با ارزش‌‌گذاری استنادهای مقالات ایرانی حوزه شیمی که اثرگذارترین حوزه موضوعی ایران می‌باشد و دارای بیشترین تولیدات علمی در ایران می‌باشد (خاراباف و عبدالهی،2012 ، نوروزی چاکلی و همکاران، 1388، علیخانی، رحیم، 1386، مهراد و گزنی، 2007) می‌توان جایگاه و کاربرد استنادها و میزان اثر‌گذاری این مقالات بر آثار استناد‌کننده را تعیین نموده و بر آن اساس، میزان اعتبار مقالات ایرانی را به دست آورد. همچنین، نتایج آشکار خواهد کرد که آیا همه استنادها می‌توانند از ارزشی برابر برخوردار باشند یا این که عمق و گستره کاربرد استناد می‌تواند بر ارزش استنادی آثار استناد شونده تاثیر بگذارد. چنان‌‌چه تاثیری معنادار از این سنجه بر اعتبار اثر مشاهده نشود، می‌توان گفت که “برابر گرفتن همه استنادها ” در ارزیابی‌های استنادی به اعتبار نتایج آسیبی نمی‌رساند. در غیر این صورت به سنجه‌هایی دیگر نیازمندیم که بتوانند ارزیابی‌های دقیق‌تری از اعتبار هر استناد و ارزشی که به اثر می‌بخشد، ارائه نمایند.

1-4.  اهداف پژوهش

1-4-1. هدف کلی

 از این پژوهش عبارتست از بررسی اعتبار مقالات ایرانی در حوزه شیمی بر پایه ارزش استنادی آنها.

1-4-2. اهداف جزیی

بررسی رابطه بین میزان استناد به مقالات ایرانی حوزه شیمی در سال 2010 میلادی و بسامد متنی استنادهای آنها ؛

تعیین سهم استناد متنی مقالات و نویسندگان ایرانی حوزه شیمی در سال 2010 میلادی ؛

بررسی رابطه بین میزان استناد به مقالات ایرانی حوزه شیمی در سال 2010 میلادی و سهم استناد متنی آنها ؛