2-1) تعریف مساله:………………………………………………………………………………………. 3

     3-1) سئوالات اصلی تحقیق:………………………………………………………………. 5

     4-1) فرضیه‌های اصلی تحقیق:………………………………………………………………. 5

     5-1) اهداف تحقیق:…………………………………………………………………………. 6

     6-1) زراعت……………………………………………………………………………………… 6

          1-6-1) امكانات و قابلیت‌های بخش زراعت:…………………………. 6

          2-6-1) محدودیت‌ها و تنگناهای اصلی بخش زراعت:…………………….. 7

     7-1) قلمرو تحقیق:………………………………………………………………. 8

     8-1) روش گرد‌آوری اطلاعات و داده‌ها:………………………………. 8

     9-1) جامعه آماری:……………………………………………………………….. 8

     10-1) مشكلات و تنگناهای تحقیق:………………………………….. 8

فصل دوم: ادبیات تحقیق………………………………………………. 9

     1-2) مقدمه:………………………………………………………………………………….. 10

     2-2) تاریخچه بهره‌وری:……………………………………………………………… 11

     3-2) تاریخچه بهره‌وری در ایران:……………………………………………………. 12

     4-2) مروری بر مطالعات داخلی:…………………………………………………….. 13

     5-2) مروری بر مطالعات خارجی:…………………………………………………… 18

     6-2) جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:…………………………………………………. 21

فصل سوم: مبانی نظری………………………………….. 22

     1-3) مقدمه:………………………………………………………………………………….. 23

     2-3) مقایسه كارایی و بهره وری:……………………………………………. 23

     3-3) انواع بهره‌وری:…………………………………………………………………… 24

          1-3-3) بهره‌وری جزیی:…………………………………………………. 24

          2-3-3) بهره‌وری متوسط:…………………………………………. 24

          3-3-3) بهره‌وری نهایی:…………………………………………………………. 24

          4-3-3) بهره‌وری عوامل كل:……………………………………… 24

     4-3) كارایی:………………………………………………………………………. 25

          1-4-3) كارایی مقیاس:………………………………………………… 26

          2-4-3) كارایی مدیریت:…………………………………………………….. 27

          1-5-3) روش مطلوبیت:…………………………………………….. 28  

   5-3) رویكردهای اندازه گیری بهره‌وری:………………………………………….. 28

          2-5-3) روش سرو سیستم:…………………………………. 28

          3-5-3) رویكرد آرایه‌ای:………………………………………………….. 28

          4-5-3) رویكرد داده – ستانده:………………………………………………… 28

          5-5-3) رویكرد شاخصی:………………………………………………….. 29

     6-3) شاخص‌های تحلیل بهره‌وری:…………………………………………………. 29

          1-6-3) رقابت پذیری هزینه نیروی كار:……………………………… 29

          2-6-3) بهره‌وری نیروی كار:………………………………………………………… 29

          3-6-3) بهره‌وری سرمایه:…………………………………………………….. 30

          4-6-3) كارایی فرایند:…………………………………………………………. 30

          5-6-3) سودآوری و نرخ بازگشت سرمایه:………………………………… 30

          6-6-3) نسبت‌های مالی:…………………………………………….. 30

          7-6-3) اجزای ورودی كل یا ارزش كل داده‌ها و نسبت ارزش افزوده:…………. 30

          8-6-3) اجزای هزینه كل تولید:………………………………………..30

          9-6-3) شاخص ارزش افزوده به كل ارزش داده‌ها:………….. 30

     7-3) اندازه گیری كارایی:………………………………………………….. 31

          1-7-3) روش اقتصاد سنجی(SFA):…………………….. 31

          2-7-3) روش برنامه ریزی خطی(DEA):………………….. 31

          1-2-7-3) مزایای مدل تحلیل پوششی داده‌ها:……………….. 32

          2-2-7-3) محدودیت‌های مدل تحلیل پوششی داده‌ها:……………… 32

          3-2-7-3) طبقه بندی مدلهای تحلیل پوششی داده ها:………. 33

     8-3) مدل رتبه‌بندی كامل (مدل اندرسون- پیترسون):……… 35

 

 

     9-3) رتبه بندی واحدهای كارا:………………………… 36

     10-3) مدلSBM:…………………………………………………………. 37

     11-3) مدل جمعی:…………………………………………. 40

     12-3) شاخص بهره‌وری مالم كوئیست:………………………… 41

     13-3) بازدهی نسبت به مقیاس:…………………………. 43

          1-13-3) مدل بازدهی صعودی نسبت به مقیاس:……. 44

          2-13-3) مدل بازدهی نزولی نسبت به مقیاس:……………………….. 45

          3-13-3) مدلGRS:………………………………………….. 45

     14-3) جمع‌بندی و نتیجه گیری:………………….. 46

فصل چهارم: روش شناسی تحقیق…………………………….. 47

     1-4) مقدمه:…………………………………………………………….. 48

     2-4) متغییرهای مورد استفاده:……………………………… 48

     3-4) بكارگیری مدل:…………………………………………….. 49

          1-3-4) شاخص تغییرات بهره وری مالم كوئیست:…………. 50

          1-1-3-4) تابع مسافت:…………………………………….. 50

          2-1-3-4) تغییرات كارایی:………………………………….. 51

          3-1-4-4) تغییرات تكنولوژیكی:…………………………….. 52

     4-4) عوامل تأثیرگذار بر بهره‌وری:………………………………….. 53

          1-4-4) اعتبارات كشاورزی:………………………………………. 53

          2-4-4)  شاخص توسعه انسانی:…………………………. 53

          3-4-4) آموزش:…………………………………………………… 53

          4-4-4) توسعه روستایی:………………………………………. 54

     5-4) جمع‌بندی:…………………………………………………… 54

فصل پنجم: تجیزیه و تحلیل داده‌ها………………………….. 55

     1-5) مقدمه:………………………………………………… 56

     2-5) تجزیه و تحلیل داده‌ها………………………………… 56

          1-2-5)كارایی محاسبه شده:………………………………. 56

          الف) مدل1:…………………………………………….. 57

          ب) مدل2:…………………………………………………………… 77

          ج) مدل3:……………………………………………………………… 92

          نتایج حاصل از سه وضعیت مختلف:…………………………….. 101

          2-2-5)  بررسی عوامل موثر بر تغییرات بهره وری در زیر بخش زراعت:……… 102

فصل ششم: نتیجه‌گیری و پیشنهادات…………….. 106

     1-6) نتایج حاصل از تحقیق:……………………………… 107

          فرضیه اول: میزان بهره روری در زیر بخش زراعت در هر سال از رشد مثبتی برخوردار بوده است………. 107

          فرضیه دوم: تغییرات تكنولوژیكی در دوره زمان مورد بررسی روند صعودی داشته است…. 107

          فرضیه سوم: تغییرات كارایی در دوره زمان مورد بررسی روند صعودی داشته است…………….. 108

             فرضیه چهارم: سرمایه‌گذاری و شاخصهای توسعه انسانی، تاثیر مثبتی بر رشد بهره‌وری در زیربخش‌ زراعت دارد… 108

     2-6) پیشنهادات تحقیق:……………………………………………….. 109

      منابع:………………………………… 112

      ضمایم:……………………………………. 115

چكیده:

ارتقاء بهره‌وری و كارایی یكی از اساسی‌ترین اهداف در دستیابی به رشد و شكوفایی اقتصادی به‌شمار می‌آید. مساله افزایش بهره‌وری از اصلی‌ترین دغدغه‌هایی است كه هر بنگاه اقتصادی تولید كننده كالا و خدمات با آن مواجه بوده و ضروری است به‌هنگام برنامه‌ریزی برای توسعه هر بخشی جوانب مختلف آن در نظر گرفته شود.

در بخش كشاورزی و زیر بخش زراعت نیز به‌عنوان یكی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی كشور، افزایش تولید و درآمد برای كشاورزان عامل تعیین كننده در جذب سرمایه گذاران می‌باشد.

تحقیق حاضر با هدف تحلیل تغییرات بهره‌وری عوامل تولید در زیر بخش زراعت و شناسایی عوامل تاثیرگذار در این زیر بخش انجام گرفته است. محقق از طریق مطالعات كتابخانه‌ای، اینترنتی و همچنین آمار موجود از بانك‌های اطلاعاتی در وزارت جهاد كشاورزی، اطلاعات مورد نیاز را كسب نموده است. برای بدست آوردن بهره‌وری كارایی از روش DEA و نرم‌افزار كامپیوتری DEAP و برای شناسایی عوامل تاثیر گذار از نرم افزار Eviews استفاده گردید.

نتایج تحقیق نشان داد كه میزان بهره‌وری در زیر بخش زراعت در هر سال از رشد مثبتی برخوردار بوده اما تغییرات تكنولوژیكی و تغییرات كارایی در دوره زمان مورد بررسی روند صعودی نداشته است. همچنین مشخص شد سرمایه‌گذاری و شاخص‌های توسعه انسانی، تاثیر مثبتی بر رشد بهره‌وری در زیربخش‌ زراعت داشته است.

1-1) مقدمه:

امكانات موجود در جهان محدود است و برای استفاده از این امكانات محدود باید بهینه عمل كرد انسان در تمام قرون و اعصار در پی استفاده هر چه بیشتر از منابع و امكانات موجود بوده كه كارها را ساده‌تر و در زمان كمتری انجام دهد و تمام استعدادهای خود را در جهت و تجهیز این منابع بكار گرفته است. استفاده‌های نابهینه و ناكارا از سرمایه‌های موجود مانعی در جهت پیشبرد اهداف مطلوب می‌باشد.

اساسی‌ترین هدف از انجام هر نوع فعالیت‌های اقتصادی دستیابی به حداكثر سود ممكن می‌باشد امروزه با توجه به رقابت شدید در صحنه اقتصاد و به‌دلیل گسترش فعالیت‌های اقتصادی و نیز محدودیت منابع و همچنین فزونی تقاضا نسبت به عرضه است كه استفاده بهینه از نهاده‌ها را بیش از گذشته مهمتر كرده است.

تغییرات تکنولوژیکی در دهه‌ های اخیر و نقش انكارناپذیر این تحولات بر توسعه اقتصادی كشورها موجب شد كه اقتصاددانان به‌منظور نمایان ساختن تكامل عملكرد تكنولوژی و پیشرفت‌های آن، ‌سهمی از تلاش‌های خود را در مشخص كردن شاخص‌های نشان‌دهنده قابلیت‌های علمی- تكنولوژیكی متمركز سازند. اهمیت شاخص‌های تغییرات تكنولوژیكی از كمك آنها به اندازه‌گیری رابطه موجود بین علم – تكنولوژی و عملكردهای اقتصادی ناشی می‌گردد. تغییرات تکنولوژیک دارای شاخص‌های متعددی است که بر محصولات تولیدی اثر گذاشته و زمینه پیشرفت تکنولوژی را فراهم می کند. این تغییرات با تحول روش‌های تولید پیوند دارد. با ایجاد تغییرات جزئی در جهت بهبود تكنولوژی مورد استفاده، ‌به نتایج قابل قبولی در زمینه افزایش بهره‌روی می‌توان دست یافت. به‌عبارت دیگر با تغییرات تكنولوژیكی و نوآوری‌ها و خلاقیت‌های فنی، ‌مقدار سرمایه، نیروی كار و… برای تولید كالاها و خدمات را می‌توان به‌میزان قابل توجهی تقلیل داد. با بهره گرفتن از روش‌های اندازه‌گیری بهره‌وری می‌توان به‌طور مستمر شرایط موجود را اندازه‌گیری و در جهت بهبود گام برداشت در واقع میزان صرف منابع موجود برای دستیابی به اهداف و امكان قضاوت و كنترل را برای ما فراهم می‌آورد.

 -1) تعریف مساله:

هر تلاشی برای افزایش كارایی و بهره‌وری در چرخه بهره‌وری، شامل اندازه‌گیری، تحلیل، برنامه‌ریزی و بهبود بهره‌وری قرار می‌گیرد. اندازه‌گیری تغییرات تكنولوژیكی و تغییرات كارایی، نخستین و مهم‌ترین گام برای هرگونه تحلیل، برنامه‌ریزی و بهبود عملكرد می‌باشد.

امروزه بهره‌وری بهترین و مؤثرترین روش دستیابی به رشد اقتصادی، با توجه به كمیابی منابع تولید است. از طریق محاسبه و تحلیل شاخص‌های بهره‌وری عوامل تولید می‌توان میزان كارایی عملكرد بخش‌های مختلف اقتصادی را در استفاده از منابع تولید بررسی كرد. در میان بخش‌های اقتصادی یک كشور در حال توسعه، بخش كشاورزی به‌عنوان عاملی در كمك به فرایند رشد و توسعه از اهمیت قابل ملاحظه‌ای برخوردار است. دستیابی به رشد پایدار كشاورزی از جمله مسائل اساسی است كه كشورها با آن مواجه می‌شوند. این چنین رشدی باعث امنیت غذایی، ایجاد اشتغال، توسعه پایدار، حفظ محیط زیست و…. می‌شود. علی‌رغم تحولات تكنولوژیكی، ‌پیشرفته‌ترین كشورهای صنعتی (آمریكا، ژاپن و اتحادیه اروپا) توسعه بخش كشاورزی را نه‌تنها مكمل بخش صنعت می‌دانند بلكه اهمیت تولید غذا را در پیوند با امنیت ملی خود نیز ارزیابی می‌نمایند.

در حال حاضر بخش كشاورزی و منابع طبیعی به‌دلیل داشتن نقش حیاتی در تأمین غذای مورد نیاز كشور و تحقق امنیت غذایی یكی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی كشور محسوب می‌شود. این بخش به لحاظ توانمندی‌های قابل توجه در منابع و عوامل تولید از جمله اراضی مستعد كشاورزی، اقلیم‌های متنوع آب و هوایی، منابع طبیعی تجدید شونده شامل جنگل‌ها و مراتع و ذخایر غنی ژنتیكی توانسته است جایگاه مناسبی در اقتصاد كشور كسب و نقش مؤثری در تولید ناخالص داخلی، افزایش صادرات غیرنفتی و اشتغال نیروی كار ایفا کند.

در ایران نیز برنامه‌ریزی برای توسعه كشاورزی، اهدافی از قبیل افزایش تولید بخش كشاورزی، افزایش درآمد كشاورزان، جلوگیری از مهاجرت، كاهش تفاوت درآمد بین شهر و روستا، مكانیزاسیون كشاورزی و… را دنبال می‌كند، اگر به این اهداف به‌نحو دقیق‌تری نگاه كنیم، یكی از مهم‌ترین مشكلات كشاورزی ایران پایین بودن عملكرد سطح تولید در بخش كشاورزی است، بنابراین توسعه در این بخش مستلزم افزایش تولید است كه این افزایش از دو طریق حاصل می‌شود:

افزایش تولید از طریق بكارگیری بیشتر عوامل تولید با فرض تكنولوژی ثابت و روش دیگر بكارگیری دانش فنی پیشرفته در بخش‌های تولید، روش اخیر با مفهوم بهره‌وری گره خورده است. افزایش بهره‌وری عوامل تولید باعث كاهش هزینه هر واحد ستانده می‌شود. بنابراین تولید بیشتر محصولات را تشویق می‌كند و زمینه رقابت در بازارهای جهانی را فراهم می‌كند، ‌كاهش هزینه‌ها و تولید بیشتر درآمد كشاورزان را افزایش می‌دهد و زمینه سرمایه‌گذاری بیشتر در كشاورزی را ایجاد می‌كند.

در میان بخش كشاورزی، زیر بخش زراعت به‌عنوان بزرگترین منبع تأمین كننده غذای جامعه و محل اشتغال بخش عمده نیروی كار فعال در این بخش، استفاده از سطح زیر كشت قابل ملاحظه‌ای از اراضی كشاورزی و… از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و این تحقیق به‌دنبال آن است كه با اندازه‌گیری بهره‌وری در زیر بخش زراعت در استان‌های كشور طی دوره زمانی 85-1380 و شناسایی عوامل مؤثر بر تغییرات بهره‌وری در این زیر بخش بتواند با ارائه روش علمی، به

فصل اول: کلیات تحقیق. 9

1-1 تعریف عملیاتی واژگان. 2

1-2 تبیین موضوع. 3

1-3 اهمیت و ضرورت موضوع. 5

1-4پرسشهای تحقیق. 7

1- 5 فرضیه های پژوهش.. 7

1-6 جنبه جدید بودن و نوآوری پژوهش.. 7

1-7 روش تحقیق. 7

1-8 هدف‌های تحقیق. 8

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق. 2

2-1 مقدمه. 10

2-2 اثر بازار سرمایه بر رشد اقتصادی.. 11

2-3 اجمالی بر نظریات و مدلهای رشد اقتصادی.. 13

2-3-1 مدل سنتی رشد نئوکلاسیک… 13

2-3-2 الگوی رشد درونزا 13

2-4 ارتباط نظام مالی و رشد اقتصادی.. 14

2-5 نقش توسعه مالی در رشد اقتصادی.. 16

2-6 دیدگاه های مختلف در زمینه اهمیت و نقش نظام مالی و رشد اقتصادی.. 18

2-7 سرکوب مالی و رشد اقتصادی.. 19

2-8 آثار انتخاب نامناسب و مخاطره اخلاقی بر بازار سرمایه. 21

2-9 واسطه های مالی و رشد اقتصادی.. 22

2-10 گسترش مالی و رشد اقتصادی.. 23

2-10-1 ایجاد اطلاعات و تخصیص سرمایه. 24

2-10-2 مشکلات تکنیکی. 25

2-10-3 فراهم آوردن اطلاعات در زمینه سرمایهگذاریها 26

2-10-4 نظارت بر بنگاه ها و اعمال حاکمیت شرکتی. 26

2-10-5 حاکمیت شرکتی و مسئله سواری مجانی. 27

2-10-6 حاکمیت شرکتی و عدم تقارن اطلاعات.. 27

2-10-7 ابزارهای جایگزینی مالی برای تقویت اعمال شرکتی و غلبه بر عدم تقارن اطلاعات.. 28

2-10-8 نظارت بر کار مدیران بانکها و بنگاه ها و کنترل آنها 29

2-10-9 نظارت بر بنگاه ها و اجرای حاکمیت شرکتی. 29

2-10-10 کاهش مخاطره 30

2-10-11 مخاطره نقدینگی. 32

2-10-12 تجمیع پس اندازها 33

2-10-13 تسهیل مبادله. 34

2-11 نظریه بانک-پایه یا بازار- پایه بودن نظام مالی. 35

 

 

2-11-1 نظام مالی بانک پایه. 36

2-11-2 نظام مالی بازار پایه. 38

2-12 نظریه حقوق مالی و خدمات مالی. 41

2-12-1 نظریه حقوق مالی. 42

2-13 بر چند مدل تجربی. 44

2-14 نقش بانکها در رشد اقتصادی.. 51

2-15 بانکها و رشد اقتصادی.. 51

2-16 مدل شومپیتری واسطه گری مالی. 54

شکل شماره 1: اثر غیر مستقیم توسعه مالی بر مصرف انرژی.. 57

2-17 توسعه مالی و مصرف انرژی.. 58

شکل شماره 2: اثر مستقیم توسعه مالی بر مصرف انرژِی.. 58

2-18 مطالعات پیشین. 59

2-19 جمعبندی.. 63

فصل سوم: روش تحقیق. 1

3-1 مقدمه. 65

3-2 مدل تحقیق. 65

3-3 تخمین زننده های GMM.. 66

3-3-1 تخمین بر اساس شرایط متعامد بودن. 66

3-3-2 عمومی کردن روش گشتاورها 67

3-3-3 تخمینزنGMM در مدلهای داده های پویا 69

3-3-4 مدل پانل پویا 70

3-4 معرفی مدل. 73

3-5 داده های آماری.. 74

3-7 جمع بندی.. 75

فصل چهارم: برآورد مدل و تحلیل نتایج. 1

4-1 مقدمه. 77

4-2 برآورد مدل. 77

4-3 تفسیر نتایج. 79

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات.. 1

5-1 مقدمه. 84

5-2 نتایج پژوهش.. 84

5-3 پیشنهادات برای مطالعات آتی. 85

فهرست منابع. 86

منابع انگلیسی. 88

پیوست.. 90

 1-1 تعریف عملیاتی واژگان

مصرف انرژی: مقدارانرژی (برق،گاز،نفتو …) است که یک فرد طی دوره زمانی و با سطح درآمد مشخص مورد استفاده قرارمی­دهد[1].

بازار فرایندی است که به کمک آن افراد به خرید و فروش کالاها وخدمات می­پردازند و دارای سه عنصر اصلی عرضه، تقاضا و فرایند مبادله است. تقاضا کنندگان در بازار دارای قدرت انتخاب هستند و می­توانند از بین کالاها وخدمات عرضه شده بهترین را انتخاب کنند. یکی از انواع بازارها بازار مالی است که تأمین­کننده منابع مالی برای فعالیت­های اقتصادی است. دریک تقسیم ­بندی کلی بازارهای مالی به دو بازار پول وسرمایه تقسیم می­شوند. مهمترین کارکرد بازار پول که عمدتا به وسیله نظام بانکی اداره می­ شود، تأمین اعتبارات کوتاه­ مدت برای فعالیت­های اقتصادی است. درحالی که کارکرد اصلی بازار سرمایه تأمین مالی اعتبارات بلندمدت است. توسعه مالی  به هرگونه تلاش کشورها درجهت بهبود وضعیت بازارپول وبازارسرمایه اشاره داردکه منجربه گسترش روابط بین عرضه­کنندگان وتقاضاکنندگان وجوه مالی می­ شود[2].

نظام مالی: مجموعه ­ای از نهادها(بانک­ها) و بازارها(عرضه و تقاضای اوراق بهادار و …) و ابزارها(سپرده­ها، اوراق بهادار و سهام و …) می­باشد که به عرضه و تقاضای وجوه مالی و تجهیز منابع مالی می­پردازند.

گسترش مالی(توسعه مالی): گسترش بخش مالی اقتصادی می­باشد (بازار سرمایه و بازار پول) که به وسیله ابزارهای تعمیق مالی اندازه ­گیری می­ شود.

واسطه­گران مالی:[3]واسطه­های مالی بنگاه­هایی هستند که به عنوان دلالان نظام مالی عمل می­ کنند. آن­ها در قبال سپرده­های مردم اقدام به ایجاد پس انداز و وام می­ کنند. به طور مشخص و خلاصه می­توان گفت که واسطه­های مالی با ایفای نقش خود، هزینه­ های مبادلات را کاهش می­دهند، وام­های بلند مدت را از محل وام­های کوتاه مدت(سپرده­گذاران در بانک) تجهیز کرده و از این طریق نقدینگی را افزایش می­ دهند و از طریق ادغام تعداد زیادی وام، ریسک وام دهندگان کوچک را کاهش می­دهند(آسیب­شناسی ثبات مالی1388:8).

رشد اقتصادی:منظور از رشد اقتصادی، افزایش تولید یا درآمد سرانه در طول یک دوره یا سال مالی است. تعریف مدرن رشد اقتصادی در برگیرنده رشد اقتصادی نیز می­باشد.سایمون کوزنتس در این باره معتقد است که رشد اقتصادی مدرن نمایان­گر افزایش دائمی و بلند مدت ظرفیت تولیدی به منظور عرضه کالاهای هرچه متنوع­تر اقتصادی به مردم می­باشد. این رشد ظرفیت بر پایه تکنولوژی پیش رونده و تعدیلات نهادی و ایدئولوژیکی استوار است.(مسعود نیلی و دیگران 1389:64).

کشورهای در حال توسعه: اصطلاح کشور در حال توسعه عمدتاً به کشورهایی با سطوح پایین توسعه اقتصادی اطلاق می‌شود، این امر تاحدودی با توسعه اجتماعی از لحاظ آموزش، بهداشت، امید به زندگی و غیره در ارتباط است. در کل این اصطلاح نوعی تنزل را در کشورهای در حال توسعه بیان می‌کند. توسعه یک کشور با شاخص ­های آماری همچون درآمد سرانه، تولید ناخالص داخلی، امید به زندگی، نرخ سواد، و غیره سنجیده می‌شود. سازمان ملل توسعه بالای انسانی را تحت عنوان یک شاخص مرکب از موارد آماری فوق ارائه نموده تا سطح توسعه انسانی را برای کشورهایی که داده‌ها در آنها در دسترس قرار دارد، سنجیده شوند. کشورهای در حال توسعه در مجموع کشورهایی هستند که به درجه قابل توجهی از صنعتی شدن متناسب با جمعیتشان دست نیافته‌اند، و دارای استاندارد پایینی از زندگی هستند. در این مطالعه منظور از کشورهای در حال توسعه، کشورهایی با سطوح پایین­تر توسعه انسانی، آموزش، بهداشت و سایر شاخص ­های آمارهای است. هر چند که در بین این گروه­ها برخی کشورها دارای سطوح درآمد بالا هستند اما توسعه انسانی پایینی دارند. در این مطالعه منظور از کشورهای در حال توسعه نفتی، کشورهایی است که تولید نفت بالایی داشته یا اینکه حداقل سهم نفت از تولید ناخالص داخلی آن­ها بالا است. در این باره نکته­ای که قابل ذکر است این است که به دلیل در دسترس نبودن اطلاعات توسعه مالی برای کشورهای در حال توسعه نفتی مانند عراق؛ کشورهای دیگری که ارجحیت کمتری برای ورود به گروه  کشورهای در حال توسعه نفتی دارند مانند مالزی و اندونزی به عنوان کشورهای در حال توسعه نفتی در نظر گرفته شده ­اند. همچنین منظور از کشورهای در حال توسعه غیرنفتی اروپایی و

واژگان کلیدی:

محتوای مستقیم و غیرمستقیم دی اکسیدکربن، نظریه تجارت بین الملل، جدول داده-ستانده داخلی، واردات رقابتی، ماتریس واردات

فهرست مطالب

فصل اول- کلیات تحقیق                                                           

عنوان                                                                                                               صفحه

1-1-مقدمه                                                                                                          2                                 

1-2-تبیین موضوع                                                                                                 4

1-3-اهمیت و ضرورت موضوع                                                                                    6

1-4-پرسش‌های پژوهش                                                                                          7

1-5-هدف‌ های تحقیق                                                                                            7

1-6-روش شناسی تحقیق                                                                                         8

1-7-روش گردآوری اطلاعات و داده ها                                                                         8

1-8-جامعه آماری، روش نمونه گیری حجم نمونه                                                            9

1-9-تعریف عملیاتی واژگان کلیدی                                                                             9

1-10-ساختار تحقیق                                                                                              9

فصل دوم- ادبیات موضوع  و پیشینه تحقیق

2-1-مقدمه                                                                                                          12

2-2- سیاستگذاری های بین المللی برای مبارزه با بحران محیط زیست                                  12

    2-2-1- اجلاس های مختلف مربوط به مسائل محیط زیستی                                      12

         2-2-2-پروتکل کیوتو                                                                                                14

             2-2-2-1-مواضع کشور های در حال توسعه در اجرای پروتکل کیوتو                   15

2-2-2-2-روش های انعطاف پذیر                                                          15

2-2-2-2-1- اجرای مشترک                                                   16

2-2-2-2-2-تجارت انتشار                                                      16

2-2-2-2-3- روش توسعه پاک                                                            16

2-3-تجارت و محیط زیست                                                                                      16

2-3-1- مبانی نظری اثر تجارت بر محیط زیست                                                    17

2-3-2-بررسی فرضیات مختلف درخصوص اثر تجارت بر محیط زیست                          18

2-3-2-1- فرضیه پناهگاه آلودگی                                                          18

2-3-2-2- فرضیه فراوانی عامل                                                              20

2-4- محتوای انتشار co2 و شاخص های پایداری                                                            21

2-4-1- نظام اقتصادی و اکولوژیکی;تعامل یا تقابل؟                                                            21

2-4-2- انواع شاخص های پایداری                                                                     22

2-5- محتوای انتشار دی اکسید کربن حاصل از روابط تجاری                                              28

2-6- وضعیت انتشار دی اکسید کربن در جهان                                                               29

2-6-1- وضعیت انتشار co2 در کشورهای الحاقی و غیر الحاقیI (توسعه یافته و در حال توسعه)30

2-6-2- وضعیت انتشار CO2 درایران                                                                32

2-7- پیشینه تحقیق                                                                                              37

2-7-1- پیشینه تحقیق در جهان                                                                      37

2-7-2- پیشینه تحقیق در ایران                                                                       46

2-8- جمع بندی                                                                                                   48

 فصل سوم- روش شناسی تحقیق

3-1-مقدمه                                                                                                          50

3-2- ساختار کلی جدول داده-ستانده متعارف، محاسن و معایب                                          50

 

 

3-2-1- تفکیک واردات بر حسب واسطه ای، مصرفی و سرمایه ای                                52

3-3- مراحل محاسبه محتوای مستقیم و غیر مستقیم انتشار co2                                         54

3-3-1- ماتریس ضرایب فزاینده co2                                                                 54

3-3-2- محتوای مستقیم و غیر مستقیم انتشار co2 داخلی                                       56

3-3-3- پیوند محتوای مستقیم و غیر مستقیم انتشار دی اکسید کربن با تجارت بین المللی            56

3-3-3-1- محتوای انتشار co2 در اثر تولید کالا و خدمات صادراتی                 56

3-3-3-2- محتوای انتشار co2 در اثر تولید کالا و خدمات وارداتی                  57

3-3-3-2-1- محتوای انتشار co2 در اثر واردات نهایی                  58

3-3-3-2-2- محتوای انتشار co2 واسطه ای                             58

3-3-3-3- تراز تجاری محتوای انتشار co2                                              58

3-4- مثال عددی                                                                                                  59

3-5-جمع بندی                                                                                                    64

فصل چهارم- پایه های آماری، نتایج حاصله و تحلیل آن ها

4-1-مقدمه                                                                                                          66

4-2- پایه های آماری جدول داده-ستانده سال 1385                                                        66

4-2-1- نحوه تجمیع جدول داده-ستانده 48 بخشی به 27 بخش اقتصادی                    70

4-3- پایه های آماری میزان انتشار co2                                                                       72

4-3-1- نحوه تعدیل پایه های آماری co2                                                           74

4-3-1-1- نحوه تفکیک انتشار co2 به زیر بخش های خانگی و تجاری              74

4-3-1-2- نحوه تفکیک انتشار co2 به زیر بخش های صنعتی                                    75

4-3-1-3- نحوه تفکیک انتشار co2 در بخش معدن                                                78

4-3-1-4- میزان انتشار co2 در بخش حمل ونقل                                       80

4-3-1-5- میزان انتشار co2 در بخش کشاورزی                                         80

4-3-1-6- میزان انتشار co2 در بخش نیروگاه                                           80

4-3-1-7-میزان انتشار co2 در بخش پالایشگاه                                         81

4-3-2- میزان انتشار co2 به تفکیک بخش های اقتصادی                                        81

4-4- نتایج حاصله و تحلیل آن ها                                                                              83

4-4-1- ضرایب فزاینده co2                                                                           83

4-4-2- محتوای مستقیم و غیر مستقیم انتشار co2 داخلی                                       85

4-4-3- محتوای مستقیم و غیر مستقیم انتشار co2 در اثر تولید کالا و خدمات صادراتی    89

4-4-4- محتوای مستقیم و غیر مستقیم انتشار co2  در اثر واردات کالا وخدمات نهایی      93

4-4-5- محتوای مستقیم و غیر مستقیم انتشار co2 در اثر واردات کالا و خدمات واسطه ای 98

4-4-6- تراز تجاری محتوای مستقیم و غیر مستقیم انتشار co2                                  102

4-5-جمع بندی                                                                                                    105

 فصل پنجم- جمع بندی، نتیجه گیری، محدودیت ها و پیشنهادات برای پژوهش های آتی

5-1- جمع بندی                                                                                                   109

5-2- نتیجه گیری، پیشنهادات                                                                                  110

5-3- محدودیت ها و پیشنهادات برای پژوهش های آتی                                                     114

منابع                                                                                                                              117

مقدمه

اقتصاد در ابعاد مختلف تولید و مصرف، با منابع طبیعی و محیط زیست در ارتباط است. رشد جمعیت همراه با رشد اقتصادی علاوه بر کاهش کیفیت منابع، سبب فراتر رفتن آلاینده ها از ظرفیت تحمل محیط زیست شده و به پایداری محیط زیست آسیب زده است. اگر چه غالباً روابط تجاری به عنوان عامل مثبت و مؤثر در رشد اقتصادی و افزایش رفاه مطرح می شود، اما طی چند دهه اخیر در برخی از کشورها، تجارت رو به رشد بدون در نظر گرفتن ملاكها و استاندارد های زیست محیطی و صرفاً به منظور دسترسی به بازار محصولات سایر کشورها تحت فناوریهای غیر دوستانه با محیط زیست، به استفاده گسترده و ناصحیح از منابع و انرژی منجر شده و آلودگیهای فراوانی از جمله انتشار گازهای گلخانه ای(CO2) در پی داشته است. افزایش مصرف کالاها و خدمات در طول زمان به دلیل افزایش تقاضای داخلی و خارجی هر چند نشانگر افزایش رفاه و سطح زندگی است، ولی تأمین تقاضا با فشار بر منابع طبیعی، موجب تنزل کیفیت محیط زیست می شود که از آن به تنزل یا تخریب محیط زیست یاد می گردد(عاقلی و همکاران، 1389).     در دهه 1970 شواهد علمی و نگرانی های فزاینده عمومی نسبت به تبعات گرم شدن زمین منجر به تشکیل یک سری از نشست های بین المللی و منطقه ای شد در این زمان نگرانی های جوامع محیط زیستی به خاطر افزایش تجارت و تاثیرات آن( ریزش باران اسیدی، سوراخ شدن لایه اوزون، تغییرات آب و هوایی جهانی) چه در سطح محلی و چه در برون مرزی افزایش یافت(ماچادو[1] و دیگران،2001). در این خصوص ایجاد توافقنامه هایی از جمله پروتکل کیوتو که به عنوان اولین توافقنامه ای است که در جهت توقیف انتشار گازهای گلخانه ای به صورت رسمی تلاش می کند، کشور های صنعتی را ملزم کرده که به کاهش انتشار گازهای گلخانه ای در سطح ملی(تولید داخلی) مبادرت ورزند. از سویی دیگر تجارت بین المللی مکانیزمی را به مصرف کنندگان ارائه می دهد که افراد، محصولات آلاینده بر را از مرزهای خارج از کشور تهیه کنند، و با واردات محصولات میزان انتشار گازهای گلخانه ای را در سطح ملی کاهش دهند. به منظور ارزیابی کاهش سرمایه طبیعی(تخریب محیط زیست) که دراثر روابط تجاری کشور ها ایجاد می شود، صاحب نظران عرصه اقتصاد محیط زیست با بررسی شاخص های مختلف پایداری از جمله ردپای بوم شناختی منابع طبیعی و co2 مجازی یا محتوای co2 به بررسی مستقیم و غیر مستقیم انتشار co2 در روابط تجاری کشور ها با یکدیگر پرداختند.

     با توجه به این که ایران در زمره ی کشورهای در حال توسعه قرار دارد دیر یا زود به مرحله ای خواهد رسید که صرف نظر از اقدامات پیشگیرانه ای که باید در قبال مردم خویش به انجام برساند، با الزامات بین المللی برای کنترل یا کاهش میزان آلاینده های هوایی از جمله انتشار گازهای گلخانه ای(co2) روبرو خواهد شد. از این رو، انجام مطالعه ای که بتواند تا حدودی سهم و نقش بخش های مختلف اقتصادی را در میزان محتوای انتشار دی اکسید کربن از طریق تولیدات داخلی، صادرات و واردات کشور، بررسی کند می تواند برای مقاصد سیاست گذاری چه در زمینۀ انتخاب تکنولوژی مناسب چه در زمینۀ وضع مقررات زیست – محیطی، برقراری روابط تجاری با دیگر کشور ها و موارد دیگر مفید واقع گردد.

    بدین منظور مطالب تحقیق حاضر در پنج فصل سازماندهی شده است. در فصل اول (فصل حاضر) به کلیاتی درباره پژوهش شامل تبیین موضوع، اهمیت و ضرورت موضوع، پرسش های پژوهش، اهداف تحقیق، روش گردآوری اطلاعات و داده ها، جامعه آماری و روش نمونه گیری، تعریف مفاهیم و واژگان اختصاصی تحقیق پرداخته می شود. فصل دوم نیز شامل ادبیات و مبانی نظری پیرامون تحقیق می باشد، به طوری که علاوه بر اثر تجارت بر محیط زیست و مرور اجمالی بر سیاست گذاری های بین المللی در خصوص مسائل زیست محیطی، انواع شاخص های پایداری، مفهوم محتوای مستقیم و غیرمستقیم انتشار co2، و همچنین وضعیت انتشار co2 در جهان و ایران به طور کامل تشریح می گردند در قسمت انتهایی فصل دوم به پیشینه تحقیق که مجموعه ای از برخی پژوهش های صورت گرفته پیرامون محتوای مستقیم و غیر مستقیم انتشار co2 در جهان و ایران به منظور شناسایی خلاء پژوهشی موجود در ایران است، اشاره می گردد. در فصل سوم ضمن بیان روش شناسی مورد استفاده در سنجش محتوای مستقیم و غیر مستقیم انتشار co2 که برگرفته از روش شناسی اصلاح شده بیکنل و همکاران(1998) توسط فرنگ(2001) است، برای معرفی بهتر روش مذکور، مثال عددی در قالب یک جدول فرضی داده – ستانده سه بخشی ارائه می گردد. در فصل چهارم نیز پایه های آماری مورد استفاده در این پژوهش به طور کامل تشریح شده و با بهره گرفتن از داده های بدست آمده و جدول داده – ستانده بهنگام شده سال 1385، محتوای مستقیم و غیر مستقیم انتشار Co2 در اثر تولیدات داخلی، صادرات و واردات ایران و تراز تجاری محتوای مستقیم و غیر مستقیم co2 در 27 بخش اقتصادی مورد تجزیه تحلیل قرار می

کلیدواژه ها: حفظ اقتدار، نظام سیاسی، اسلام، قرآن كریم، سیره معصومین:

فهرست عناوین

عنوان                                      صفحه

فصل نخست: كلیات.. 2

1- ادبیات تحقیق.. 2

الف- موضوع و طرح مسئله (اهمیت موضوع و هدف) 2

ب- مبانی نظری و مرور مختصری بر پیشینه، چارچوب نظری، پرسش­ها و فرضیه ­ها 3

پرسش­های پژوهش… 3

فرضیه ­های پژوهش… 4

پیشینه تحقیق.. 4

پ- روش تحقیق.. 4

2- مفاهیم اساسی در نظام سیاسی اسلام. 5

2-1 اسلام. 6

2-2 دین.. 6

2-3 نظام. 7

2-4 حكومت.. 8

2-5 سیاست.. 9

2-6 اقتدار 10

2-7 فقه سیاسی.. 12

3- ماهیت نظام سیاسی اسلام. 13

4- نظام سیاسی صدر اسلام. 14

5- اصول جهان بینی نظام اسلامی.. 16

6- فطری بودن نظام اسلامی.. 18

فصل دوم: مبانی حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام. 22

بخش نخست: اقتدار و جهان­شمولی دین اسلام. 22

1- جایگاه روابط در دین جهان­شمول. 23

2- ویژگی‏های دین جهانی.. 23

2-1 جهان­شمولی.. 24

2-1-1 تعالیم قرآن مبنای روابط دین جهان­شمول. 25

2-1 -2 زبان جهانی قرآن. 26

2-1 -3 جهانی بودن رسالت رسول اكرم‏6. 27

2-2 تغییر ناپذیری دین اسلام. 29

2-3 فطرت­مداری دین اسلام. 32

3- رابطه اقتدار با جهانی شدن. 34

بخش دوم: مبانی روابط در جهت حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام. 34

1- اصل عدل. 35

2- وحدت و اتّحاد. 39

3- حوزه‏های اتّحاد عادلانه. 43

3-1 امّت اسلامی.. 44

3-2 پیروان ادیان توحیدی.. 45

3-3 جوامع بشری (وحدت جهانی) 48

4- عامل حفظ وحدت.. 53

بخش سوم: چارچوب کلی سیاست خارجی در حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام. 58

1- رابطه بین کشورها و امّت­های اسلامی.. 58

2- رابطه با ادیان دیگر از نظر اسلام. 60

3- رابطه نظام سیاسی اسلامی با كفار 64

‏4- نحوه تعامل و رابطه با مستکبران و متجاوزان. 68

5- مبانی و اصول روابط ضابطه­مند با غیر مسلمانان. 75

5-1 منبع رابطة قلبی و روابط پنهانی و محرمانه با کفار 75

5-2 پای‌بندی به پیمان­ها با كفار 79

5-3 عدم تعرض به پناهندگان سیاسی.. 80

5-4 پیمان عدم تعرض… 81

5-5 پیمان مالی.. 82

5-6 پیمان نظامی.. 82

5-7 عدالت در روابط.. 84

5-8 نفی سلطه سیاسی و فرهنگی.. 87

5-9 منع هرگونه رابطه ولایی با غیرمسلمانان. 90

5-9-1 منع رابطه ولایی مؤمنان با «اهل كتاب». 90

5-9-2 منع رابطه ولایی با «كافران». 91

 

 

5-9-3 منع رابطه ولایی با «منافقان». 93

5-9-4 منع رابطه ولایی با «مشركان». 94

5-10 بیزاری از مستكبران. 96

5-11 ستیز با مستكبران. 98

فصل سوم: ضوابط فقهی حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام. 102

1- تعریف فقه سیاسی.. 102

2- تقسیمات ضوابط فقه سیاسی.. 104

2-1 ضوابط فقه سیاسی در عرصه سیاست.. 104

2-1-1 ضابطة مساوات.. 104

2-1-2 ضابطة عدم ولایت.. 106

2-1-3 ضابطة شورا 107

2-1-4 ضابطة مصلحت.. 109

2-1-5 ضابطة تقیه. 111

2-1-6 ضابطة نفی سبیل (سیادت) 113

2-1-7 ضابطة حرمت کمک به گناه و تجاوز یا «اعانه بر إثم». 116

2-2 ضوابط فقه سیاسی در حوزۀ اجتماعی.. 119

2-2-1 ضابطة عدالت.. 119

2-2-2 ضابطة حفظ نظام. 122

2-2-3 ضابطة وفای به عهد. 124

2-2-4 ضابطة جُبّ.. 126

2-3 ضوابط فقه سیاسی در حوزۀ اقتصادی.. 128

2-3-1 ضابطة سلطنت.. 128

2-3-2 ضابطة احسان. 131

2-3-3 ضابطة نفی عسر و حرج. 133

2-3-4 ضابطة حاکمیت دولت اسلامی.. 135

2-3-5 ضابطة حجّیت سوق المسلمین.. 139

2-3-6 ضابطة تعاون. 141

2-4 ضوابط فقه سیاسی در حوزۀ امنیتی و نظامی.. 142

2-4-1 ضابطة حرمت جان مسلمان. 142

2-4-2 ضابطة احترام به مال مسلمان. 143

2-4-3 ضابطة امان. 144

2-4-4 ضابطة صلح. 146

2-4-5 ضابطة مقابله به مثل. 147

2-4-6 ضابطة وحدت.. 149

2-4-7 ضابطة تقوای سیاسی.. 152

فصل چهارم: راه­كارهای حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام. 158

بخش نخست: نقش تشکیل حکومت در حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام. 160

1- ضرورت تشکیل حکومت اسلامی.. 161

2- دلایل تشكیل حکومت اسلامی.. 172

2-1 دلایل عقلی.. 172

2-1-1 ضرورت اجرای احکام. 174

2-1-2 زوال دین بدون حكومت.. 177

2-1-3 دفاع از دارالاسلام. 178

2-2 دلایل نقلی.. 179

2-2-1 دلایل قرآنی.. 180

2-2-2 دلایل روایی.. 181

بخش دوم: نقش رهبری در حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام. 183

1- حاكمیت در نظام اسلامی.. 183

2- شرایط رهبر‏ حكومت اسلامی.. 185

2-1 اسلام و ایمان‏. 188

2-2 عدالت.. 190

2-3 فقاهت‏.. 192

2-4 كفایت‏.. 193

3- اختیارات رهبر دینى در حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام. 196

3-1 فرماندهى نظامى جامعه. 196

3-2 پیمان نامه­ها 198

3-3 فرمان جهاد. 206

3-4 فرمان صلح. 210

3-5 امور حسبیه. 213

4- ویژگی­های رهبری در حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام. 217

4-1 مدارا با مخالفان. 220

4-2 مبارزه با معاند. 224

4-3 مهر و عطوفت.. 226

4-4 احترام به نظرات دیگران. 229

4-5 خدمت رسانی.. 231

4-6 وفاق اجتماعی.. 232

4-7 عدالت خواهی.. 234

4-8 مشاركت سیاسی با مردم. 235

نتیجه ­گیری.. 238

منابع. 242

فصل نخست: كلیات تحقیق

مقدمه

نیاز جامعه به حکومت و نظام سیاسی امری است که همواره مورد توجه و نظر متفکران سیاسی بوده است و آن را از ضروریات زندگی اجتماعی بشر مفروض داشته اند. باید اذعان داشت كه یکی از اهداف مهم بعثت پیامبران صاحب شریعت، بیان چگونگی اداره جامعه و تشکیل حکومت بوده است، که بعضی از پیامبران هم در این زمینه موفق بودند و از آن­جا که مکتب مقدس و روح بخش اسلام، عالی­ترین و جامع­ترین مکاتب دنیاست در این مورد از ویژگی­های خاصی برخوردار است؛ زیرا اسلام یک دین حکومتی و سیاسی است که سیاست در درون آن نهفته است و منشأ قانون و حکومت آن هم خود اسلام است. احکام حکومتی اسلام همان دیانت وشریعت اسلامی است که از سوی حضرت حق به پیامبرش وحی شده است. ضرورت وجود نظام سیاسی در اسلام از بدیهیات و ضروریات اولیه است، كه عقل و شرع بر آن صحه می­گذارند و نیازی به دلیل و برهان ندارد؛ ما در این فصل برآنیم تا علاوه بر تبیین موضع تحقیق و ادبیات تحقیق-حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام با تكیه بر قرآن كریم و سیره معصومان:- به صورت اجمال نیز به تبیین ماهیت «نظام سیاسی در اسلام» بپردازیم.

1- ادبیات تحقیق

الف- موضوع و طرح مسئله (اهمیت و موضوع و هدف)

با توجه به اهمیت موضوع و این­که در زندگی روزمره هرکسی در درون حکومت اسلامی خواه­ ناخواه با موضوع حکومت  و بحث­های پیرامون اقتدار نظام اسلام و چگونگی روابط با دیگر ملت ها روبه­رو است، و این­که قوام جامعه و مردم به حفظ اقتدار نظام آن حکومت وابسته است و در صورت اخلال در آن، نظم زندگی و معیشت مردم به خطر افتاده و دچار هرج و مرج می­ شود، بنابراین، حفظ اقتدار نظام از جنبه سیاسی و اقتصادی مانع از هم­گسیختگى و هرج و مرج در جامعه می­ شود و در این راستا باید به آن پرداخت و نسبت به چنین مسأله مهمی بی­تفاوت نبود. بی­شک ارائه راه­کارهای مناسب با تدبر در قرآن كریم و سیره معصومین:و تبیین این موضوع کمکی شایان به اعتلا و رشد جامعه اسلامی می­باشد چرا که وجوب حفظ کشور اسلامی و جان و مال و ناموس مسلمانان از خطر تعرض دشمنان اسلام و بیگانگان یکی از مسایل مسلّم و مورد اتفاق فقهای شیعه، بلکه همه مسلمانان است. مسأله حفظ عزت و اقتدار نظام سیاسی اسلامی و صیانت از آن در طول قرون متمادی به شدت مورد توجه و پی­گیری بوده است. بر آن شدیم تا با رجوع به قرآن و سنت مبانی عزّت و حفظ اقتدار مسلمانان و جامعه اسلامی را تبیین و در این زمینه راه­کارهایی ارائه نماییم.

ب- مبانی نظری و مرور مختصری بر پیشینه، چارچوب نظری، پرسش­ها و فرضیه ­ها

باتوجه به کامل بودن برنامه اسلام برای دستیابی به جهانی شدن و سعادت و هدایت بشر، به نظر می­رسد، در این زمینه راه­کارهای آن در منابع اسلام آمده باشد که این منابع عبارتند از وحی الهی (قرآن) و سیره معصومین:که متصل به سرچشمه وحی می­باشد. با این نظریه حکومت اسلام باید اقتدار لازم را داشته باشد. این نظریه ما را بر آن داشت تا مولفه­های آن را مورد بررسی قرار دهیم. در این زمینه فرضیه ­ها و پرسش­هایی مطرح است، از جمله:

پرسش­های پژوهش

1-       آیا نظام اسلام و تشکیل حکومت آن ضرورت دارد؟

2-       آیا می­توان با استکبار رابطه برقرار کرد؟

3-       شرایط حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام و چارچوب برقراری رابطه با بیگانه چیست؟

4-       مرزبندی و محدوده روابط سیاسی اسلام با بیگانگان چگونه است؟

5-       راه­كارهای حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام چیست؟

فرضیه ­های پژوهش

1-       اسلام به عنوان دین جهان شمول، برنامه، مبانی و اصول كاملی برای حفظ اقتدار دارد.

2-       قرآن و سیره معصومین:به مثابه الگویی برای حفظ اقتدار نظام سیاسی اسلام می­باشند.

1-2- بیان مسأله. 3

1-3- اهمیت تحقیق.. 5

1-4- اهداف تحقیق.. 6

1-5- سؤالات  تحقیق.. 6

1-6- تعریف اصطلاحات… 7

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه ی تحقیق

2-1-مقدمه. 8

2-2- بخش اول: مبانی نظری.. 9

مفاهیم لغوی حج. 9

مفاهیم اصطلاحی حج. 10

ویژگی های کعبه 11

الف) نخستین خانه 11

ب) خانه مبارک… 11

ج‌)هدایت عمومی وهمگانی. 12

د‌)بیت عتیق… 12

ه‌)ملجأ ومرجع مردم 14

مفهوم نیت و عمل خالص از منظر امام صادق.. 14

حج و قصد قربت.. 15

پاداش قصد قربت در حج. 15

تلبیه. 16

طواف… 16

مفهوم طواف.. 16

پیشینه طواف.. 16

شباهت طواف و نماز 18

تفاوت نماز و طواف.. 18

رسیدگی به حاجت مؤمن ،مجوز قطع طواف.. 19

حجر الاسود. 19

مقام ابراهیم.. 20

الف) مفهوم مقام 20

ب) ویژگی های حضرت ابراهیم. 20

زمزم. 21

پیشینه چاه زمزم 21

صفا و مروه. 22

راز تسمیه صفا و مروه 22

عرفات… 22

الف) راز تسمیه این سرزمین به عرفات.. 22

ب) آمرزش گناهان در عرفات.. 23

مشعر. 24

راز تسمیه مشعر. 24

منا 25

راز تسمیه منا 25

اعمال منا 25

1) رمی جمره 25

2) قربانی. 26

3) تقصیر. 26

2-3- بخش دوم: پیشینه پژوهش…. 28

2-3-1- پایان نامه ها 28

2-3-2- مقاله ها 30

جمع بندی و نتیجه گیری. 32

فصل سوم: روش تحقیق

3-1- مقدمه. 34

الف)نوع تحقیق.. 35

3-2-  نوع تحقیق.. 35

3-2-1- تحقیقات بنیادی. 35

3-2-2- تحقیقات کاربردی. 35

3-3- روش تحقیق.. 36

تحقیقات توصیفی. 36

3-4- روش گردآوری اطلاعات… 37

3-5- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات… 38

 فصل چهارم: یافته های تحقیق

4-1- مقدمه. 39

4-2- بخش اول: بررسی سؤال اول تحقیق.. 41

مفهوم حج از منظر قرآن و روایات چیست؟ 41

4-3- بخش دوم: بررسی سؤال دوم تحقیق.. 42

مبانی انسان شناختی حج از منظر قرآن و روایات چیست؟ 42

مفهوم مبانی تعلیم و تربیت… 42

مبانی تربیت دینی.. 42

مبانی انسان شناسی.. 42

الف) پرستش گری. 43

ارتباط پرستش گری با برنامه ی تربیتی حج. 43

ب) عقل ورزی. 44

ارتباط عقل ورزی با برنامه ی تربیتی حج. 45

ج) حقیقت جویی. 45

ارتباط حقیقت جویی با برنامه ی تربیتی حج. 46

د) اجتماع گرایی. 46

ارتباط اجتماع گرایی با برنامه ی تربیتی حج. 46

ه) مسؤولیت پذیری. 47

ارتباط مسئولیت پذیری با برنامه ی تربیتی حج. 47

و)کمال گرایی. 48

ارتباط کمال گرایی با برنامه ی تربیتی حج. 48

4-4- بخش سوم : بررسی سؤال سوم تحقیق.. 49

اسرار تشریع حج از منظر قرآن و روایات چیست؟ 49

4-4-1- سرّ عام حج.. 49

 

 

4-4-2- اسرار مناسک حج.. 50

نیت.. 51

غسل احرام 52

احرام 53

سرّ احرام از منظر امام سجاد 53

سرّ احرام از منظرامام صادق(ع) 53

سرّاحرام ازمنظر امام رضا(ع) 54

سرّ در آوردن لباس دوخته و پوشیدن لباس غیر دوخته 54

محرّمات احرام و اسرار آن. 55

تلبیه 57

حکمت تشریع تلبیه ازمنظرامام صادق(ع) 57

طواف.. 59

الف) طواف نشانه محوریت کعبه 59

ب) حجرالاسود نقطه شروع طواف.. 59

ج) طواف جلوه ای ازهمبستگی ای مردم 59

د) طواف بین مرزتوحید و ولایت.. 60

ه) سرّ هفت شوط طواف.. 61

سرّاستلام حجرالاسود 63

مقام ابراهیم(ع) 64

سرّنماز در مقام ابراهیم(ع) 64

مقام ومسئولیت پذیری. 64

مقام والگوبرداری از ابراهیم(ع) 64

مقام وبه جاآوردن نماز شکر. 65

زمزم 65

سرّ نوشیدن آب زمزم ازمنظر امامان معصوم(ع) 65

سعی صفا و مروه 65

سرّ سعی بین صفا و مروه 65

1.سعی و امید. 65

2.سعی و ترازوی اعمال. 66

3. سعی و توحید ناب.. 66

4.سعی و غلبه بر نفس اماره 66

5.سعی و ازمیان رفتن کبر و غرور 66

6.سعی وتلاش برای راندن شیطان. 67

7.سعی جلوه ای ازخوف و رجاء 67

8. سعی، رمز تلاش درصحنه زندگی. 68

عرفات.. 69

سرّوقوف.. 69

اسرارعرفات از زبان امام سجاد(ع) 70

عرفات و امر به معروف و نهی از منکر. 71

عرفات و رهایی از خودبینی. 71

مشعر( سرزمین درک و شعور) 72

تقوا عامل برتری مردم 72

سرّ وقوف در مشعر از منظر امام سجاد(ع) 73

اسرار مشعرالحرام 73

منا 74

الف) سرّمنا از منظرامام صادق(ع) 74

ب) سرّمنا از منظر امام سجاد(ع) 74

رمی جمرات.. 75

سرّ رمی جمرات.. 75

سرّ تعدّد عقبات.. 77

سرّ هفت سنگ… 77

قربانی. 78

هدف اصلی در قربانی. 78

1.گذشت از مال در راه خدا 78

2.حفظ شعائر الهی. 78

3.سیر کردن گرسنه ها 78

4.تقوا 79

5.شکرحضرت حق. 79

سرّ قربانی از منظر امام صادق(ع) 80

ابعاد فلسفه قربانی. 80

مفهوم واژه تفث.. 81

دیدار با امام ،مفهوم حقیقی واژه تفث.. 81

حلق و تقصیر. 81

اسرار حلق و تقصیر. 81

طواف آخر. 83

سرّطواف آخر. 83

4-5- جمع بندی و نتیجه گیری.. 85

4-6- بخش چهارم : بررسی سؤال چهارم تحقیق.. 87

آثار تربیتی مطلوب حج از منظر قرآن و روایات چیست؟ 87

4-6-1- آثار تربیتی حج از حیث ارتباط انسان با خدا 89

الف)خداشناسی. 89

خداشناسی درعرفات.. 90

ب)پرورش خوف و رجا 91

4-6-2- آثار تربیتی حج از حیث ارتباط انسان با خود 95

الف) پرورش نیروی تفکر. 95

ب)خود شناسی. 97

ج) خود سازی. 99

د‌) قطع تعلقات دنیوی. 100

4-6-3- اثر تربیتی حج از حیث ارتباط با دیگران. 103

الف) وحدت امت اسلامی در حج. 105

ب) مساوات مردمی در حج. 105

ج) خوش خلقی در حج. 106

د) همکاری و تعاون در حج. 106

ه) حفظ زبان. 106

4-6-4- اثر تربیتی حج از حیث ارتباط انسان با جهان هستی. 107

الف) شناخت طبیعت به عنوان مظهر حق. 107

ب)استفاده ی  بهینه از داشته های تکوینی. 108

4-7- بخش پنجم : بررسی سؤال پنجم تحقیق. 110

از منظرقرآن و روایات ،علل عدم تحقق آثار تربیتی حج در شماری از حجاج چیست؟ 110

الف) علل فکری. 110

1.عدم آشنایی با اسرار عبادت ها و دستورهای دینی. 110

2.غفلت از تاریخ گذشته ی مسلمانان. 111

3.عدم آگاهی از مناسک حج. 112

4.عدم تسلیم در مناسک حج. 113

5.توجه به غیر صاحب البیت.. 113

ب)علل عملی. 114

1.عدم رعایت تقوا قبل و بعد از سفرحج. 114

2.تبدیل حج به سفر سیاحتی و تجارتی. 115

3 .روی آوری به فرنگی مآبی. 115

4.سستی و کاهلی در طول سفر حج. 116

جمع بندی و نتیجه گیری. 116

 فصل پنجم: خلاصه ی نتایج

5-1- مقدمه. 119

5-2- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال اول تحقیق.. 119

5-3- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال دوم تحقیق 119

5-4-  خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال سوم تحقیق 123

5-5- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال چهارم تحقیق.. 136

5-6- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال پنجم تحقیق.. 147

محدودیت ها و پیشنهادها 151

1) محدودیت ها 151

2)پیشنهادها 151

الف)پیشنهادهای پژوهشی. 151

ب)پیشنهادهای کاربردی. 151

منابع و مآخذ. 152

 

کلیات تحقیق
1-1- مقدمه

اسلام، تنها دین جامعی است که ازطرف پروردگارعالم نازل شده ودربردارنده همه کمالات انسانی است وبرهمه ادیان باطل چیره گشته ودرگستره زمین قابل اجرا ومورد استفاده است. بنابراین باید حاوی برنامه هایی باشد که درطول تاریخ مورد بهره برداری قرار گیرد ودر راستای تعالی انسانیت ظهورکامل داشته باشد.(جوادی آملی،1383،صص22-17)

ازبزرگ ترین و مهم ترین اوصاف اسلام، کلیّت ودوام است، بدین معنا که همه افراد انسان ازسیاه وسپید وسرخ ودیگرنژادها را در خود جای می دهد وهمچنین تمام خط زمان، ازگذشته وآینده تا روزقیامت را دربر می گیرد. درنتیجه باید برنا مه های آن هم جهانی بوده ونمودار زنده ای ازکلیّت ودوام باشد.(همان)

حج، ازشاخص ترین برنامه های جهانی اسلام است، ازاین رو می توان همگانی وهمیشگی بودن آن را سند گویای کلیّت ودوام دین الهی دانست. وازهمین رو است که درمیان امم واقوام گذشته ودرطول قرون ازتطاول سال ها وروزها درامان مانده است.(همان)

 ازطرفی بشر فطرتاً موجودی است که میل ذاتی به پرستش وگرایش به معبود حقیقی ویکتا دارد. درواقع پرستش نیاز روحی وفطری انسان وحقیقتی است که درهمه موجودات جهان هستی نیز وجود دارد. ازاین رو خداوند منّان حج رادراسلام به عنوان یک فریضه بزرگ دینی مقرّر فرموده وانجام اعمال ومناسک آن را برمسلمانان وانسانهای واجد شرایط واجب نموده است، تا این پرستش فطری وگرایش معنوی وروحی به سوی خدا دروجود انسان پرورش وتعالی یابد، چرا که اگرانسان درجهت صحیح تربیت ورشد یابد ودرمسیر الهی فطری ویکتاپرستی قرار گیرد، ازهرگونه بت گرایی وشرک پرهیز وازپرستش مشرکانه دوری می جوید.(رستگار جویباری،1377،ص14)

درمیان موجودات هستی انسان تنها موجودی است که توانایی آن را داردکه به بالاترین حد کمال  که همان تقرّب الی الله است دست یابد. بنابراین نیازمند برنامه هایی است که او رابه این هدف برساند وبالطبع به همان اندازه که هدف، بزرگ و والاست برنامه های تربیتی که برای رسیدن به آن وضع می شود نیز باید بزرگ و والا باشد. حج به عنوان یک فریضه ی بزرگ عبادی ،ارزشی ومعنوی وسیله وبرنامه ای است که انسان رامی تواند به بلندترین قله کمال برساند.

1-2- بیان مسأله

خداند، حکیم است واز این رو کار اودارای هدف است. البته خدای تعالی به سبب غنای ذاتی،ازهدف منزه است، لیکن خودجهان دارای هدف وجودی است وبه آن نائل می شود. هدف والای مخلوق وکمال نهایی او این است که بنده خداوند شود،« وما خَلَقتَ الجِن والِانس الّا لِیَعبُدونَ » البته روشن است که خداوند محتاج نیست تا مورد پرستش قرار گیرد.« إن تَکفُروا أنتُم ومَن فِی الأَرضِ جَمیعاً فإنّ الله لَغَنیُّ الحَمید ».عبادت به ظاهرو باطن خود غایت مخلوق است نه خالق غنی محض.

حج نیز همچون سایر عبادات غایت خلق است نه خالق ،زیرا او عین غنا وبی نیازی و کمال محض است. با این بیان، راز این سخن خداوند آشکارمی شود که فرمود: «ولِللّهِ عَلَی الناسِ حِجُّ البَیتِ مَنِ إستَطاعَ الیهِ سَبیلاً ومن کَفَرفَأنّ الله غَنیٌ عنِ العالَمین» زیرا حج عبادتی است که ازجانب خدا برمردم واجب شده است وآنان به گزاردن حج وعمره نیازمندند. پس اگرکفرورزیدند، باید بدانند که خداوند ازجهانیان بی نیاز است، چه رسد به آن هاوعبادتشان.(جوادی آملی،1386،صص157-156)

عبادت اگرچه غایت آفرینش است اما خودمقدمه یقین ویقین غایت آن است:« وأعبد ربّک حتی یأتیک الیقین». حج نیز نشانه وفراهم آورنده هدف والای عبادت یعنی یقین است. زیرا حج ،نورو بصیرت وشهود است وازهمین رو در روایات آمده است که تارک حج کورمحشور می شود واو دردنیا کور است ودرآخرت کورتر وگمراه تر.(همان)

سالکان طریق عبودیت وبندگی معتقدند که عبادات ازنظر خاصیت اثرگزاری در روح وتکمیل نفس مختلف اند. بعضی اثر تطهیروتخلیه دارند وبعضی موجب تزیین وتخلیه جان می شوند. عبادت حج درمیان انواع عبادات امتیازش این است که جامع الامرین است، هم خاصیت تطهیردارد وهم مایه تزیین. هم دفع ظلمت می کند وهم نورانیت ذکر وانس با خدا می آورد. البته ما آن حج وآن عبادتی رامنشأ این همه آثارعظیم حیاتی معرفی می کنیم که دارای روح ومغزباشد وبا توجه به دقائق ولطایف الهام بخش معنویش انجام شود.(ضیاء آبادی،1379،ص12)

اما باید دید که چرا خداوند حج رابرای انسان به عنوان یک تکلیف منظورکرده است؟ چه ویژگی ها وچه توانایی های بالقوه درانسان موجود است که خداوند حج رابه عنوان برنامه تربیتی بزرگ برای او وضع نموده است؟ لذا دراین تحقیق سعی برآن است که ابتدا به مبانی تربیتی حج بپردازیم. چراکه مبانی به آن چه هست اشاره دارد نه به آن چه باید باشد.مبانی به عنوان مبدأ ونقطه شروع تلقی می شود. بهشتی(1388،ص29) در رابطه با مبانی تربیت دینی ازدیدگاه اسلام گفته است: « اوصاف وجودی انسان ،جهان وآفریدگارانسان وجهان اندکه ازمتون اسلامی استخراج وبه یکی ازدوشکل بسیط یعنی مفاهیم یا مرکب یعنی گزاره های اخباری یا توصیفی بیان می شوند وشالوده استخراج وتدوین اهداف، اصول وبرنامه ها وروش ها به شمارمی آیند.»

مبانی که دراینجا مدنظر است ناظر به مبانی انسان شناسی می باشد. با شناخت انسان وابعادوجودی اوست که می توان استعدادهای نهفته درون وی راشکوفا کرد وبه مرحله سعادت وکمال رساند. دراین رابطه باید گفت تربیت صحیح انسان ودرک موقعیت حقیقی او درجهان نیز فقط درسایه شناخت انسان امکان پذیراست وگرنه تربیت به بیراهه خواهد رفت.

حج نیز که یکی ازبرنامه های تربیتی انسان ازسوی خداوند است وبرای انسان به عنوان یک تکلیف منظور شده است، مسبوق به شناخت انسان و ویژگی های وجودی اوست.

پس ازتعیین نقطه شروع وشناخت انسان ،به دنبال آن خواهیم بود که بدانیم آثارتربیتی برخواسته ازاین عبادت درفرد چیست واین که آیا آثار تربیتی حج درهمه انسان ها نتیجه یکسان به دنبال خواهد داشت؟

حج به عنوان مجموعه ای کوچک شده ازدین،دارای آثارتربیتی فراوانی است که درمنابع معتبراسلامی بحث درباره این اثربخشی را به وضوح می توان مشاهده کرد. آثارتربیتی که دراینجه مدنظر است ناظر به بعد اخلاقی ومعنوی وجودانسان است. زیرا هرگونه حرکتی برای اصلاح ملت ها وتغییر رفتار انسان باید ازدرون آن هاشروع شود زیرا تا خود انسان اصلاح نشود ،نباید منتظر اصلاح جوامع بود.

امام علی(ع) می فرمایند: «حج آزمونی بزرگ وامتحانی سخت وآزمایشی آشکار برای پاک سازی وخالص شدن است که خداوند آن راسبب رحمت ورسیدن به بهشت قرار داد.»(دشتی،1388،خطبه1،ص27)

ونیز می فرمایند: «خدای سبحان کعبه را مظهرتواضع بندگان دربرابر عظمت خویش ونشانه اعتراف آنان به بزرگی وقدرت خود قرار داد.»(همان)

فلسفه ی تربیتی و واقعی حج همان عزم طاعت تمام وپرستش حق ومخالفت با هرعصیان ودیده از هرمعصیت پوشیدن وبراطاعت وعبادت حق مشرف شدن است. حال اگرانسان بتواند چنین حج جوهری را انجام دهد، دراین صورت است که می شود گفت حج حقیقی وبا محتوا وهدف دار انجام داده واثر واقعی آن دروجودش به عینیت درآمده است.(رستگار جویباری،1377،ص24)

بنابراین این تحقیق درپی رسیدن به هدف اصلی خود است که عبارت است از:«بررسی مبانی وآثار تربیتی حج ازمنظر قرآن وروایات.»

1-3- اهمیت تحقیق

1.بسیاری ازپژوهش های انجام شده درزمینه حج به بررسی آن ازنیمه راه یعنی به بررسی آثار وابعاد تربیتی حج پرداخته اند درحالی که نقطه شروع را که همان مبانی حج است نادیده گرفته اند. تمام توجه حج به انسان است. انسان با همه ویژگی ها وابعادوجودیش وغرض این است انسان درابتدا خود براین ویژگی ها آگاهی یابد .تحقیق انجام شده درصدد این است که درابتدا به خود انسان بپردازد وبرای رسیدن به این منظور به مبانی تربیتی حج که عامل رسیدن ما به هدف فوق است می پردازیم.

2 . شاید یکی ازمهم ترین دلایل این که حج با آن همه عظمتی که دارد در روح وجان شماری ازانسان ها هیچ گونه اثرات وتحولات اخلاقی برجای نمی گزارد، عدم توجه به روح وباطن این عمل باشد. چرا که اگرازمعنا وهدف واقعی این عمل عبادی وتربیتی آگاهی لازم به عمل بیاید،اثرات تربیتی آن دروجود انسان به وضوح نمایان خواهد شد. اگرانسان نداند که برای چه وبا چه هدفی خداوند این فریضه را برای او واجب کرده است چگونه می تواند از آثار تربیتی برخواسته از آن برخوردار گردد؟ پس سزاوار وبلکه وظیفه هرمسلمانی است که قبل ازعزیمت به دیارکعبه آگاهی خودرا در زمینه روح ومقاصد حج بالا ببرد.

3.یکی ازدلایل گرفتار آمدن مسلمین در دره فلاکت ودرماندگی درحوزه فرهنگ ومدنیت ،غفلت آن ها ازحج وتمامیت آن بوده است. چه همواره ازحج وزیارت حرمین به مثابه ی ابزاری برای استخوان سبک کردن وثبت نام دردفتر طالبان بهشت استفاده کرده اند غافل ازاینکه حج همه اسلام است .حج همه اسلام، همه دین وهمه تفکرمعنوی است. درواقع حج روح پنهان درمیان همه آداب ومناسک است که امکان بالقوه رشد وارتقای اعمال وکردار آدمی وبه ویژه مناسبات فردی وجمعی را به وجود می آورد. اما بایدگفت حج به تمامی مورد غفلت واقع شده است بیراهه نیست اگربگوییم حج رابا همه چیز اشتباه گرفته اند. حج رابا تجارت ،حج با سیاست، حج رابا اعتبار، وکسب شهرت هیچ نسبتی نیست.(شفیعی سروستانی،1387،صص16-14)

با این همه نباید نسبت به آن چه گذشته است صرفاً تأسف خورد وازآن چه باید بشود غفلت ورزید زیرا هرچه بیشتر دراین عمل بزرگ عبادی وتربیتی غوطه ور شویم ،به مسائل ونکته های بیشماری دست خواهیم یافت که در رشد وارتقای شخصیت وجودی انسان مؤثر می باشد.

1-4- اهداف تحقیق

1-4-1- هدف کلّی

بررسی مبانی وآثار تربیتی حج ازمنظر قرآن وروایات.

1-4-2- هدف های  ویژه

1.بررسی مفهوم حج ازمنظر قرآن وروایات.

2. بررسی مبانی انسان شناختی حج ازمنظرقرآن وروایات.
3. بررسی اسرار تشریع حج ازمنظرقرآن وروایات.
4. 4. بررسی آثار تربیتی مطلوب حج ازمنظر قرآن وروایات.

5 .بررسی علل عدم تحقق آثار تربیتی حج درشماری ازحجاج با توجه به آموزه های قرآنی وروایات.

1-5- سؤالات  تحقیق

1-5-1- سؤال اصلی

مبانی وآثارتربیتی حج ازمنظر قرآن وروایات چیست؟

1-5-2- سؤالات فرعی

1.مفهوم حج ازمنظر قرآن وروایات چیست؟

2. مبانی انسان شناختی حج ازمنظرقرآن وروایات چیست؟

3.اسرار تشریع حج ازمنظرقرآن وروایات چیست؟