فهرست مطالب:

فصل اول: کلیات

1-1- تعریف مسئله و فرضیات ……………………………………………………………………….. 2

1-2 – هدف و ضرورت تحقیق…………………………………………………………………………. 3

1-3- پیشینه تحقیق……………………………………………………………………………………… 3

1-4- روش اجرای تحقیق……………………………………………………………………………… 4

فصل دوم: آمار و ضرورت کاربرد آن در پژوهش­های باستان شناسی

2-1-آمار………………………………………………………………………………………………….. 5

2-2-باستان شناسی و تحولات عمده آن………………………………………………………… 6

2-2-1-پیدایش و تحول چارچوب نظری باستان­شناسی پیش از 1850…………………… 6

2-2-2-شکل­ گیری مفاهیم زیر بنایی در سالهای بین 180 تا 1918…………………………… 7

2-2-3-نظریه پردازی در باستان­شناسی اروپا و آمریکا از 1918 تا 1968…………………. 7

2-2-4-لویس بینفورد، دیوید کلارک و نهضت باستان­شناسی جدید در دهه 1960……….. 8

2-2-5-باستان شناسی نظری در سال های اخیر………………………………………………… 9

2-3- ضرورت استفاده از روش­های آماری در مطالعات باستان­شناسی………………………. 10

فصل سوم: نمونه­ برداری و کاربرد آن در پژوهش های باستان­شناسی

3-1-آمار استنباطی……………………………………………………………………………………. 15

3-2-نمونه ­گیری اساس آمار استنباطی…………………………………………………………… 15

3-2-1-مزایای انتخاب نمونه………………………………………………………………………….. 16

3-3- تعاریف مقدماتی ضروری برای نمونه­ گیری………………………………………………. 17

3-3-1-چارچوب نمونه­ گیری………………………………………………………………………… 17

3-3-3- برآورد کننده………………………………………………………………………………….. 17

3-3-4-برآورد کننده نااریب…………………………………………………………………………… 18

3-3-5- برآورد کننده اریب­وار………………………………………………………………………….. 19

3-3-6-صفت برآورد…………………………………………………………………………………….. 19

3-3-7- موضوع هزینه…………………………………………………………………………………. 19

3-4- تعاریف مقدماتی و پایه­ ای……………………………………………………………………. 19

3-4-1-متغییر………………………………………………………………………………………….. 20

3-4-2- میانگین………………………………………………………………………………………… 20

3-4-3- واریانس………………………………………………………………………………………….. 20

3-4-4- خطای استاندارد و میانگین………………………………………………………….. 21

3-4-5-توزیع نرمال و توزیع نرمال استاندارد…………………………………………………… 22

3-4-6- حدود اعتماد قابل اندازه‌گیری…………………………………………………………….. 23

3-5- طرح و اجرای نمونه‌برداری………………………………………………………………. 25

3-5-1-روش‌های نمونه‌برداری احتمالی…………………………………………………………. 25

2-6- نمونه‌برداری تصادفی ساده…………………………………………………………………… 26

3-6-1-روش انتخاب نمونه در نمونه‌برداری تصادفی ساده……………………………….. 26

3-6-1-1- حالت قرعه‌كشی……………………………………………………………………. 26

3-6-1-2-استفاده از جدول اعداد تصادفی…………………………………………………. 26

3-6-1-3-برآورد در نمونه‌گیری تصادفی ساده…………………………………………….. 27

3-6-1-4-انواع برآوردها در نمونه‌گیری تصادفی…………………………………………… 27

3-6-1-5-مقایسه­ دو روش نمونه‌گیری تصادفی با جایگذاری و بدون جایگزینی…. 28

3-6-1-6- روش تعیین حجم نمونه در نمونه‌گیری تصادفی ساده……………………….. 29

3-6-1-7- تعیین حجم نمونه با وقت معین…………………………………………………… 29

3-6-1-8-تعیین حجم نمونه در ارتباط با بودجه برنامه تحقیق………………………….. 30

3-6-2- برآورد نسبت در نمونه‌گیری تصادفی ساده……………………………………………. 30

2-6-3-برآورد حجم برای نسبت‌ها…………………………………………………………………. 32

3-6-4-مزایا و معایب نمونه‌گیری تصادفی ساده………………………………………………. 33

3-7- نمونه‌گیری سیستماتیك……………………………………………………………………… 33

3-7-1-برآورد در نمونه‌گیری سیستماتیك……………………………………………………….. 34

23-7-1-1- برآورد میانگین جامعه…………………………………………………………………… 34

3-7-1-2-محاسبه واریانس نمونه در حالتی كه حجم نمونه مضرب صحیحی از جامعه باشد (N = nk) .. 37

3-7-2-مقایسه­ كارایی نمونه‌گیری تصادفی ساده و سیستماتیک به كمك ضریب همبستگی در حالتی که نمونه­ انتخاب شده مضرب صحیحی از جامعه باشد( N = nk)………………………………………………………………… 39

3-7-3-برآورد میانگین صفت در جامعه وقتی نمونه  مضرب صحیحی از جامعه نباشد(?≠??)….. 40

3-7-4-مزیت و معایب استفاده از نمونه‌گیری سیستماتیك………………………………………. 41

3-8-نمونه‌گیری با احتمال متغیر……………………………………………………………………… 42

3-8-1-تعریف نمونه‌گیری با احتمال متغیر………………………………………………………….. 42

3-8-2-روش انتخاب نمونه با احتمال متغیر…………………………………………………….. 43

3-8-3- روش لاهیری……………………………………………………………………………………… 45

3-8-4- روش خردكردن………………………………………………………………………………….. 46

3-8-5-1- برآورد میانگین جامعه و نمونه در نمونه‌گیری با احتمال متغیر و با جایگذاریكه برآورد كننده‌ای نااریب از میانگین صفت در جامعه یعنی  است. ………………………………………………………………………………….. 47

3-8-5-2- واریانس برآوردكننده میانگین جامعه و برآورد واریانس برآوردكننده میانگین در نمونه‌گیری با احتمال متغیر و با جایگذاری……….48

3-8-6-نمونه‌گیری با احتمال متغیر و بدون جایگذاری………………………………………….. 50

3-9-نمونه‌گیری طبقه‌بندی……………………………………………………………………………. 50

3-9-2- 3- میانگین با طبقه‌بندی……………………………………………………………………… 51

3-9-3- انتخاب حجم نمونه…………………………………………………………………………….. 53

3-9-3-1-انتخاب حجم نمونه در طبقات مختلف……………………………………………….. 53

3-9-3-2- انتخاب حجم نمونه انتساب نیمن……………………………………………………….. 55

3-9-3-3- انتساب متناسب با حجم…………………………………………………………………… 56

3-9-4- نمونه‌گیری با طبقه‌بندی برای نسبت‌ها……………………………………………………. 59

3-9-5- انتخاب حجم بهینه طبقات  ها با بیشترین دقت……………………………………. 60

3-9-6-مقایسه كارایی نمونه‌گیری طبقه‌بندی شده با انتساب‌های مختلف با هم و با نمونه‌گیری تصادفی ساده… 61

3-10- نمونه‌گیری خوشه‌ای…………………………………………………………………………… 62

3-10-1- تعریف نمونه‌گیری خوشه‌ای……………………………………………………………….. 62

3-10-2- نمونه‌گیری خوشه‌ای یک مرحله‌ای و چند مرحله‌ای…………………………………. 63

3-10-2-1-برآورد میانگین و واریانس جامعه، در نمونه‌گیری با خوشه‌های هم حجم…… 63

3-10-2-2-ضریب همبستگی خوشه‌ای……………………………………………………………. 67

3-10-3-نمونه‌گیری خوشه‌ای یک مرحله‌ای از جامعه‌ای با خوشه‌های هم حجم………….. 67

3-10-3-1-  برآورد كننده واریانس جامعه……………………………………………………….. 68

3-10-4- مقایسه نمونه‌گیری خوشه‌ای یک مرحله‌ای در حالت تساوی و حجم گروه­ها نمونه‌گیری تصادفی ساده…. 68

3-0 1-4-1-تفاوت نمونه‌گیری خوشه‌ای یک مرحله‌ای و نمونه‌گیری طبقه‌بندی شده…….. 69

3-10-5- ساختار جامعه نمونه­برداری شده به­صورت خوشه‌هایی با حجم متغییر………… 69

 

 

3-10-6- نمونه‌گیری خوشه‌ای یک مرحله‌ای از خوشه ­هایی با حجم متغییر………………… 71

3-10-6-1-برآورد میانگین و واریانس جامعه در نمونه‌گیری خوشه‌ای یک مرحله‌ای با حجم متغییر…. 72

3-11- کاربرد نمونه­برداری در باستا­ن­شناسی……………………………………………………….. 74

3-11-1-مقدمه……………………………………………………………………………………………….. 74

3-11-2-کاربرد نمونه­برداری در بررسی­ های باستان ­شناسی………………………………….. 74

3-11-3-بررسی باستان­شناسی……………………………………………………………………… 74

3-11-3-1- هدف……………………………………………………………………………………….. 74

3-11-3-2- روش های بررسی میدانی……………………………………………………… 76

3-11-3-3- استراتژی نمونه­ برداری………………………………………………………. 77

3-11-3-4-اندازه، شکل و جهت محوطه…………………………………………………… 78

3-11-3-5-انواع شکل و جهت واحدها……………………………………………………….. 79

3-11-3-6-مزایای استفاده از برشهای عرضی……………………………………………….. 80

3-11-3-7-مزایای استفاده از شبکه­ بندی های مربعی………………………………………. 80

3-11-4-طرح نمونه………………………………………………………………………………. 81

3-11-5-محوطه یا منطقه……………………………………………………………. 81

3-12-نمونه موردی کاربرد نمونه ­برداری بزرگ مقیاس (منطق­ه ای): بررسی بخش مرکزی آبدانان.. 82

3-12-1-بررسی بخش مرکزی شهرستان آبدانان…………………………………………. 82

3-12-1-1-شهرستان آبدانان……………………………………………………………………. 83

3-12-1-2-شهر آبدانان………………………………………………………………………… 83

3-12-1-3-آب و هوای شهرستان………………………………………………………. 83

3-12-1-4-کوه ­ها………………………………………………………………………………. 83

3-12-1-5-دشت های آبدانان……………………………………………………………… 84

3-12-1-6-آب­های شهرستان آبدانان………………………………………….. 84

3-12-1-7-پوشش گیاهی……………………………………………………………. 85

3-12-2-پیشینه بررسی ها در شهرستان آبدانان………………………………… 85

3-12-3-اهداف بررسی………………………………………………………………….. 86

3-12-4-منطقه مورد بررسی…………………………………………………………….. 86

3-12-5-روش بررسی………………………………………………………………….. 87

3-12-6-روش یا چارچوب کار………………………………………………………… 87

3-12-7-نمونه­ برداری تصادفی ساده……………………………………………………. 87

3-12-7-1-روش کار………………………………………………………………………. 88

3-12-7-2-تعیین حجم نمونه……………………………………………………….. 88

3-12-7-3- انتخاب و بررسی نمونه ­ها از جامعه…………………………………. 89

3-12-7-4- نتیجه…………………………………………………………………………….. 89

3-12-7-5- اطلاعات بهدست آمده برای بررسی­های بعدی………………………… 89

3-12-8-نمونه­برداری سیستماتیک………………………………………………………… 89

3-12-8-1-انتخاب و بررسی نمونه ­ها از جامعه…………………………………….. 89

3-12-8-2- نتیجه…………………………………………………………………….. 90

3-12-8-3- اطلاعات به­دست آمده برای بررسی­های بعدی………………………… 90

3-12-9- نمونه­ برداری با احتمال متغییر……………………………………………… 90

3-12-9-1-روش کار………………………………………………………………………… 90

3-12-9-2-تعیین صفت کمکی…………………………………………………………. 90

3-12-9-3-تعیین حجم نمونه­ها با توجه به صفات کمکی…………………….. 91

3-12-9-4-نتیجه…………………………………………………………………… 91

3-12-9-5- اطلاعات به­دست آمده برای بررسی­های بعدی……………………… 91

3-12-10-نمونه­برداری خوشه­ای………………………………………………………… 91

3-12-10-1-روش کار………………………………………………………………….. 91

3-12-10-2-تعیین حجم نمونه ­ها با توجه به صفات کمکی……………………… 92

3-12-10-3-نتیجه………………………………………………………………………….. 92

3-12-10-4-اطلاعات به­دست آمده برای بررسی­های بعدی………………………… 92

3-12-11-نمونه­ برداری با طبقه­ بندی……………………………………………………. 92

3-12-11-1- تعیین حجم نمونه……………………………………………………….. 92

3-13-2- طلاعات به دست آمده برای بررسی­های بعدی………………………… 93

3-13- کاربرد نمونه برداری در بررسیهای کوچک مقیاس (محوطه ­ای)………. 93

3-14- کاربرد نمونه برداری در انتخاب داده و تاریخ­گذاری محوطه ها………. 94

3-15- جمع بندی کلی…………………………………………………………………… 95

فصل چهارم: کاربرد آمار توصیفی در پژوهش­های باستان شناسی

4-1-1-مقدمه…………………………………………………………………………………. 103

4-1-2-جدول­های آماری……………………………………………………………………… 103

4-1-3- فراوانی و فراوانی نسبی………………………………………………………….. 104

4-1-4- فراوانی تراکمی و فراوانی نسبی تراکمی…………………………………… 104

4-1- 5-تهیه ی جدول فراوانی داده ­ها………………………………………………….. 105

4-1-5-1-تهیه ی جدول فراوانی و رسم نمودار متغییر کیفی……………………. 105

4-1-5-2-جدول فراوانی و رسم نمودار داده های پیوسته………………………….. 107

4-1-5-3-رسم نمودار داده ­های پیوسته برای حالتی که تعداد داده ­ها کمتر از 25 عدد باشد… 107

4-1-6- تنظیم داده ­ها در جدول فراوانی………………………………………………. 107

4-1-7- نمودارهای آماری………………………………………………………………………. 109

4-1-7-1- نمودار هیستوگرام…………………………………………………………………. 115

4-1-7-2- نمودار چندبر فراوانی……………………………………………………………… 115

4-1-7-3- نمودار ساقه و برگ……………………………………………………………. 115

4-1-7-4-  نمودار دایره ای……………………………………………………………………….. 116

4-1-7-5- نمودار چند بر فراوانی تراکمی………………………………………………. 118

4-1-8- همبستگی و رگرسیون……………………………………………………………… 118

4-1-8- 1- ضریب همبستگی خطی…………………………………………………………. 119

4-1-8- 2- وضعیت ضریب همبستگی خطی………………………………………. 119

4-1-8- 3- ضریب تعیین………………………………………………………………… 119

4-1-8- 4-رگرسیون………………………………………………………………………….. 122

4-1-9-1- مقدمه……………………………………………………………………………… 127

4-1-9-2- جغرافیای زاگرس مرکزی………………………………………………. 127

4-1-9-3- جغرافیای جنو­­ب غرب ایران……………………………………………. 128

4-1-9-4- جغرافیای بین النهرین………………………………………………………. 129

4-1-9-5- جغرافیای استان لرستان……………………………………………………. 130

4-1-9-6- جغرافیای استان ایلام………………………………………………….. 131

4-1-9-7- موقعیت جغرافیایی سد سیمره…………………………………………. 133

4-1-9-8- زمین شناسی منطقه­ سیمره………………………………………………. 136

4-1-9-9- محوطه­ی باستانی­ چشمه­ رجب…………………………………………. 137

4-1-9-10-پیشینه­ی مطالعات باستان­شناسی منطقه……………………………….. 139

4-1-9-11- پیشینه­ی مطالعاتی برهمکنش فرهنگی زاگرس مرکزی با مناطق همجوار….. 139

4-1-9-12- برهمکنش فرهنگی و انواع آن………………………………………………. 139

4-1-9-13- شیوه­ تحلیل نقوش سفال­های چشمه رجب………………………….. 141

4-1-9-14- گاه­نگاری تطبیقی زاگرس مرکزی، سوزیانا و بین ­النهرین…………….. 142

4-1-9-15-تحلیل آماری  نقوش و گاه­نگاری سفال­های چشمه رجب………………… 143

4-1-9-16-برهم­کنش فرهنگی دورهی مس و سنگ میانی در چشمه رجب……….. 144

4-1-9-17- نتایج………………………………………………………………………………… 150

فصل پنجم: جمع­بندی

– جمع بندی………………………………………………………………………………… 173

فهرست منابع و مآخذ……………………………………………………………………… 175

چکیده:

باستان شناسی نو به عنوان یک مکتب جدید کار خود را با تلاش های بینفورد و کلارک در دهه 1960 آغاز کرد. یکی از مهمترین دستاوردهای این مکتب توجه به متغییرها و تحلیل های آماری در پژوهش های باستان شناسی بود. با این کار باستان شناسی از مرحله ی توصیف گذشت و وارد مرحله­ علمی خود یا همان تحلیل شد، زیرا آمار با قدرت بی نظیر خود در تغییر زبان داده ها از توصیف به عدد و تحلیل این اعداد خدمت بزرگی به روشن شدن وضعیت فرضیه های علوم مختلف می کند. در این میان باستان شناسی به عنوان علمی که با حجم انبوهی از داده های مختلفی اعم از سفال ، ابزار ، …. روبه رو است می تواند به بهترین وجه آمار را به عنوان ابزاری برای روشن شدن فرضیه ها و خواسته های علمی خود به خدمت گیرد. آن چه در این تحقیق مورد توجه قرار گرفت معرفی دو شاخه اصلی علم آمار تحت عنوان آمار استنباطی و آمار توصیفی و کاربرد آن­ها در پژوهش های باستان شناسی بود. برای این منظور در شاخه­ آمار استنباطی نمونه برداری در کارهای میدانی و به صورت موردی بررسی شهرستان آبدانان در استان ایلام مورد توجه قرار گرفت و بعد از بررسی روش های مختلف روش نمونه گیری طبقه بندی شده به خاطر ارائه الگوی استقراری محوطه مورد تأیید و درشاخه­ آمار توصیفی موضوع برهم­کنش فرهنگ­ها مورد توجه قرار گرفت. برای همین منظور  محوطه چشمه رجب واقع در حوزه رود سیمره بصورت موردی مطالعه شد و در نهایت میزان برهم کنش فرهنگی زاگرس مرکزی ، سوزیانا و بین النهرین در دوره مس سنگ با عاملیت کوچ روی روشن شد. در نهایت به نظر می رسد آمار طی دو مرحله باستان شناسان را در پژوهش های میدانی یاری می کند : نخست در  جمع آوری مناسب و فرضیه سازی از طریق داده ها (آمار استنباطی ) و سپس  در مرحله ی آزمون فرضیه (آمار توصیفی).

فصل اول: کلیات

1-1- تعریف مسئله و فرضیات

سرزمین پهناور ایران از لحاظ اطلاعات باستانشناسی و فرهنگی بسیار غنی است.این کشور مهمترین مکانی است که در آن به راحتی می توان اولین استقرارهای بشر،چگونگی تولید غذا(منشاءکشاورزی و دامپروری)،روستانشینی و …راپیگیری کرد.به منطور پیگری این اهداف و بسیاری ازاهداف دیگر،این خاک بارها موردکاوش قرار گرفته است.مسلم است که سرزمین ایران می تواند پاسخگوی این سوالها و سوال های بیشتری که در آینده مطرح خواهند شد،باشد.اما حجم داده های باستانشناسی این سرزمین بسیار بالا است و امکان کاوش تمام مناطق و بررسی کل داده ها نیست.بنابراین استفاده از روش های ریاضی وآمار به قلمرو باستانشناسی برای تعیین مکانهای مناسب وهماهنگ با اهداف کاوش و یا تجزیه وتحلیل داده هاوتفسیر مناسب برای چگونگی فرهنگها و روابط بین فرهنگهای مناطق همجوار،می تواند بسیار موثر باشد.

بر این اساس سوالات مورد نظر در این تحقیق به شرح زیر ارائه می شود:

1- اندازه نمونه ها در جامعه آماری در مطالعات میدانی باستان شناسی چگونه انتخاب شودکه پاسخگوی اندازه جامعه آماری آن منطقه باشد؟

2- چگونه می توان با اجرای روش های آماری بر روی سفالهای دوره خاصی از یک منطقه میتوان به روابط فرهنگی آن منطقه با مناطق همجوار پی برد؟

بر اساس مطالعات اولیه می توان فرضیه های زیر را ارائه کرد:

1- انتخاب تعداد و میزان نمونه ها بسته به نوع کار میدانی(اعم از بررس یا کاوش)و همچنین با توجه به جمعیت جامعه آماری متفاوت است.

2-به نظر می رسد با انتخاب نمونه مناسب از جامعه ی آماری سفالهای دوره ای خاص،از منطقه ای خاص ودسته بندی و تفسیر داده ها در غالب اعداد و نمودار های آماری میتوان سفالهای محلی و غیر محلی را از هم تمیز داد و به روابط فرهنگی محل با مناطق همجوار پی برد.

2-1- هدف و ضرورت تحقیق

اگر بپذیریم که درجه علمی بودن هر تخصص به میزان بهره گیری ان از ریاضیات بستگی دارد،در مرتبه بندی میزان این بهره گیری خواهیم دید که باستان شناسی درقعر جدول قرار دارد (امیر لو).بویژه باستان شناسی ایران که بهره بسیار ناچیزی از علوم پایه دارد.دلیل این امر به کم توجه به لزوم استفاده از علوم تاثیر گذار بر باستان شناسی و همچنین عدم استفاده از متخصصان علوم ریاضی درجریان پ‍‍ژوهشهای باستانی،برمی گردد.مسلم است استفاده از روشهاو معادلات ریاضی وآماری در پ‍‍ژوهشهای باستانی می تواند کمک بسیار زیادی به استاندارد سازی وعلمی کردن این رشته بنماید.

امروزه در مطالعات باستان شناسی نتیجه گیری های باستان شناسانه بر مبنای مطالعات کمی استوار است و با ستان شناسان به زبان آماری و ریاضی،نتایج مطالعات خود را ارائه می دهند. با توجه به اهمیت استفاده از روش های آمار و ریاضی در مطالعات باستان شناسی، استفاده از این روش ها هنوز به شکل مدون در مطالعات میدانی باستان شناسی در ایران متداول نگردیده و امید است این پایان نامه باستان شناسان ایرانی را با بهره گرفتن از این روش ها آشنا ساخته و مقدمه ای برای کارهای آتی در این زمینه باشد.

3-1- پیشینه تحقیق

استفاده از روش های ریاضی و آمار در پ‍‍ژوهشهای باستانشناسی در دهه 1960 با شکل گیری باستان شناسی نوین در آمریکا توسط لوئیس بینیفورد،صورت گرفت و بعد از آن در کشورهای آمریکائی و اروپایی استفاده از این روشها ادامه یافت.در ایران بجز چند مقاله از آقای عنایت اله امیرلو و مقالات دکترنیکنامی وچاپ کتاب درسی با عنوان روش های تحلیل کمی درپ‍‍ژوهشهای باستان شناسی(دکتر نیکنامی1387) کار دیگری صورت نگرفته است.

4-1- روش اجرای تحقیق

اجرای طرح بر اساس بررسی اسناد و داده های بدست آمده از کاوش های علمی باستان شناسی، مطالعه ی کتابخانه ­ای، تجزیه و تحلیل و آنالیز داده ­ها، مطالعات میدانی، بررسی باستان شناختی و در صورت لزوم کاوش در منطقه و پیمایش منطقه ای و جمع­آوری داده ­ها، صورت خواهد گرفت.

فصل دوم: آمار و ضرورت کاربرد آن در پژوهش­های باستان شناسی

1-2- آمار

خاصیت ثبت و نمایش اطلاعات عددی بیش از هر علم دیگری آمار را وارد زندگی افراد جامعه کرده­است. هر روزه از طریق اخبار و اطلاعات منتشر شده از سوی ارگان­های دولتی و خصوصی  با سیر عظیمی از آمار و ارقامی روبه­رو می­شویم ، که نرخ افزایش و یا کاهش بیکاری در جامعه ، درصد افزایش بیماری­های خاص، خشک­سالی و یا افزایش جمعیت نسبت به سال قبل و … را نشان می­دهد.ارزش ثبت و اعلام این اعداد و ارقام­ها زمانی روشن­تر می­ شود که دولت­ها بعد از اعلام این ارقام و درصدها جلسات رسمی درخصوص کنترل برهان و یا افزایش بهره­وری از وضعیت موجود تشکیل می­دهند.بنابرین علم آمار تدبیری است مناسب برای گردآوری ارقام و اطلاعات به منظور رسیدن به مقصودی معین، و ابزاری است مفید برای تعبیر و تفسیر این اطلاعات به منظور تصمیم ­گیری صحیح و منطقی ( هومن، 1375: چ ). با این اوصاف می­توان آمار را یک روش دانست که به نظم منطقی و استدلال آماری به تجزیه و تحلیل داده ­ها و در نهایت استنباط و نتیجه ­گیری ازاین تجزیه و تحلیل­ها می ­پردازد.

به نظرمی­رسد ، کلمه آمار ازکلمه لاتین “استاتیوس” یا از کلمه ایتالیایی “استاتیستیا” که همگی به معنای دولت هستند استخراج شده باشد.( نیکوکار و چلویان، 1378: 3). بنابراین و با توجه به اطلاعات موجود می­توان گفت منشاء علم آمار به زمان تشکیل اولین دولت­ها مربوط می­ شود، زمانی­که حکمرانان اولیه برای جنگ­ها و کشورگشایهای خود احتیاج به جمع­آوری  سرباز و مالیات­های کلان ازسرزمین­ها و دولت­های تابع خود داشتند. تا قرن 12 و 13 میلادی که  شالوده اصلی علم آمار، به­ویژه شاخه احتمالات آن شکل گرفت، آمار برای سرشماری ، اخذ مالیات و  .. به­کار می­رفت( هومن، 1375: چ ) از این تاریخ به بعد است که علم آمار به عنوان یک روش عملی تکامل پیدا کرد تا جایی که در سال 1660 آمار جدید نیز پی­ریزی شد.

امروزه علم آمار به دو شاخه­ اصلی آمار توصیفی وآمار استنباطی تقسیم می­ شود. هدف آمار توصیفی خلاصه کردن کمی اطلاعاتی است که در مورد یک جامعه ملموس به وسیله یک بررسی فراگیر جمع­آوری شده است(کالت، 1375: 25). مانند سرشماری سالانه­ای که به برآورد جمعیت کشورها منجر می­ شود. علاوه بر خلاصه کمی داده ­ها آمار توصیفی می ­تواند روی صفت و یا صفات خاصی از داده ­ها تمرکز کرده و با تبدیل صفت به عدد، آن­ها را به به کمک جداول و نمودار­­ها تحلیل کند وبا این کار به بررسی وضعیت داده ­های مورد مطالعه بپردازد در حالی که آمار استنباطی به نمونه برداری و استنباط از جامعه نمونه برداری شده علاقه مند است.

در حالت کلی وبدون توجه به شاخه­های مختلف علم آمار می توان ویژگی­های زیر را برای آن برشمرد:

– آشنایی و استفاده از علم آمار امکان شناخت متغییرها و صفات مهم تصمیم ­گیری در مورد داده را برای تصمیم گیرنده فراهم می­ کند.

– کار آمار جمع آوری، تجزیه، تحلیل و نتیجه گیری از داده است. بنابراین با طی کردن فرایند علمی آماری می­توان از داده‌های خام اولیه به نتایج ارزشمندی از جامع مورد مطالعه دست یافت. این ویژگی آمار برای بسیاری از علومی مانند

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                       صفحه

                                                                                                                                                          

بخش اول: مبانی و مفاهیم

فصل اول: طرح پژوهش

1 – 1 بیان مسئله ………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 1

1 – 2 پیشینه پژوهش …………………………………………………………………………………………………………………………………………. 4

1 – 3 فرضیه های پژوهش ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 10

1 – 4 حدود پژوهش …………………………………………………………………………………………………………………………………………. 11

1 – 5 اهداف پژوهش ………………………………………………………………………………………………………………………………………… 11

1 – 6 سازماندهی پژوهش ………………………………………………………………………………………………………………………………… 13

فصل دوم: مفهوم شناسی جهانی شدن

2 – 1 تعریف جهانی شدن ………………………………………………………………………………………………………………………………… 15

2 –  2 نظریه های جهانی شدن ……………………………………………………………………………………………………………………….. 18

2 – 3 ابعاد جهانی شدن …………………………………………………………………………………………………………………………………… 30

خلاصه و جمع بندی بخش ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 34

بخش دوم: بحران های سیاست، پارادایم های جایگزین

ث

فصل اول: جهانی شدن و پایان سیاست

1– 1 طرح نظریه پایان سیاست ……………………………………………………………………………………………………………………….. 37

1– 2 نقد هستی شناختی سیاست …………………………………………………………………………………………………………………… 39

1– 3 واسازی معرفت، هدف و کارکرد سیاست ………………………………………………………………………………………………… 41

1– 4 افول نظریه و علم سیاست ………………………………………………………………………………………………………………………. 42

1– 5 زوال سیاست: ورود به دوران مابعد سیاسی ……………………………………………………………………………………………. 44

1– 6 استحاله انسان سیاسی …………………………………………………………………………………………………………………………….. 45

فصل دوم: بحران های سیاست در عصر جهانی شدن

2 – 1 جهانی شدن و بحران های سیاست ……………………………………………………………………………………………………….. 47

2 – 2 تأثیر شتاب تحولات بر معرفت انسان …………………………………………………………………………………………………….. 49

2 – 3 بحران معرفت شناختی …………………………………………………………………………………………………………………………… 50

2 – 4 بحران روش شناختی ……………………………………………………………………………………………………………………………… 54

2 – 5 بحران دولت های ملی ……………………………………………………………………………………………………………………………. 55

2 – 6 بحران دموکراسی ……………………………………………………………………………………………………………………………………. 59

فصل سوم: الگوهای جایگزین

3 – 1 جهان گرایی و محل گرایی …………………………………………………………………………………………………………………….. 66

3 – 2 وحدت، کثرت یا تنوع …………………………………………………………………………………………………………………………….. 67

 

ج

3 – 3 زمینه های فرهنگی بروز بحران ……………………………………………………………………………………………………………… 69

3 – 4 تهدید تمدن ها از داخل …………………………………………………………………………………………………………………………. 70

3 – 5 شکاف تمدن ها

 ………………………………………………………………………………………………………………………………………. 71

3 – 6 الگوی نظریه فرهنگی …………………………………………………………………………………………………………………………….. 71

3 – 7 سیاست از نگاه نظریه ی فرهنگی ………………………………………………………………………………………………………….  74

3 – 8 فرهنگ، مدیریت و مهار نظم جهانی ……………………………………………………………………………………………………… 76

3 – 9 جهانگرایی فرهنگی ………………………………………………………………………………………………………………………………… 78

3 – 10 نظریه ی فرهنگی و انقلای رسانه ای ………………………………………………………………………………………………….. 79

3 – 11 دموکراسی جهانی و عرصه سیاست فرهنگی ………………………………………………………………………………………. 80

خلاصه و جمع بندی بخش ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 83

بخش سوم: تحول نظریه ی سیاسی

فصل اول: تبدیل سیاست از عرصه به فرایند

1 – 1 سیاست مدرن …………………………………………………………………………………………………………………………………………. 89

1 – 2 سیاست در برابر امر سیاسی …………………………………………………………………………………………………………………… 92

فصل دوم: تبدیل جامعه مدنی به جامعه مدنی جهانی

2 – 1 ایده جامعه مدنی ……………………………………………………………………………………………………………………………………. 96

2 – 2 تغییر معنای جامعه مدنی ………………………………………………………………………………………………………………………. 97

چ

 

2 – 3 احیاء جامعه مدنی (باز تعریف جامعه مدنی) …………………………………………………………………………………………. 98

2 – 4 جامعه مدنی جهانی ……………………………………………………………………………………………………………………………… 100

2 – 5 نظریه جامعه مدنی جهانی و شرایط بین المللی موجود ……………………………………………………………………… 102

فصل سوم: تبدیل حکومت به حکمرانی و مطرح شدن حکمرانی خوب

3 – 1 حاکمیت جدید …………………………………………………………………………………………………………………………………….. 106

3 – 2 حکمرانی خوب …………………………………………………………………………………………………………………………………….. 108

3 – 3 تعریف حکمرانی خوب …………………………………………………………………………………………………………………………. 109

3 – 4 شاخص های حکمرانی خوب ……………………………………………………………………………………………………………….. 110

3 – 5 الزامات حکمرانی خوب و نقش دولت ………………………………………………………………………………………………….. 112

فصل چهارم: گذار از دانش سیاسی اثباتی –رفتاری به هنجاری –انتقادی

4 – 1 نظریه اثباتی –رفتاری …………………………………………………………………………….117

4 – 2 نظریه هنجاری –انتقادی …………………………………………………………………………. 119

4 – 3 ماهیت هنجارین فلسفه ی سیاسی در عصر جهانی شدن ……………………………………….. 122

4 – 3 – 1 نظم اول جهانی ……………………………………………………………………………… 124

4 – 3 – 2 نظم دوم جهانی ………………………………………………………………………………. 126

4 –  3 – 3 نظم سوم جهانی …………………………………………………………………………….. 127

خلاصه و جمع بندی بخش ……………………………………………………………………………….. 129

نتیجه گیری نهایی ………………………………………………………………………….. 132

پیشنهادات …………………………………………………………………………………… 135

ح

منابع و مأخذ ……………………………………………………………………………….. 137

چکیده انگلیسی …………………………………………………………………………….. 148

 

 

فصل اول

طرح پژوهش

 

1 – 1 بیان مسئله

از سال های پایانی سده بیستم تا امروز که دهه­ای از سده جدید هم پشت سر گذاشته شده است، بحث­های داغ  و مناقشه برانگیز درباره جهانی شدن، همچون پدیده­ای حقیقی، طرح و بسط یافته است. حامیان و مخالفان جهانی شدن، تحلیل­گران سیاسی و اقتصادی، فلاسفه و فرمان­روایان کشورها هر یک به اظهار نظر درباره سبز فایل پرداخته­اند. مقامات حکومتی مشکلات اقتصادی کشور را به فشارهای ناشی از جهانی شدن نسبت می دهند، گردانندگان بنگاه های اقتصادی گوناگون کوچک­تر کردن شرکت­های خود را برای ادامه­ حیات در چارچوب اقتصاد جهانی ضروری می­دانند، طرفداران محیط زیست تأثیر مخرب جهانی شدن مهار نشده را فریاد می زنند و دامنه ی انتقادات خود را پس از فاجعه اتمی در فوکوشیمای ژاپن در ماه مارس 2011 که متعاقب زلزله ی 9 ریشتری در این کشور به وقوع پیوست، افزایش داده اند و پشتیبانان اجتماع های بومی مختلف نسبت به نابودی خرده فرهنگ­ها و فرهنگ­های کوچک در برابر موج فراگیر فرهنگ جهانی هشدار می دهند (قزلسفلی، 1390: 183). در این میان ارائه تعریفی جامع و مورد پذیرش عموم برای جهانی شدن، به دلیل اختلاف نظر میان پژوهشگران بر سر ماهیت آن دشوار به نظر می­رسد و هر دسته از صاحب نظران، به تناسب برداشتی که از این پدیده دارند و پیش زمینه ­های ذهنی و ایدئولوژیک خود، تعریف خاصی از این پدیده ارائه می­دهند.  اگر جهانی شدن را در معنی جهانی اندیشیدن تعبیر کنیم، احتمالاً حرف تازه­ای نزده­ایم، زیرا اندیشه نیز مانند علم و فن هیچ گاه در تاریخ محدود به مرزهای ملی نبوده است. البته توسعه­ دانش و فن بر مفهوم جهان تأثیر گذارده است. به عنوان نمونه از اختراعات اولیه­ی فن اطلاع رسانی (مورس، تلگراف) که جای چاپار را گرفت و رادیو و تلویزیون که جای جارچی محل را اشغال کردند تا ماهواره و اینترنت، سیاره­ی زمین تدریجاً کوچکتر و کوچکتر شد، تا جایی که امروزه به تعبیر مک لوهان، همه در یک دهکده­ی جهانی  زندگی می­کنیم و از لحظه لحظه­ی اوضاع و احوال هم باخبریم. در چنین فضایی، دیگر حکومت­ها قادر نیستند بر روی آنچه در درون حاکمیتشان می گذرد و حتی آنچه در خلوت خود می­گویند و می­ کنند، سرپوش بگذارند. دیگر رفتارها و کنش­های فردی اجتماعی جنبه­ شخصی و ملی و سرزمینی ندارد، چون همه­ی امور خصوصی و عمومی ما به طور مستمر در معرض داوری دیگران است، دیگرانی که معلوم نیست الزاماً دوست ما باشند (کاظمی، 1390: 21). به عبارتی هرچه زندگی انسان روی کره­ی خاکی پیشرفته شده، سرعت­ها افزون­تر شده، فاصله ها نیز کوتاه­تر و افراد بشر، فارغ از ملاحظات مکانی، قومی، نژادی، زبانی، عقیدتی و … به هم نزدیکتر شده ­اند. به یک تعبیر می­توان گفت که فرایند جهانی شدن، همگام با افزایش آگاهی انسان نسبت به خود و محیط طبیعی و اجتماعی خود از آغاز تاریخ وجود داشته، ولی در سال­های اخیر به دلیل سرعت فزاینده­ی تغییرات دانش و فن، شتاب ناگهانی به خود گرفته است. بگونه ای که چند سالی است نظر اندیشه ورزان، دولتمردان و کارگزاران حکومتی را در سراسر گیتی به خود مشغول کرده است.

به هر جهت این یک واقعیت است که جوامع انسانی همواره در حال تغییر و تحول هستند. در واقع حیات اجتماعات در گرو این تغییرات است، چرا که رکود و سکون در نهایت به فساد و تباهی می انجامد و کوشش علم سیاست پیش بینی نتایج مترتب بر تغییرات است. مسائلی از قبیل رشد جمعیت، تخریب محیط زیست، توسعه­ پایدار، تنش­های قومی _نژادی، تقابل فرهنگی، رقابت­های نظامی، تعارض بین شمال و جنوب یا غنی و فقیر، رشد شهرنشینی، انقلاب ارتباطات، تحول صنایع و دانش فنی، دموکراسی، حقوق بشر، تروریسم و صدها مشکل مبتلا به جامعه­ امروز بشری، همه در زمره­ی دغدغه­های امروز جامعه­ جهانی است که سیاست و علم سیاست نمی ­تواند نسبت به آنها بی­تفاوت باشد. بحث جهانی شدن را نیز از این زاویه باید نگریست. اینجاست که فرایند جهانی شدن، عرصه را برای علوم سیاسی تغییر می­دهد. تقسیم ظریف میان علوم سیاسی که به درون دولت _ملتها اهتمام دارد و مطالعه روابط بین الملل که مربوط به مسائل میان دولت _ملتها است، کمرنگ می شود. دیگر، مطالعه تجربه یک کشور خاص جدا از کشورها­ی دیگر قابل قبول نیست. در جهانی که در آن بازیگران و منافع سیاسی در حال تجربه تأثیر جهانی شدن هستند، علوم سیاسی نمی ­تواند از تأثیر چنین نیروهایی مصون باشد.

نکته مورد نظر در اینجا این است که تمام الزامات ناشی از این فرایند جهانی شدن توسط عالمان سیاسی (دانش پژوهان سیاسی) باید هم در توسعه نظریه سیاسی و هم در انتخاب روش شناختی مورد اذعان قرار گیرند؛ بطوریکه نظریه­ها باید جنبه بین المللی را بیشتر و جدی ­تر مورد توجه قرار دهند. همچنین جهانی شدن موجب تحت تأثیر قرار گرفتن کلیه تحلیل­ها در تمام سطوح علوم سیاسی شده است. برای نمونه، برای مطالعه مدیریت شهری نه تنها بررسی تأثیر جهانی شدن به عنوان یک نیروی سیاسی و ژئوپلتیک ضرورت دارد، بلکه قرار دادن مدیریت شهری در زمینه شکل در حال تغییر حکومت و عمل فزاینده ارتباطات جهانی نیز ضروری است (حاجی یوسفی، 1390: 451). در کنار اینها تغییر و تحولاتی که در مفاهیم رسمی سیاسی ایجاد شده است قابل توجه است که به بیانی دقیق تر، آنچه که اتفاق افتاده است این است که مفهوم دیرپای فرد به عنوان یک هستی منفک و خود اتکا با یک وحدت پیشا اجتماعی جای خود را به فردی داده است که دیگر چیزی بیش از شبکه­ ای بی­مرکز از عقاید و امیال نیست. با عطف به مباحث یاد شده حال در این میان مسئله این است که در گذار فرایند جهانی شدن، علوم سیاسی دچار چه تغییر و تحولاتی شده و به عبارتی بهتر فرایندهای جهانی شدن چگونه و تا چه اندازه بر نهادهای سیاسی، رفتارهای سیاسی و متعاقباً بر نظریه­پردازی در حوزه علوم سیاسی اثر گذاشته است.

سؤال های پژوهش

سؤال اصلی

گسترش فرایند جهانی شدن چه تحولی در مطالعات علوم سیاسی و نظریه­پردازی در این حوزه بوجود آورده است؟

سؤال های فرعی

1) جهانی شدن چیست و تحولات معرفتی ناشی از آن دارای چه ابعادی است؟

2) پدیده جهانی شدن چگونه عرصه سیاست را دچار بحران می­ کند؟

3) با توجه به دورنمای دوران ما بعد سیاست کلاسیک، چه الگوهای بدیلی برای سیاست می­توان متصور شد؟

4) بحران نهادهای سیاسی و تحولات معرفتی ناشی از فرایند جهانی شدن، چگونه بر مطالعات علوم سیاسی تأثیرگذار بوده است؟

1 – 2 پیشینه ی پژوهش

مطالعات و تحقیقاتی که در ارتباط با موضوع پژوهش حاضر انجام گرفته، به طور کلی بدین صورت قابل دسته­بندی­اند: تحقیقاتی که به طور خاص بر چیستی جهانی شدن و ویژگی­های آن تمرکز دارند، مطالعاتی که به جهانی شدن به مثابه­ی پیامد مدرنیته می پردازند، و آثاری که به بررسی پیامدهای جهانی شدن پرداخته­اند. در اینجا، بخشی از مهم ترین آن ها، به اختصار مرور می شود. بر این اساس پژوهش های صورت گرفته به سه مقوله­ی زیر تقسیم می­شوند.

چیستی جهانی شدن و ویژگی های آن

کتاب نگاهی موشکافانه بر پدیده جهانی شدن، اثر یان آرت شولت که در سال 1382 توسط مسعود کرباسیان ترجمه شده است، به برخی از تعاریف یا برداشت­های جهانی شدن پرداخته است. از نظر شولت، جهانی شدن در یکی از برداشت­های رایج، به معنای بین المللی شدن است. از این دیدگاه، واژه «جهانی» صفت دیگری برای توصیف روابط برون مرزی میان کشورها، و اصطلاح «جهانی شدن» مشخص کننده توسعه مبادلات بین المللی و وابستگی متقابل است. از این نظر، پل هرست و گراهام تامپسون جهانی شدن را «جریان یافتن گسترده و رو به رشد تجارت و به کار انداختن سرمایه میان کشورها» تعریف می کنند. در برداشت دوم، «جهانی شدن» به معنای آزادسازی در نظر گرفته می شود. در اینجا، «جهانی شدن» به فرایند برداشته شدن محدودیت هایی اطلاق می­ شود که دولت­ها در فعالیت­های میان کشورها برقرار می­ کنند و هدف آن به وجود آوردن اقتصاد جهانی «آزاد» و «بدون مرز» است. در تعریف سوم، «جهانی شدن» به معنای جهان گستری در نظر گرفته می­ شود. در واقع، وقتی الیور رایزر و ب. دیویس در دهه 1940 مفهوم «جهانی کردن» را ابداع کردند، آن را به معنای «عمومی کردن» گرفته و «ادغام فرهنگ های روی زمین» را در یک «انسان گرایی» پیش بینی کردند. تعریف چهارم، جهانی شدن را به معنای غربی کردن یا مدرنیزه کردن، به ویژه به شکل آمریکایی شده، می داند. از این دیدگاه، جهانی شدن نوعی پویایی است که از طریق آن ساختارهای اجتماعی نوگرایی (سرمایه داری، عقل گرایی، صنعت گرایی، دیوان سالاری و …) در سراسر دنیا گسترش می یابد و به طور طبیعی، فرهنگ های پیشین و خودمختار محلی را نابود خواهد کرد. «جهانی شدن» بدین مفهوم را گاهی امپریالیسم به سبک مک دونالد، هالیوود و سی. ان.ان توصیف کرده اند. اما نگرشی که مورد نظر خود شولت نیز هست، جهانی شدن را قلمروزدایی می داند. طبق این تفسیر، جهانی شدن شامل تجدید شکل بندی جغرافیایی است، به طوری که فضای اجتماعی دیگر به طور کامل بر حسب سرزمین ها، فاصله های ارضی، و مرزهای سرزمینی شناسایی نمی شود. بر این اساس بر دیدگاهی که دیوید هلد و تونی مک گرو ارائه داداه­اند و جهانی شدن را «مجموعه ­ای از فرایندها که دربرگیرنده دگرگونی در سازمان فضایی روابط اجتماعی و تبادل­هاست» تأکید می­گذارد (شولت، 1382: 68).

کتاب دیگر در این حوزه، پایان دموکراسی، نوشته ی ژان ماری گنو است که با ترجمه ی عبدالحسین نیک گهر در سال 1378 توسط انتشارات آگاه منتشر شده است. نویسنده در این کتاب، جهانی شدن را «دنیایی شبکه بندی شده» توصیف می کند و ویژگی بارز آن را فقدان دموکراسی معرفی می کند. جایی که در آن انواع آزادی اما بدون دموکراسی وجود دارد. وی در این کتاب به مهمترین چالش های دموکراسی از جمله جامعه سیاست زده، گسیختگی اجتماعی، ستیز با ادیان، خشونت و … می پردازد. وصف برخی از بحران‏های امروزین دموکراسی، از سوی یک اندیشه‏ورز غربی جالب توجه است، اما این وصف، یا در واقع نقد، بیش از آن که مبانی نظری دموکراسی غرب را مد نظر قرار دهد، به نتایج عملی آن در جوامع غربی، به‏ویژه در جامعه آمریکا می‏پردازد. در حالی که در تحلیل و نقد علمی، نخست مبانی نظری و سپس نتایج عملی اندیشه یا نظریه، بررسی می‏شود تا با آشکار ساختن عیوب آن، نخست در عرصه نظر، و سپس در بعد عمل، امکان داوری درست ‏تری پدید آید. ولی آنچه در این اثر، توجه بیشتری را جلب می‏کند، راه نجاتی است که وی برای برون‏رفت دموکراسی از بحران‏های موجود ارائه می‏کند. در حقیقت، او دموکراسی را رد نمی کند بلکه آینده‏ای را ترسیم می کند که در آن، نوع جدیدی از دموکراسی که وی نام آن را ملت مدرن یا عصر امپریال می ‏گذارد، شکل می‏گیرد. مشخصه بارز این دموکراسی، بازگشت به معنویت توأم با بازگشت ملت به عرصه سیاست و حاکمیت است؛ ولی این معنویت او بیش از آن که آسمانی و ناشی از ادیان الهی باشد، از نوعی معنویت زمینی یا ایدئولوژی های جدید بشری ناشی می شود. نوعی تضاد ماهرانه با دین در این اثر به چشم می خورد که نه از نگاه عالم‏مدارانه، بلکه با نگاه سیاست‏ مدارانه به تصویر کشیده شده است. ولی این امر بدون آن‏که خود او بخواهد، تضاد سنتی بخش روشنفکری فرانسوی را با آموزه‏های دینی آشکار می­سازد.

هم چنین می توان به مقاله ی بازاندیشی دموکراسی و تحول رابطه ی جامعه و دولت در عصر جهانی شدن، نوشته ی احمد رشیدی اشاره داشت، که در سال 1384 در شماره ی سوم مجله ی فصلنامه سیاست به چاپ رسیده است. این مقاله به این مسأله می پردازد که به علت گسست رابطه ی جامعه و دولت در عصر جهانی شدن، دموکراسی با بحران مواجه است. وی در این مقاله بر لزوم وجود پیوند میان جامعه و دولت در تحقق دموکراسی تأکید گذاشته و تلاش های نظری متعددی را که از سوی دانش پژوهان در راستای تبیین چشم انداز دموکراسی در عصر جهانی شدن صورت پذیرفته، در قالب سه رهیافت «پایان دموکراسی»، «جهان وطن گرایی» و «مدرنیزاسیون بازاندیشانه» مورد مطالعه و ارزیابی قرار می دهد (رشیدی، 1384: 4).

فهرست مطالب

… 1

… 2

. 2

.. 9

.. 9

. 9

… 14

… 17

  21

25

. 25

. 26

. 26

.. 28

30

. 34

.. 35

. 37

.. 39

.. 40

.. 41

. 48

  49

.. 49

.. 49

. 51

.. 57

59

… 59

60

.. 62

… 64

… 66

  70

71

               فطرت… 72

. 87

88

97

   111

… 112

… 112

… 112

. 114

. 120

. 120

.. 125

… 135

. 135

… 135

.. 143

… 143

… 147

… 156

… 157

… 158

.. 160

… 161

… 161

… 166

. 169

.. 172

. 173

.. 176

… 178

… 178

… 179

3) .. 181

4) . 182

… 191

.. 192

… 192

… 192

… 193

 

194

… 195

… 196

… 196

… 197

.. 197

.. 205

. 209

  214

215

.. 216

  223

  225

  225

. 227

230

  233

.. 234

… 239

. 239

240

   241

3) .. 242

.. 243

. 245

               2) وظایف و اختیارات حکومت اسلامی.. 248

  256

. 257

.. 259

.. 261

.. 263

.. 265

.. 265

.. 270

  277

. 277

.. 278

.. 280

3) 285

4) . 291

5) … 295

  302

  305

… 305

2) 307

311

نتیجه گیری.. 316

منابع. 320

 

 بخش نخست: کلیات

 

  فصل نخست: مقدمه و تبیین نمایه کلی پژوهش

 

مقدمه

بسم الله الرحمن الرحمن الرحیم. اذا جاء نصر الله و الفتح. و رایت الناس یدخلون فی دین الله افواجا. فسبح بحمد ربک و استغفره انه کان توابا.

اللهم لا حول لنا الا بقوتک ولا قوه لنا الا بعونک فایدنا بتوفیقک و سددنا بتسدیدک و اعم ابصار قلوبنا عما خالف محبتک و لا تجعل لشیء من جوارحنا نفوذا فی معصیتک فصل علی محمد و آله.

رساله پیش رو با عنوان «راهبرد فرهنگی ـ سیاسی جمهوری اسلامی ایران با تاکید بر گفتمان مهدویت»، به منظور بررسی نسبت میان «شریعت مقدس اسلام»، «فرهنگ جامعه اسلامی» و «اقتضائات جامعه مهدوی» در دستور کار قرار گرفت و در جریان این پژوهش، ضرورت نهادینه کردن فرهنگ آرمانی اسلام در جامعه و تاثیر این مهم در استحکام پایه های حاکمیت سیاسی اسلام در عصر غیبت و نیز نقش آن در تمهید شرایط ظهور منجی عالم بشریت ارواحنا فداه به موضع فحص و بررسی نهاده شد.

جمهوری اسلامی ایران به عنوان یگانه پرچمدار حاکمیت تشیع در عصر حاضر که بی شباهت به عصر آخر الزمان نیست، نقش و اهمیت ویژه ای در تحقق اهداف آرمانی شیعه دارد. بدیهی است این اهداف آرمانی که ریشه در معارف حقه اسلام و آموزه های اصیل اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام دارد، تحت ولایت، زعامت و درایت «فقیه جامع الشرایط» و نیز رهنمودهای علمای ربانی و عرفای الهی کیان اسلامی پیگیری می شود. در این راستا باید متذکر شد که اهداف آرمانی و آموزه های ربانی در اعماق خود با حقیقت و واقعیت پیوندی ژرف و ظریف دارد که نیل به ژرفای این حقایق جز از راه سیر انفسی و آفاقی بسی سخت و دشوار خواهد بود و لازمه آن نیز حرکت زیر لوای پیران طریق و حکیمان رشید است تا از رهگذر آن حقایق الهیه درونی افراد شود و فهمی عمیق نسبت به معارف دین برای آحاد حاصل آید و در پرتو آن، ایمان عمیق و خلق کریم در قلب آحاد مستقر شود و زمینه برای تجلی فرهنگ آرمانی اسلام مهیا گردد.

در این رساله اصل بر آن است که فرهنگ اسلام در شکل آرمانی خود زمانی بر جامعه مستولی می شود که اعمال آحاد مسلمین از حدود الهی تجاوز نکند و مکارم اخلاق در سطح گسترده به صورت نهادی شده در جامعه عینیت یابد و به تبع آن مطالبات حضرت حق ـ عز اسمه ـ به مطالبات مردمی مبدل شود. بدیهی است در شرایطی که زمامداران صالح مسلمان، زمام امور حاکمیتی را به دست دارند و به دنبال عینیت بخشیدن به مطالبات الهی هستند، تبدیل شدن مطالبات ذات اقدس الهی به مطالبات مردمی (این امر نتیجه پروسه نهادینه کردن شکل صحیح فرهنگ اسلامی در جامعه خواهد بود)، پیکره امت و امامت را به پیکره ای واحد و منسجم مبدل کرده و میان دو روی سکه سیاست که «مردم» اند و «حاکمیت» پیوندی ناگسستنی برقرار می کند. پس دور از حقیقت نیست که نهادینه شدن شکل صحیح «فرهنگ اسلام» در جامعه را به مثابه عنصری اساسی تلقی کنیم که تحقق آن در جامعه به اصلاح مناسبات «مردم ـ مردم»، «مردم ـ حاکمیت» و «حاکمیت ـ مردم» منجر شود و انسجام ملی و ثبات سیاسی را نتیجه دهد.

از سوی دیگر باید تاکید کرد که یکی از کارویژه های اساسی حکومت اسلامی در نظام ولایی شیعی، تنظیم رابطه معنوی ولایت محور میان حاکمیت و آحاد ملت است. (ضرورت ایجاد سنخیت و همگونی بنیادی میان امام و ماموم در عقیده و رفتار) بر این اساس می توان مدعی شد، این مهم نیز جز از طریق نهادینه کردن فرهنگ اسلامی (اسلام ناب محمدی) در جامعه و تربیت نفوس متقی، مهذب و متکامل میسر نمی باشد. بدیهی است تحصیل توفیق در این زمینه نیازمند اراده دستگاه حاکمیت و نظام سیاسی است که با نگاهی فعال و پویا به پدیده فرهنگ، آن را به گونه ای سامان بخشد که از طرفی موجب تعالی و تکامل فرهنگ دین بنیاد شود و از طرف دیگر فرهنگ تکامل یافته موجب استحکام پایه های اقتدار ملی و برقراری پیوند حداکثری میان حاکمیت و مردم گردد. از این حیث تحقق هدف مذکور مستلزم اتخاذ راهبرد فرهنگی ـ سیاسی از سوی دستگاه حاکمیت است تا از رهگذر آن زمینه های لازم برای اصلاح و بهسازی حداکثری در دو حوزه: 1) مناسبات میان حاکمیت و مردم (جامعه با حاکمیت) و 2) مناسبات فردی – اجتماعی در جامعه (مناسبات جامعه با خود) فراهم آید. ضمنا متذکر می شود در رساله پیش رو جامعه مهدوی (آرمان شهر اسلامی) به مثابه هدف غایی مورد توجه بوده و حاکمیت اسلامی در عصر غیبت به مثابه نهاد هماهنگ کننده وضع موجود (جامعه فعلی) با وضع مطلوب (جامعه مهدوی) معرفی خواهد شد و افق مهدویت در این حوزه مورد تاکید است.

مطالبات آرمانی مذکور در شرایطی بیان می شود که ما به این مسئله اذعان داریم که با وجود اینکه انقلاب اسلامی ایران پدیده ای ذاتا فرهنگی ـ سیاسی بوده، به نظر می رسد پس از تشکیل جمهوری اسلامی ایران تداوم بعد فرهنگی آن برای تحقق جامعه آرمانی شیعی تا حد زیادی مغفول واقع شده و یا در مسیر صحیح و کارشناسی شده هدایت نشده است. این در حالی است که طی این سال ها بر بعد سیاسی انقلاب بیشتر پای فشرده شده است. در همین راستا باید متذکر شد بازتاب عملکرد دستگاه های فرهنگی در طول 30 سال گذشته بیانگر آن است که وضعیت مناسبات فردی ـ اجتماعی جامعه کنونی ما فاصله ای چشمگیر با جامعه مطلوب و ایده آل شیعی دارد و از سوی دیگر هجمه های نرم فرهنگی و رویارویی نامتناسب و نامتقارن نهادهای فرهنگی داخلی با این هجمه ها همواره بر این فاصله چشمگیر می افزاید و این رویارویی خطیر این اصل را بر ما مسلم می کند که بهینه سازی اوضاع کنونی نیازمند تبیین ساختارهای فرهنگی کار آمد است که این ساختار باید با افق مهدویت و آرمان شهر اسلامی قابل انطباق باشد.

با این وصف نگارنده معتقد است تحصیل توفیق در بعد سیاسی ارتباطی تنگاتنگ با کسب موفقیت های روز افزون در حوزه فرهنگ و نهادینه سازی بنیادهای فرهنگ دینی در بستر جامعه دارد. چه، یکی از کارویژه های اساسی و مهم حکومت اسلامی بسط فرهنگ و اندیشه اسلامی در جامعه است. به همین منظور وجود نگاه راهبردی به این دو حوزه از سوی حاکمیت اسلامی عصر غیبت ضرورتی انکارناپذیر است و در حاکمیت سیاسی شیعی تمام جهت گیری ها باید با توجه به آرمان مهدویت صورت پذیرد. بنابر این پیشینه تحقیق حاضر، ناظر بر تمام پژوهش های حوزه مهدویت است که در این میان غیر از شیعیان بسیاری از بزرگان و علمای اهل سنت نیز در این باب آثاری بر جای گذاشته اند و طی سال های اخیر این پژوهش ها وجه پویاتری به خود گرفته است. برگزاری همایش های بین المللی مهدویت طی سالیان اخیر شاهد بر این مدعا است که طی آن پژوهش هایی در باب «زمینه سازی ظهور»، «وظایف دولت زمینه ساز»، «مهدویت و رسانه» و … مورد بررسی قرار گرفته اند و در سال های آتی نیز این محورها پیگیری خواهند شد. بر این اساس، فضای گفتمانی برای طرح موضوع این رساله تا حدود زیادی فراهم بوده و بلکه پرداختن به آن را می توان امری ضروری تلقی کرد چراکه به نظر می رسد نوع نگاه حاکمیت شیعی به حوزه فرهنگ و سیاست باید ملهم از آرمان مهدویت باشد و این مسئله را می توان یکی از نیازهای تئوریک کشور دانست.

بر این مبنا رساله حاضر کوشش می کند این کارویژه را در چارچوب سیاست های جمهوری اسلامی ایران مورد بررسی قرار دهد؛ امید که بتواند برای متولیان سیاستگذاری در این عرصه مفید واقع شود.

در این مجال با توجه به توضیحات ارائه شده در بالا و همچنین برای روشن تر شدن فضای گفتمانی پژوهش حاضر، در زیر به طرح سوال اصلی و سوالات پیرامونی و بیان فرضیه اصلی و فرضیات پیرامونی می پردازیم.

این پژوهش در صدد پاسخگویی به این سوال اصلی است که رویکرد سیاسی مطلوب به حاکمیت، جامعه و فرهنگ در جهت گذار از وضع موجود (جامعه و حکومت فعلی) به وضع مطلوب (جامعه و حکومت مهدوی) چه اقتضائاتی در طراحی راهبرد فرهنگی سیاسی مطلوب دارد؟

و به تبع آن سوالاتی از قبیل:

1) فرهنگ اسلامی در تدوین راهبرد فرهنگی ـ سیاسی جمهوری اسلامی ایران چه جایگاهی دارد؟

2) حاکمیت اسلامی در عصر غیبت از چه جایگاهی برخوردار است؟

3) اهداف و کارویژه های حکومت اسلامی در عصرغیبت چیست؟

4) حاکمیت سیاسی جهت نهادینه کردن فرهنگ اسلامی در جامعه از چه ابزارهایی می تواند استفاده کند؟

در طرح اولیه تحقیق برای سوالات مذکور پاسخ های ابتدایی در قالب فرضیه های تحقیق بیان شد به این ترتیب که در پاسخ به سوال اصلی، این فرضیه اصلی ایراد شد که ایجاد جامعه مهدوی (آرمان شهر اسلامی) مستلزم تحقق نظام سیاسی ـ اجتماعی متکامل شیعی است که در  شکل ایده آل این نظام، میان امام معصوم علیه السلام به عنوان ولی علی الاطلاق و مامومین به مثابه امت اسلامی، سنخیت و همگونی بنیادی وجود دارد. بر این اساس بدیهی است که در عصر غیبت این مهم (ایجاد سنخیت و همگونی بنیادی میان امام و ماموم) می تواند از مجرای اراده حاکمیت اسلامی محقق شود تا از این راه بستر های لازم برای پذیرش ولایت کلیه الهیه ـ که در وجود مقدس حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف متجلی است ـ از جانب مردم فراهم شود. از این رو توجه به گفتمان مهدویت در تدوین راهبرد فرهنگی ـ سیاسی جمهوری اسلامی ایران با رویکردهای ذکر شده اهمیتی مضاعف می یابد.

همچنین در طرح تحقیق پاسخ هایی برای سوالات فرعی در نظر گرفته شد که در اینجا با رعایت ترتیب و توالی آن ها تحت عنوان فرضیه های فرعی تحقیق مورد اشاره قرار می گیرد:

1) فرهنگ اسلامی از یک سو به مثابه منشا و خاستگاه راهبرد فرهنگی ـ سیاسی جمهوری اسلامی ایران است و از سوی دیگر اجرای راهبرد فرهنگی ـ سیاسی، نهادینه شدن فرهنگ اسلامی در جامعه را در پی خواهد داشت.

2) حاکمیت اسلامی در عصر غیبت به مثابه نهاد هماهنگ کننده وضع موجود (جامعه فعلی) با وضع مطلوب (جامعه مهدوی) محسوب می شود که در این راستا باید تمام ظرفیت های مادی و معنوی خود را برای تحقق جامعه آرمانی شیعه بسیج کند.

3) توجه به مقوله تربیت دینی آحاد ملت و نهادینه کردن فرهنگ اسلامی در جامعه، از کاروی‍‍‍‍‍ژه های اصلی حکومت اسلامی در عصر غیبت است.

4) از میان نهادهای فرهنگی موجود در کشور، نهاد تعلیمی ـ تربیتی (نظام آموزش و پرورش) ابزاری مناسب، سریع و زود بازده جهت برقراری ارتباط پایدار و فراگیر میان حکومت و بدنه جامعه است که از طریق ایجاد اصلاحات ساختاری در آن و طراحی نظام تعلیمی ـ تربیتی نوین می توان تا حدود زیادی فرهنگ اسلامی را در جامعه نهادینه کرد.

همچنانکه ملاحظه می شود ایده اولیه این رساله با هدف حرکت در جهت ایجاد یک نظام سیاسی ـ اجتماعی متعالی شیعی در مقام طرح و تبیین قرار گرفته و از این حیث رساله وجه کاربردی دارد اما از سوی دیگر باید توجه داشت که ترسیم وجه متعالی نظام سیاسی ـ اجتماعی شیعی نیازمند باریک بینی و مداقه در باب مسایل نظری و اعتقادی است. در این میان با عنایت به رویکرد اصلی رساله، توجه به مبانی انسان شناسی اسلامی و نیز مبانی اندیشه های ولایی تشیع و طرح مسایل نظری پیرامون گفتمان مهدویت از اهمیت ویژه ای برخوردار است که از این منظر رساله وجه نظری دارد.

بنابراین پژوهش حاضر در 5 بخش اصلی تدوین شده است که عبارتند از:

الف) کلیات

در این بخش مطابق عرف کارهای تحقیقی ـ پژوهشی به تعریف و تبیین مفاهیم به کار رفته در عنوان رساله پرداخته شده است که در سایه آن نمایه و صورت بندی گفتمانی رساله تا حدودی روشن شده است.

ب) بنیادهای معرفتی انسان شناسانه در اسلام

در این بخش مبانی انسان شناختی در اسلام و قرآن تشریح و عوامل تاثیر گذار در سیر تکاملی انسان که منجر به ایجاد سنخیت و همگونی میان امام و ماموم ـ در نظام ولایی شیعه ـ می شود تبیین خواهد شد.

ج) بنیادهای معرفتی ولایت در اندیشه تشیع و ارتباط آن با مقوله مهدویت

در این بخش راه های نهادی شدن مقوله ولایت پذیری در جامعه تشیع بررسی، و تحلیلی از علل رقم خوردن غیبت و عدم بهره مندی جامعه انسانی از ولایت بالغه الهیه ارائه می شود.

د) اقتضائات رهیافت سیاسی در راهبرد مهدویت

در این بخش تحلیلی از ماهیت حکومت اسلامی در عصر غیبت ارائه می شود و ذیل آن اساسی ترین اهداف و خط سیر حکومت اسلامی در این برهه از زمان تبیین گردیده و همچنین نوع ارتباط میان حاکمیت و ملت برای نهادینه شدن فرهنگ اسلامی در جامعه با توجه به افق مهدویت تشریح خواهد شد.

ه) بررسی نهادهای موثر در راهبرد نهادینه کردن فرهنگ اسلامی در جامعه

این بخش بیشتر جنبه آسیب شناسی فرهنگ و نهادهای فرهنگی را داشته و در نهایت راهبرد مورد نظر و امکانات و ظرفیت های مورد نیاز برای نهادینه کردن فرهنگ اسلامی در جامعه با توجه به افق مهدویت پیشنهاد می شود.

با توجه به اقتضائات موجود، این رساله در روش توصیفی ـ تحلیلی تهیه شده است که بخش اعظم یافته های آن، با از راه جستار کتابخانه‌ای گردآوری شده است و در مواردی نیز از سلسله مباحث اخلاق و معارف اسلامی آیت الله حاج شیخ مجتبی تهرانی (حفظه الله) که در قالب الواح فشرده با عنوان حدیث پارسایی طبع شده است استفاده شده. همچنین در بخش هایی از این رساله به برخی برنامه های شبکه علمی (چهار) سیمای جمهوری اسلامی ایران که با رویکرد حکمی ـ فلسفی (سلسله مباحث دکتر غلام حسین ابراهیمی دینانی و دکتر اسماعیل منصوری لاریجانی در برنامه معرفت؛ ذیل عنوان کلی حکمت الهی) و آکادمیک (برنامه گفتگوهای فرهنگی) تهیه و پخش شده است استناد گردیده.

در باب قلمرو تحقیق نیز باید متذکر شد قلمرو مکانی آن مرتبط با نظام فرهنگی ـ سیاسی جمهوری اسلامی ایران بوده و در این مقیاس کاربرد داخلی دارد. همچنین در این تحقیق مقوله ولایت پذیری جامعه مسلمانان در گذشته آسیب شناسی شده و بر مبنای آن راهکارهای اصلاح در زمان حال و تحصیل نتیجه در آینده مورد توجه قرار خواهد گرفت. لکن نقطه عطف قلمرو زمانی تحقیق زمان حال است. رساله پیش رو به لحاظ قلمرو موضوعی نیز ناظر بر جامعه شیعی به طور خاص و جامعه اسلامی به طور عام بوده و در آن رابطه متقابل میان حاکمیت و مردم تحلیل می شود.

چنانچه از توضیحات فوق بر می آید این رساله رویکردی آینده پژوهانه در حوزه فرهنگ و سیاست دارد و در آن چالش ها و تهدیدهای پیش رو پیش بینی شده و بر مبنای آن می بایست تصمیمات کارساز و راهگشا در زمان حال اتخاذ شود. در این رویکرد آینده پژوهانه ثقل مباحث در حوزه عملیاتی و اجرا متوجه نظام تعلیمی ـ تربیتی به عنوان رکن فرهنگی قابل توجه است. به این منظور ضمن تبیین ساختار نوین و موثر برای نظام تعلیمی تربیتی، وجه مفید و کارآمد فرایند نهادینه کردن فرهنگ اسلامی در جامعه با محوریت نظام های فرهنگی ـ آموزشی متمرکز به عنوان پیشنهاد مطرح می شود.

بدیهی است با توضیحات فوق این تحقیق می تواند برای تمامی نهادهای تاثیرگذار در حوزه سیاست گذاری فرهنگی کاربرد داشته باشد.

 

 

بیان مسئله .. 3

بررسی ادبیات موجود.. 11

اهداف پژوهش.. 17

سوالات پژوهش.. 18

فرضیات تحقیق.. 18

روش انجام تحقیق.. 19

پیامدهای اثبات فرضیه.. 19

تعریف مفاهیم.. 20

فصل دوم: آشنایی با جامعه روحانیت مبارز

گفتار اول: معرفی جامعه روحانیت مبارز.. 22

بهره اول.. 23

گفتار دوم: قلمرو فعالیت…………………………. 23

بهره دوم.. 24

بهره سوم.. 24

بهره چهارم.. 25

 

ادامه فهرست مطالب

عنوان                                                                                                        صفحه

گفتار سوم: حوزه های(مکان‌های) فعالیت. 26

1- مساجد.. 26

2- حوزه‌های علمیه.. 27

3- دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی.. 27

گفتار چهارم: ساختار جامعه روحانیت مبارز. 28

دبیر کل.. 28

اعضای شورای مرکزی.. 29

گفتار اول. 33

گفتار دوم: جامعه روحانیت مبارز بعد از پیروزی انقلاب اسلامی. 40

شرایط و مقتضیات استمرار فعالیت جامعه بعد از انقلاب.. 40

بهره اول: تأسیس حزب جمهوری اسلامی و فعالیت تحت‌الشعاع آن   41

گفتار سوم: مبانی فکری جامعه روحانیت مبارز. 50

1- جامعه اسلام.. 50

2- وحدت دین و سیاست (نفی سکولاریزم).. 50

3- نظام ولایی.. 51

4- ولایت مطلقه فقیه.. 52

5- دفاع از انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی ایران.. 53

ادامه فهرست مطالب

عنوان                                                                                                        صفحه

6- پیروی از خط امام خمینی و آیت‌الله خامنه‌ای.. 54

7- ستیز با استبداد و استکبار.. 55

8- دفاع از مظلومان جهان بویژه مردم فلسطین.. 56

9- دفاع از استقلال و تمامیت ارضی.. 57

10- مردم سالاری دینی.. 58

11- نفی سوسیالیزم و لیبرالیزم.. 58

12- نفی التقطاط.. 61

13- دفاع از حقوق زن.. 62

14- اصول گرایی.. 62

گفتار چهارم: اهداف و سیاست‌های (مواضع) جامعه روحانیت مبارز. 63

1- اهداف.. 64

1-1- تلاش در جهت تحقق اسلامیت نظام.. 64

2-1 حمایت و دفاع همه جانبه از انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی   64

3-1- تبعیت و حمایت همه جانبه از ولایت فقیه و مقام معظم رهبری   65

4-1- سایر اهداف.. 67

2- سیاست‌های داخلی.. 68

1-2- بخش سیاسی.. 68

ادامه فهرست مطالب

عنوان                                                                                                        صفحه

یک- روحانیت و تحزب.. 68

دو- نگرش به نظام حزبی مطلوب.. 69

سه- سیاست‌های انتخاباتی.. 70

چهار – مجاری ارتباطی داخلی.. 71

الف- تریبون‌های نماز جمعه، مساجد، ائمه جمعه و جماعات.. 71

ب- بیانیه‌ها، اطلاعیه‌ها و بولتن‌ها.. 72

ج- صدا و سیما.. 73

د- مجالس، مجامع و شوراهای سیاستگذاری و مشورتی.. 73

2- 2- بخش اقتصادی.. 74

3-2- سیاست‌های فرهنگی.. 75

چهار. اسلامی کردن دانشگاه‌ها.. 77

3- سیاستهای خارجی.. 78

 

1-3- ایالات متحده آمریکا.. 79

2-3- رژیم صهیونیستی.. 81

فصل سوم: عملکرد و تأثیر جامعه روحانیت مبارز  در تحولات سیاسی- اجتماعی ج.ا.ا

گفتار اول: قبل از پیروزی انقلاب اسلامی. 84

گفتار دوم: عملکرد جامعه روحانیت مبارز بعد از انقلاب اسلامی. 89

ادامه فهرست مطالب

عنوان                                                                                                        صفحه

گفتار سوم: میزان و سطح حضور جامعه روحانیت مبارز در ارکان تاثیر گذار نظام جمهوری اسلامی ایران. 95

1- شورای انقلاب.. 98

2- نهاد رهبری.. 99

3- قوه مجریه.. 100

4- قوه مقننه.. 103

5- قوه قضائیه.. 105

6- مجمع تشخیص مصلحت نظام.. 106

7- شورای نگهبان.. 107

8- مجلس خبرگان رهبری.. 108

9- نیروهای مسلح.. 109

10- شورای عالی امنیت ملی.. 110

11- شورای عالی انقلاب فرهنگی.. 111

12- حوزه‌های علیمه.. 112

13- دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی.. 113

14- نماز جمعه و نمایندگی ولی فقیه در استان‌ها.. 113

 

ادامه فهرست مطالب

عنوان                                                                                                        صفحه

گفتار چهارم: پایگاه اجتماعی جامعه روحانیت مبارز. 123

1- پایگاه اجتماعی در کل کشور.. 123

2- پایگاه اجتماعی در پایتخت کشور.. 125

فصل چهارم : نتایج

نتیجه گیری.. 130

منابع و مآخذ.. 134

 

 

 فهرست جداول

عنوان                                                                                                        صفحه

جدول شماره(1): مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در شورای انقلاب از دی‌ماه 1356 هـ.ش تا پایان فعالیت آن.. 115

جدول شماره(2): مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در نهاد رهبری از بهمن 57 تا اردیبهشت 1385.. 116

جدول شماره(3): مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در قوه مجریه از ابتدای پیروزی انقلاب تا اردیبهشت 1385.. 116

جدول شماره(4): مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در قوه مقننه طی هفت دوره مجلس تا اردیبهشت 1385.. 117

جدول شماره(5): مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در قوه قضائیه طی دو دهه انقلاب اسلامی تا اردیبهشت 1385.. 118

جدول(6): مسئولیت‌های شورای مرکزی روحانیت مبارز در مجمع تشخیص مصلحت نظام تا اردیبهشت 1385.. 118

جدول(7):  مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در شورای نگهبان طی دو دهه انقلاب تا اردیبهشت 1385.. 119

جدول(8): مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در مجلس خبرگان طی دو دهه انقلاب تا اردیبهشت 1385.. 119

جدول(9): مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در نیروهای مسلح طی دو دهه انقلاب تا اردیبهشت 1385.. 120

 

ادامه فهرست جداول

عنوان                                                                                                        صفحه

جدول(10): مسئولیت اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در  شورای امنیت ملی از تأسیس تا اردیبهشت 1385.. 121

جدول(11): مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در شورای عالی انقلاب فرهنگی بعد از پیروزی انقلاب تا اردیبهشت 1385.. 121

جدول(12): مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در حوزه‌های علمیه تا اردیبهشت1385.. 122

جدول(13):  مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در امامت جمعه و نمایندگی ولی‌فقیه در استان‌ها تا اردیبهشت ماه 1385.. 122

 

رویکرد و عملکرد جامعه روحانیت مبارز در فرایند سیاست و حکومت

جمهوری اسلامی ایران

 

 

چکیده:

انقلاب اسلامی ایران که در سال 1357 و در پرتو رهبری امام خمینی به پیروزی رسید، نتیجه سال ها مبارزه با رژیم پهلوی بود. در این مبارزه و پیروزی، گروه ها و احزاب بسیاری مشارکت داشتند که البته سهم آنها در هدایت و پیروزی انقلاب اسلامی به یک اندازه نبود. یکی از این جریانات فعال در انقلاب روحانیت بود. اکنون با گذشت بیش از سه دهه از وقوع انقلاب اسلامی، ما به دنبال فهم نقش و تاثیر این تشکل در فردای پیروزی انقلاب اسلامی متوجه شدیم که، همین جریان در فردای پیروزی انقلاب اسلامی تا سال مورد بررسی ما 1388 در تمامی سطوح و ارکان نظام جمهوری اسلامی ایران حضور و نفوذ فعال داشته اند (و هنوز نیز دارند). بگونه ای که آقای هاشمی رفسنجانی، ناطق نوری، محمد یزدی و… از اعضای جامعه روحانیت مبارز، برای چندین دوره ریاست مجلس شورای اسلامی، ریاست جمهوری و قوه قضاییه را بر عهده داشته اند. همین امر موجب می گردد تا ما بیان داریم که این جامعه بیشترین نقش و تاثیر را در تحولات سیاسی اجتماعی جمهوری اسلامی داشته است.

کلمات کلیدی: جامعه؛ حزب؛ روحانی

 

 

فصل اول

کلیات تحقیق

 

بیان مسئله :

به گواهی تاریخ، جریان اسلامی مهم‏ترین نقش را در تحولات سیاسی، اجتماعی در ایران معاصر داشته است. بی‏گمان اگر از خودگذشتگی و مجاهدت نیروهای جریان اسلامی به رهبری روحانیت انقلابی نبود، شکست رژیمی ۲۵۰۰ ساله با برخورداری از ارتش مسلح و پیشرفته و حمایت کامل ابرقدرت‏های زمانه ناممکن بود. جریان اسلامی به رهبری روحانیت، در عصر دیکتاتوری رضاشاه، دوران بسیار سختی را پشت سر گذاشت. رضاشاه پهلوی مصمم بود با کمک قدرت‏های استعماری به ویژه انگلیس و روشنفکران سکولار، به گمان خود اسلام، تشیع و روحانیت را ریشه‏کن کند. با سقوط استبداد رضاشاهی، محمد رضا پهلوی کوشید به چهره منفور نظام رضاشاهی بهبود ببخشد. جریان اسلامی از این فرصت و نیز از جوانی و بی‏تجربگی محمدرضا، استفاده لازم را برد و به سرعت خود را بازسازی کرد. در همین دوران جریان‏های دیگری چون جریانهای مارکسیستی و ملی‏گرا نیز تلاش خود را برای به دست‏گیری قدرت آغاز کردند. جریان مارکسیستی به پشتوانه نیروهای اشغالگر شوروی حداکثر توانستند نمایندگانی معدود در مجلس و چند وزیر در کابینه وارد کنند، امّا نیروهای ملی‏گرا به رهبری دکتر محمد مصدق و با همراهی آیت الله کاشانی زمام دولت را به دست گرفتند. امّا کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ آنان را از صحنه قدرت حذف کرد. پس از کودتا و سرکوب شدید جریان‏های مخالفِ جریانِ سلطنت، فضای یأس بر بسیاری از نیروها حاکم شده بود. در این میان برخی جوانان رادیکال راه مبارزه با رژیم پهلوی را در التقاط مکاتب و مبارزه مسلحانه به شیوه مارکسیست‏ها دیده، بدان روی آورده بودند. عده‏ای دیگر نیز منفعلانه به مبارزه پارلمانی دل خوش کرده بودند. در این زمان جریان اصیل اسلامی با برنامه ریزی عمیق و مقاومتی شگفت‏انگیز، بزرگ‏ترین تحول تاریخ ایران، یعنی تغییر نظام ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی و برپایی نظام جمهوریت بر پایه اسلام را آغاز کردند. مرجعیت و روحانیت شیعه ابتدا به نصیحت، نامه، توصیه، پیام‏های هشدار دهنده و انتقاد، بر اساس وظیفه اسلامی امر به معروف و نهی از منکر نسبت به محمدرضا پهلوی اقدام کردند. اما وقتی به نتیجه نرسیدند و به تصمیم و نقشه رژیم برای خارج کردن اسلام از سیاست و جامعه و حتی قلوب مسلمانان پی بردند، آنان نیز تلاش برای سقوط نظام سلطنتی را آغاز کردند. بی‏گمان در شرایط استبداد پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و در حالی که سکولاریزم حاکمیت خود را در کشور و حتی حوزه‏های دینی گسترانده بود، در نظر بعضی شکست رژیمی چنان قدرتمند کاری ناممکن می‏نمود، چون علاوه بر رهبری هوشمند امام خمینی و مکتب غنی اسلام، حرکت انقلابی نیازمند کادر فعّالی از نیروهای جان بر کف بود که بتواند تا زمان به ثمر رسیدن نهضت، انواع سختی‏ها اعم از نیش و کنایه‏های متحجرین و منفعلین، تا زندان و شکنجه و تبعید را به جان بخرند. هر چند با درایت عالمان بزرگی چون آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی و آیت الله العظمی بروجردی و دیگر بزرگان، حوزه علمیه قم پشتوانه این نهضت به حساب می‏آمد، امّا بهره‏گیری از این سرمایه عظیم خالی از مشکلات نبود. تردیدی نیست که درک جایگاه «روحانیت مبارز» شیعه در نهضت اسلامی اخیر مبتنی بر شناختِ جریان‏های درون روحانیت در آغاز نهضت امام خمینی است. گفتنی است که جریان اسلامی در درون خود از دو نوع تشکل سیاسی برخوردار بوده است، اول: تشکل‏های روحانی همچون جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و روحانیت مبارز، دوم: تشکل‏های غیر روحانی امّا مرتبط با روحانیت، همچون فدائیان اسلام، هیئت‏های مؤتلفه اسلامی و مانند آنها. تشکل‏های روحانی در سال ۱۳۴۱ شامل چهار گروه متمایز به شرح زیر بود:1-  روحانیت انقلابی: که در رأس و رهبری آن امام خمینی قرار داشت و با احساس تکلیف نسبت به اجرای احکام و ارزش‏های اسلام و برپایی حکومت اسلامی با رژیم پهلوی مبارزه می‏کرد. 2- روحانیت وابسته به حکومت پهلوی: این گروه به شدت از محمدرضا پهلوی به عنوان تنها پادشاه شیعه حمایت می‏کردند، با دربار پهلوی رابطه داشتند، دعاگوی رژیم بودند و با گروه اوّل به شدت مخالفت می‏کردند. ۳- روحانیت میانه‏رو: این بخش از روحانیون گرچه با استبداد موافق نبودند، امّا به سقوط رژیم پهلوی نیز اعتقاد نداشتند. آنان تلاش می‏کردند تا رژیم به قانون اساسی مشروطه عمل کند. ۴-روحانیون غیر سیاسی: این گروه از روحانیان به شدت از ورود و دخالت در سیاست پرهیز می‏کردند. آنان تمام تلاش خود را به تحصیل، تدریس، و بیان مسائل اخلاقی و معنوی معطوف کرده بودند. آن چه امروز با عنوان «جامعه روحانیت مبارز» می‏شناسیم، تشکّلی برآمده از همان روحانیت انقلابی به رهبری امام خمینی (قدس سره) است که با فداکاری خود علاوه بر جذب بخش‏های دیگری از روحانیت به نهضت اسلامی، در آگاه سازی مردم و هدایت جریان مبارزه به پیروی از امام خمینی و تثبیت جایگاه رهبری نقش اساسی داشته است.

از اواسط سال 1356 روحانیون طرفدار امام(ره) در تهران تشکلی در میان خود به نام روحانیت مبارز به وجود آوردند. شخصیت های عمده ای چون بهشتی، مطهری، مفتح، باهنر، مهدوی کنی، خسروشاهی، عبدالمجید ایروانی، هاشمی رفسنجانی، ناطق نوری، معادیخواه، شجونی، مهدی کروبی، هادی غفاری و… از فعالین و گردانندگان روحانیت مبارز به شمار می‌آمدند. برنامه ریزی راهپیمایی‌ها، سخنرانی در مساجد، تهیه شعار و در مجموع سازماندهی نهضت عمدتاً توسط روحانیت مبارز صورت می گرفت. به عبارت دیگر در حالی که بسیاری از نیروهای مخالف با مشکلاتی همچون فقدان رهبری، ضعف تشکیلاتی، عدم انسجام فکری، تفرقه و انشعابات رو به رو بودند، روحانیت با وجود امام و دارا بودن شبکه ای از روحانیون در سراسر کشور، از مزیت مهمی برخوردار بود(زیباكلام، 1380: 269).

مرکز جامعه روحانیت مبارز ابتدا در شمیران بود و بعد به تدریج تمام تهران را زیر پوشش گرفت. بدین گونه که تهران به 12 منطقه تقسیم شد و روحانیت هر منطقه تحت نظام و سازماندهی درآمدند و هر کدام یک نماینده در بخش مرکزی داشتند (اعضای شورای مرکزی). در حقیقت در سال های 1357 ـ 1356 بود که روحانیت مبارز شکل گرفت. هرچند برخی از اعضای شورای مرکزی معتقدند که پیدایش اصل جامعه روحانیت مبارز به سال های 1346 ـ 1345 باز می گردد و در سال 1356 تجدید سازمان یافته است، فعالیت های گسترده ای را به صورت مخفی و نیمه علنی آغاز کرد تا آنکه در اوایل انقلاب رسماً برنامه انقلاب و سازماندهی را شروع کرد. حالا دیگر روحانیت مبارز به ویژه نام های مطهری و بهشتی که به عنوان رهبران انقلاب و حلقه اتصال بین امام در نجف و سپس پاریس با مردم در ایران عمل می کردند، بیش از همه بر سر زبان ها بود. علی رغم سعی فراوان افراد و گروه های سیاسی که خواهان دور نگه داشتن جریان مبارزه از جناح مذهبی بودند، عملاً مرکزیت اعتصاب ها و مبارزات در ستاد مرکزی آیت الله خمینی در تهران مستقر بود و مساجد نقش مهمی را ایفا می کردند(حکیمی، 1357: 188).

آیت الله بهشتی که خانه اش مرکز این هماهنگی ها بود با یک سازماندهی کارساز، اعتصاب ها را هماهنگ کرده، به تدریج سراسر کشور را به آن متصل می کرد. دیگر هسته اصلی همه تظاهرات و راهپیمایی سال های 57 ـ 1356 به ویژه راهپیمایی بزرگ روز تاسوعا تحت مدیریت آقایان بهشتی، باهنر و مطهری اداره می شد. با نگاهی گذرا بر روز شمار انقلاب اسلامی، نقش جامعه روحانیت مبارز تهران در برگزاری مجالس یادبود و گرامی داشت شهدا، اعلام عزای ملی، تعطیل عمومی در مناسبت ها از جمله 15 خرداد، برنامه ریزی اعتصاب ها و تظاهرات به ویژه در ماه مبارک رمضان و ماه محرم، دعوت به میتینگ ها و راهپیمایی ها و به ویژه برگزاری نماز با شکوه عیدفطر در تپه های قیطریه تهران به امامت آیت الله دکتر مفتح و سخنرانی ایشان و دکتر باهنر و نقش برجسته این اجتماع در تشدید مبارزات ضدرژیم به طور برجسته و اساسی نمایان است.

در حالی که شاه آخرین تلاش ها را برای استمرار رژیم سلطنت انجام می داد و قدرت های حاکم بر منطقه هم کوشش داشتند راه حل مناسبی که با منافع آن ها تطبیق داشته باشد، بیابند؛ همه نیروهای مخالف انقلاب جز روحانیت به تشکیل حکومت بختیار رضایت دادند و تمام تلاش های پیدا و پنهان به کار گرفته شد تا به گونه ای شعله انقلاب خاموش شود؛ رهبری انقلاب یکی از ضربات مهلک را بر رژیم در حال احتضار وارد ساخت. تشکیل شورای انقلاب یکی از همین تصمیم ها بود. در اعلامیه 22 دی ماه 1357 شورای انقلاب اسلامی مرکب از افراد با صلاحیت و مسلمان و مورد وثوق موقتاً تشکیل شده بود. در این خصوص یکی از پایه گذاران و بنیان گذاران شورای انقلاب، آیت الله دکتر بهشتی طی مصاحبه ای با روزنامه اطلاعات مورخ 31 تیرماه 1359 شماره 16196 در این باره می گوید: افراد را امام تعیین می کردند به این معنی که اول امام به یک گروه پنج نفری از روحانیت مسئولیت دادند که برای شناسایی افراد لازم برای اداره آینده مملکت تلاش کنند. این عده عبارت بودند از: آیت الله مطهری، هاشمی رفسنجانی، موسوی اردبیلی، دکتر باهنر و خود بنده. بعد با آقای مهدوی کنی صحبت کردیم و به امام اطلاع دادیم و ایشان هم شرکت نمودند. بدنی ترتیب هسته شورای انقلاب یکی گروه شش نفری شد. بعدها به روحانیون آیت الله طالقانی و خامنه یا نیز اضافه شدند. به هر حال شورای انقلاب با ترکیبی از چند روحانی از جامعه روحانیت مبارز تشکیل شد(بادامچیان، 1372: 85).

این شورا دو وظیفه داشت: تصویب قوانین مورد نیاز کشور، (به خصوص در دوران انتقال قدرت و انتقال از مرحله قبلی به حکومت اسلامی) و دیگر اجرای آن که توسط همین اعضاء و گاهی هم افرادی دیگر صورت می گرفت. شورا تا یک سال و شش ماه از پیروزی انقلاب و تا برقراری مجلس شورای اسلامی به کار خود ادامه داد. با تشکیل دولت موقت در بهمن 1357 که هنوز انقلاب به پیروزی نرسیده بود، جامعه روحانیت مبارز تهران با صدور اطلاعیه ای، مردم مسلمان ایران را به انجام راه پیمایی برای اعلام نظر مثبت خود نسبت به دولت بازرگان دعوت کرد. در قسمتی از این اعلامیه آمده است: پس از 2500 سال، این نخستین بار است که دولت ایران تشکیل دولتی را به راستی جشن می گیرد. رهبر عالی قدر امام خمینی از ملت ایران خواسته اند تا نظر خود را درباره این انتخاب اعلام کنند. بدین مناسبت ما از همه کسانی که انتخاب جناب آقای بازرگان را صمیمانه تأیید می کنند دعوت می کنیم به نشانه حمایت و تأیید دولت ایشان در روز پنجشنبه نوزدهم بهمن ماه جاری ساعت 9صبح در یک راهپیمایی همگانی شرکت فرمایند. بدین سان جریان نهضت با زعامت امام خمینی و رهبری روحانیت ادامه می یابد تا اینکه در 22 بهمن 57 رژیم سلطنتی ساقط شد.

 

• بیان مسأله……………………………….. 2
• سؤالات اصلی تحقیق………………………………..3
• فرضیات……………………………….. 3
• سابقه و پیشینه تحقیق……………………………….. 4
• ضرورت انجام تحقیق……………………………….. 4
• روش انجام تحقیق……………………………….. 4

فصل اول: کلیات و مفاهیم………………………………… 5

مبحث اول: تعریف وازگان………………………………… 6

1. عقد………………………………… 6
2. فسخ………………………………… 8
3. اقاله………………………………… 9
4. انفساخ………………………………… 11

مبحث دوم: اسباب انحلال عقود………………………………… 12

گفتار اول: فسخ………………………………… 13

بند اول: ماهیت و مبنای فسخ………………………………… 13

1. ماهیت فسخ………………………………… 13
2. مبنای فسخ………………………………… 13

2-1. توافق طرفین……………………………….. 13

2-2. جبران ضرر ناروا ………………………………..14

بند دوم: خیارات…………………………………. 16

الف: خیار……………………………….. 16

1. مفهوم خیار……………………………….. 16
2. واقعیت خیار چیست؟………………………………… 18

ب: تعداد و اقسام خیارات…………………………………. 20

گفتار دوم: اقاله………………………………… 23

بند اول: ماهیت و مبنای اقاله………………………………… 24

1. ماهیت اقاله………………………………… 24

1-1. ماهیت اقاله در فقه………………………………… 24

1-2. ماهیت اقاله در حقوق مدنی ایران………………………………… 27

1-3. آیا اقاله عقد است؟………………………………… 28

2. مبنای اقاله………………………………… 30

بند دوم: قلمرو اقاله………………………………… 32

گفتار سوم: انفساخ………………………………… 33

بند اول: ماهیت و مبنای انفساخ………………………………… 33

1. ماهیت انفساخ………………………………… 33
2. مبنای انفساخ………………………………… 33

بند دوم: اقسام انفساخ………………………………… 33

1. شرط فاسخ (انفساخ ناشی از تراضی)……………………………….. 33
2. انفساخ ناشی از قانون………………………………… 34

مبحث سوم: نگاهی به شخصیت فقهی حضرت امام خمینی (ره)…………………. 36

فصل دوم: آثار و احکام فسخ، اقاله و انفساخ عقود در فقه و حقوق موضوعه ایران…….40

مبحث اول: آثار و احکام فسخ، اقاله و انفساخ در عقد بیع…………………….. 42

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد بیع………………………………… 42

1. آثار و احکام خیار تعذر تسلیم در عقد بیع……………………… 42

1-1. تعذر تسلیم به واسطه تلف مبیع به وسیله بایع یا شخص ثالث…………….. 43

1-2. نایاب شدن مبیع یا ثمن در زمان تسلیم………………………………… 46

1-3. امتناع طرفین از تسلیم عوضین…………………………………. 47

2. آثار و احکام خیار تأخیر ثمن در عقد بیع……………………………….. 48
3. آثار و احکام خیار مجلس در عقد بیع………………………………… 49
4. آثار و احکام خیار حیوان در عقد بیع………………………………… 50
5. آثار و احکام خیار شرط در عقد بیع………………………………… 53

5-1. آثار وجودی شرط خیار……………………………….. 53

5-2. آثار و احكام ناشی از اعمال حق خیار شرط…………………………………. 54

6. آثار و احکام خیار رؤیت و تخلف از وصف در عقد بیع………………… 56
7. آثار و احکام خیار غبن در عقد بیع………………………………… 58
8. آثار و احکام خیار عیب در عقد بیع………………………………… 65

8-1. مواردى كه مشترى تنها باید ارش بگیرد………………………………… 68

8-2. موردى كه مشترى حق ارش نداشته و فقط مى‌تواند فسخ نماید………….. 70

8-3. حکم خیار عیب در بایع متعدّد………………………………… 70

8-4. حكم خیار عیب در مشترى متعدّد………………………………… 71

8-5. تعدد مبیع در معامله واحد………………………………… 71

9. آثار و احکام خیار تدلیس در عقد بیع………………………………… 72

9-1. انواع تدلیس در عقد بیع………………………………… 74

10. آثار و احکام خیار تبعّض صفقه در عقد بیع………………………………… 75

10-1. شیوه‌ی محاسبه خیار تبعض صفقه………………………………… 77

11. آثار و احکام تخلف از شرط (اشتراط) در عقد بیع…………………… 71

11-1. اقسام تخلف از شرط…………………………………. 79

12. آثار و احکام خیار تفلیس در عقد بیع………………………………… 81

12-1. اجرای آثار افلاس در مورد اعسار و ورشکستگی………………….. 84

13. آثار و احکام خیار ما یفسد لیومه در عقد بیع…………………….. 85
14. آثار و احکام خیار شرکت در عقد بیع………………………………… 86

14-1. مال مشاع………………………………… 86

14-2. مال ممتزج………………………………… 87

14-3. خیار مشترک…………………………………. 87

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله در عقد بیع………………………………… 89

 

 

1. تلف یكی از عوضین یا هر دو آن‌ ها و تأثیر آن در اقاله عقد بیع……… 89
2. نمائات حاصل از عوضین از زمان عقد بیع تا اقاله……………………. 91
3. تبعیض در اقاله………………………………… 92
4. استرداد مال اقاله با شرط در ضمن آن………………………………… 93
5. استرداد عوضین معیوب در اقاله………………………………… 95

گفتار سوم: آثار و احکام انفساخ در عقد بیع………………………………… 96

1. تلف مبیع………………………………… 96
2. تلف مبیع در زمان خیار مجلس و حیوان و شرط اگر خیار مختص مشترى باشد…….. 96

مبحث دوم: آثار و احکام فسخ، اقاله و انفساخ در عقد اجاره…………….. 98

گفتار اول: آثار و احکام فسخ اجاره……………………………….. 98

1. آثار و احکام خیار عیب در عقد اجاره……………………………….. 98

1-1. معیوب بودن عین مستأجره در حین عقد………………………………… 98

1-2. معیوب شدن عین مستأجره بعد از عقد و قبل از قبض……………….. 99

1-3. معیوب شدن عین مستأجره در اثنای مدت اجاره………………….. 101

2. آثار و احکام خیار تخلف شرط در عقد اجاره……………………… 101
3. آثار و احکام خیار شرط در عقد اجاره……………………………….. 101

3-1. خیار شرط در قانون روابط موجر و مستأجر………………………. 102

4. آثار و احکام خیار تبعض صفقه در عقد اجاره………………….. 102
5. آثار و احکام خیار تعذر تسلیم در عقد اجاره ………………………103
6. آثار و احکام خیار شرکت در عقد اجاره…………………………….. 103

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله در عقد اجاره……………………………….. 104

گفتار سوم: آثار و احکام انفساخ در عقد اجاره……………………………. 104

1. تلف مورد اجاره ………………………………..104
2. خروج عین مستأجره از قابلیت انتفاع……………………………….. 106
3. فوت موجر یا مستأجر در صورت شرط مباشرت……………………… 106
4. پایان مدت اجاره……………………………….. 106

مبحث سوم: آثار و احکام فسخ و انفساخ در عقد نکاح……………………. 108

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد نکاح………………………………… 108

1. آثار و احکام خیار عیب در عقد نکاح………………………………… 108

1-1. عیوب مشترک بین مرد و زن………………………………… 108

1-2. عیوب مختص مرد………………………………… 110

1-3. عیوب مختص زن………………………………..113

1-4. تبعیض قانون مدنى و بررسى مبناى فقهى آن…………………………. 115

2. آثار و احکام خیار تخلّف از وصف در عقد نکاح…………………….. 119
3. آثار و احکام خیار تدلیس در عقد نکاح………………………………… 121

گفتار دوم: آثار و احکام انفساخ در عقد نکاح………………………………… 122

1. لعان………………………………… 122
2. اسلام آوردن زن یا شوهر کافر………………………………… 123
3. ارتداد………………………………… 124
4. موت یکی از زوجین…………………………………. 125

مبحث چهارم: آثار و احکام (حق) فسخ و انفساخ عقد وکالت………………. 128

گفتار اول: آثار و احکام (حق) فسخ عقد وکالت………………………….128

1. عزل وکیل………………………………… 128
2. استعفای وکیل………………………………… 129
3. اجرت وکیل در اثر فسخ عقد وکالت…………………………………. 131

گفتار دوم: آثار و احکام انفساخ عقد وکالت…………………………………. 132

1. موت وکیل یا موکل………………………………… 132
2. جنون وکیل یا موکل………………………………… 134

2-1. تأثیر آگاهی وکیل به موت یا جنون موکل………………………………… 135

3. حجر و اغماء یکی از طرفین…………………………………. 135
4. از بین رفتن متعلق وکالت…………………………………. 136
5. پایان مدت وکالت…………………………………. 136
6. اجرت وکیل در اثر فسخ عقد وکالت…………………………………. 136

مبحث پنجم: آثار و احکام فسخ و انفساخ عقد شرکت……………………. 137

گفتار اول: آثار و احکام (حق) فسخ در عقد شرکت…………………………138

1. انحلال اذن در اداره شرکت…………………………………. 138
2. انحلال مال مشاع به‌وسیله تقسیم آن………………………………… 138

2-1. خیارات در تقسیم مال مشاع………………………………… 140

2-2. اقاله تقسیم مال مشاع………………………………… 140

گفتار دوم: آثار و احکام انفساخ عقد شرکت…………………………………. 142

1. تلف شدن تمام مال مشترک…………………………………. 142
2. فوت و جنون و سفه هر یک از شرکا ………………………………..142

مبحث ششم: آثار و احکام فسخ، اقاله و انفساخ عقد كفالت…………….. 143

گفتار اول: آثار و احکام فسخ عقد كفالت…………………………………. 143

1. آثار و احکام خیار شرط در عقد کفالت…………………………………. 143
2. آثار و احکام خیار تخلف از شرط در عقد کفالت…………………….. 143

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله عقد كفالت…………………………………. 144

گفتار سوم: آثار و احکام انفساخ عقد كفالت…………………………………. 144

مبحث هفتم: آثار و احکام فسخ، اقاله و انفساخ در عقد حواله……………. 145

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد حواله………………………………… 145

1. آثار و احکام خیار تفلیس (اعسار محال‌علیه) در عقد حواله…………. 145
2. آثار و احکام خیار شرط در فسخ حواله………………………………… 145
3. آثار و احکام تخلف از شرط در فسخ حواله………………………………… 146

3-1. اثر فسخ بیع در حواله………………………………… 146

گفتار دوم: اقاله و انفساخ عقد حواله………………………………… 147

مبحث هشتم: آثار و احکام فسخ و اقاله و انفساخ در عقد مزارعه و مساقات……… 148

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد مزارعه………………………………… 148

1. آثار و احکام خیار تعذر تسلیم در عقد مزارعه………………………………… 148
2. آثار و احکام خیار تخلّف از شرط (فعل) در عقد مزارعه……………………… 148

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله در عقد مزارعه………………………………… 149

گفتار سوم: آثار و احکام انفساخ در عقد مزارعه………………………………… 149

1. خروج زمین از قابلیت انتفاع……………………………….. 149
2. شرط مباشرت عامل و فوت او در اثنا……………………………….. 149
3. كشف عدم مالکیت مالك نسبت به مقدارى از مدت مزارعه…………… 149
4. انقضاى مدّت عقد مزارعه………………………………… 150

مبحث نهم: آثار و احکام فسخ و اقاله در عقد ضمان………………………………… 150

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد ضمان………………………………… 150

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله در عقد ضمان………………………………… 151

مبحث دهم: آثار و احکام فسخ و اقاله در عقد صلح………………………………… 152

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد صلح………………………………… 152

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله‌ در عقد صلح………………………………… 153

مبحث یازدهم: آثار و احکام فسخ عقد قرض………………………………….. 153

1. تلف و نقص مورد قرض………………………………….. 153
2. تعذر رد مثل مورد قرض………………………………….. 153
3. شرط در ضمن عقد قرض………………………………….. 153
4. افزایش یا كاهش ارزش پول………………………………… 154

مبحث دوازدهم: سایر عقود………………………………… 155

گفتار اول: حق فسخ در عقود جایز………………………………… 155

گفتار دوم: انفساخ عقود جایز………………………………… 155

نتیجه‌گیری…………………………………. 156

فهرست منابع………………………………… 158

چکیده:

در جامعه اسلامی، معاملات و به‌ خصوص عقود لازمه، از مهم‌ترین مسائل زندگی به شمارمی آیند؛ و این امر در فقه اسلامی و حقوق موضوعه ایران، از اهمیت به سزایی برخوردارمی باشد؛ بنابراین متعاملین برای تأمین منافع و نیازهای خود، عقد را منعقد می‌سازند، این عقد دارای آثار حقوقی و شرعی می‌باشد و پس از انعقاد آن هر یک از طرفین به مفاد آن ملزم و پایبند شده و نمی‌تواند به میل و اختیار، خود را از بار تعهدات ناشی از آن برهاند حال اگر دوام این عقد به هر سببی ناممکن یا باعث عسر و حرج یا ضرر باشد، باز باید به عقد ملزم و پایبند ماند. شارع مقدس در تمامی جنبه‌های زندگی انسان‌ها، قوانین راهگشایی قرار داده است که جامعه بشری را از افتادن در بسیاری از تنگناها و ضررهای ناروا نجات دهد. از جمله این راهگشایی­ها، تشریع حق فسخ، اقاله و انفساخ در معاملات حقوقی می‌باشد. مهم‌ترین اثر انحلال، پایان یافتن عقد است. عقد با انحلال پایان‌یافته و آثار آن برطرف می‌شود و آنچه از هریک از دو طرف به دیگری منتقل‌شده، به او باز می‌گردد. این آثار نسبت به آینده است و اثری نسبت به گذشته ندارد. همچنین منافع و نمائات متصله و منفصله از زمان عقد تا زمان انحلال، مال کسی است که به‌واسطه عقد مالک شده است. در این پژوهش، بررسی مباحث گوناگون فقهی و حقوقی و تفکیک آن‌ ها از یکدیگر در زمینه انحلال عقود و آثار و احکام ناشی از آن‌ ها با تأکید بر دیگاه امام خمینی (ره)، انجام‌شده است. روش این تحقیق تحلیلی- توصیفی، با ابزار گردآوری اطلاعات کتابخانه­­ای و نرم‌افزارهای علوم اسلامی می­باشد.

مقدمه:

در جامعه اسلامی، معاملات و به‌ خصوص عقود لازمه، از مهم‌ترین مسائل زندگی به شمار می‌آیند؛ و این امر در فقه اسلامی و حقوق موضوعه ایران، از اهمیت به سزایی برخوردارمی باشد؛ زیرا اجرای صحیح آن‌ ها طبق مقررات شرع و قانون، موجب می‌گردد که هر معامله‌ای عاری از امور حرام و مسائل اختلاف‌برانگیز شود. ولی برخی از موضوعات فقهی حقوقی، به شکلی منسجم و جامعه و در مبحثی مستقل بیان نگردیده و باعث مشکلات عدیده‌ای از قبیل دسترسی نداشتن افراد جامعه، به دستورات شرعی و ضوابط قانونی با روشی سهل و آسان شده است؛ در نتیجه این روش سبب عملی نشدن آن‌ ها و ایجاد مرافعات گوناگون در جامعه می‌شود؛ و از سوی دیگر، همین پراکندگی مباحث و عدم جامعیت برخی از قوانین موضوعه، منجر به اطاله دادرسی در محاکم قضایی خواهد شد؛ بنابراین، تلاش در جهت جمع‌ آوری مباحث گوناگون فقهی و تفکیک آن‌ ها از یکدیگر و تشریح قوانین موضوعه، امری ضروری و لازم می‌باشد. در این راستا از جمله موضوعاتی که دارای چنین معضلاتی می‌باشد، موضوع آثار و احکام انحلال عقود می‌باشد.

از آن هنگام که بشر به زندگی اجتماعی روی آورد، برای رفع نیازهای خود و تأمین مایحتاج زندگی به معامله و دادوستد با دیگران پرداخت، همپای تحول در سایر بخش‌های زندگی و به‌موازات تغییر و ازدیاد نیازهای بشر، معاملات نیز دستخوش دگرگونی و تحول شده و اقسام مختلفی از عقود و تعهدات ایجادشده‌اند. پس از انعقاد عقد هر یک از طرفین به مفاد آن ملزم و پایبند شده و نمی‌تواند به میل و اختیار، خود را از بار تعهدات ناشی از آن برهاند تا طرف دیگر اطمینان داشته باشد که به نتایج و منافع عقد دست خواهد یافت. این ضرورت که از آن به «قاعده لزوم» تعبیر می‌شود، قدمتی دیرین دارد و متون فقهی انعکاس یافته است. در حقوق ایران نیز با پشتوانه عظیم و غنی فقهی خود این قاعده ازجمله قواعد مهم و اساسی حاکم بر معاملات و عقود است.

عدم ثبات اقتصاد و نوسانات شدید در بازار امروزی و کاهش بی‌رویه ارزش پول، همچنین تلف یا معیوب درآمدن مورد معامله به‌طوری‌که ادامه وجودی آثار عقد، موجب عسر و حرج و ضرر و زیان مالی و غیرمالی به هر یک طرفین معامله می‌شود؛ برای مثال دو فردی که هرکدام هدف خاصی را دنبال می‌کنند و در پی به دست آوردن سود بیشتری، با یکدیگر معامله می‌کنند تا از این معامله به مقصود خود برسند، اگر دریابند که به خواسته و منظور خود نمی‌رسند یا در اثر آفت آسمانی یا به‌واسطه شخص بایع یا شخص ثالثی تلف یا معیوب شود یا در یا شخصی در معامله‌ای فریب بخورد یا دچار غبن شود و… در این موارد شارع مقدس برای رفع این ضرر چه احکام و قوانینی دارد؟

دین اسلام، دین عدالت، امانت، احسان، مساوات و ایثار است و با هرگونه ظلم و اجحاف و ضرر و زیان و سایر مفاسد مبازره می‌کند. شارع مقدس اسلام برای رهایی از این زیان و ضرر اسبابی را مطرح کرده است و طرفین عقد را از لزوم به تعهدات عقد می‌رهاند این اسباب عبارت‌اند از:

1- انحلال به تراضی که اقاله گویند که آن، برهم زدن معامله است با تراضی و سازش طرفین معامله که به جهت اینکه رضایت طرفین در آن شرط است از آن به تفاسخ و تقابل نیز تعبیر می‌شود.

2- انحلال ارادی که فسخ گویند و آن عبارت است از پایان دادن به هستی حقوقی عقد به‌وسیله یکی از دو طرف یا شخص ثالث.

3- انحلال قهری که انفساخ گویند که عبارت است از اینکه هرگاه عقد صحیحا واقع شود و سپس به سببی از اسباب قهراً منحل شود به‌طوری‌که قصد و انشاء فعلی بر انحلال لازم نباشد.

 بنابراین، معلوم شد که قلمرو لزوم عقود نامحدود نیست، به‌گونه‌ای که طرفین عقد نتوانند تحت هیچ شرایطی آن را منحل نماید؛ بلکه علاوه بر عقد جایز که به‌حکم طبیعت خاصشان قابل‌فسخ بوده و هر یک از طرفین عقد بدون هیچ علتی می‌تواند آن را منحل نماید، در عقود لازم نیز قانون‌گذار دو سبب ارادی (فسخ و اقاله) و یک سبب غیرارادی و قهری (انفساخ) برای انحلال عقد پیش‌بینی کرده است.

این تحقیق از دو فصل تشکیل‌شده است، در مبحث اول از فصل اول، ابتدا مفهوم عقد در لغت و اصطلاح را بیان کرده و سپس به مفهوم لغوی و اصطلاحی سه واژه اساسی (فسخ، اقاله و انفساخ) می‌پردازیم. همچنین در مبحث دو این فصل در بیان ماهیت و احکام و مبنای این سه واژه اختصاص یافته است و در مبحث سوم نیز به شخصیت فقهی مختصرا اشاره شده است. فصل سوم نیز که عنوان اصلی پایان‌نامه می‌باشد به احکام انحلال عقود و نتیجه آثاری که بر آن‌ ها بار می‌شود، تدوین شده است.

1- بیان مسئله

با انحلال عقد به یکی از اسباب آن (فسخ، اقاله و انفساخ)، عقد از ادامه حیات بازمی‌ماند، یعنی عقدی که تا پیش از انحلال وجود اعتباری داشت و دارای آثاری بود با انحلال آن، وجود اعتباری خود را از زمان انحلال از دست می‌دهد و بدیهی است که از ادامه اثربخشی نیز بازمی‌ماند؛ بنابراین انحلال عقد دارای دو اثر مهم است:

الف. انحلال عقد: انحلال عقد، به هر سببی که باشد ناظر به آینده است و همان‌گونه که بیان شد، انحلال عقد، از زمان انحلال آن است و تصرفات قبل از آن اصولاً جایز می‌باشد و به همین دلیل ممکن است طرفین عقد یا اشخاص ثالث، براثر انحلال عقد، حقی پیدا کنند.

زوال اثر عقد: اثر عقد نیز پس از انحلال آن از بین می‌رود و بدیهی است که هدف از انحلال عقد، جلوگیری از آثار عقد بوده والا صرف انحلال و اضمحلال آن، نتیجه چندانی برای طرف یا طرفین عقد برجا نمی‌گذارد. با بیانی که گذشت معلوم شد که مهم‌ترین بحث در انحلال عقد، بررسی آثار انحلال است. در این پژوهش، باید مشخص شود که هدف عمده از انحلال عقد چیست؟ تکلیف عیب و نقصی که در از عوضین یا هردوی آن‌ ها به وجود آمده است، چه می‌شود؟ منافع و نمائات متصله و منفصله از زمان عقد تا زمان انحلال آن به چه کسی تعلق دارد؟

2- سوالات اصلی تحقیق

سؤالات اصلی که موضوع این پژوهش را تشکیل می‌دهد این است که:

1- هدف عمده از انحلال عقد چیست؟

2-  تکلیف تلف و عیب و نقصی که در عوضین یا هر دوی آن‌ ها به وجود آمده است، چه می‌شود؟

3- منافع و نمائات متصله و منفصله از زمان عقد تا زمان انحلال آن، به چه کسی تعلق دارد؟

3- فرضیات

1- هدف از انحلال عقد، جلوگیری از آثار عقدی که به دلایلی ادامه آن یا غیرممکن است (مانند تلف مبیع قبل از قبض) یا ضرر و زیان فاحش متوجه یکی از طرفین یا هر دو آن‌ ها می‌شود که با انحلال عقد، بلافاصله آثار حقوقی آن نیز از متوقف می‌گردد. مهم‌ترین اثر انحلال عقد، پایان یافتن عقد است. عقد با انحلال به یکی از اسباب آن، پایان‌یافته و آثار آن برطرف مى‌شود و آنچه از هریک از دو طرف به دیگرى منتقل‌شده به او بازمی‌گردد.

2- در صورت تلف عوضین به‌واسطه آفت آسمانی، عقد، خودبه‌خود منفسخ می‌گردد؛ اما درصورتی‌که مبیع توسط شخص ثالثی تلف شود، متلف (خواه بایع باشد خواه شخص ثالث) در صورت مطالبه مشتری، ضامن بدل مثل یا قیمت