1-2-تنوع ماهیان……………………………………………………………………………………….2

1-3 –اهمیت ماهیان………………………………………………………………………….2

1-4- ماهیان ایران……………………………………………………………………………….3

1-5- شناسایی ماهیان……………………………………………………………………3

1-6-گونه­ های بومی (Native)، بومزاد (Endemic) و غیر بومی (Exotic)…………………..4

      1-6-1-گونه­ های بومی ………………………………………………………………………..4

      1-6-2-گونه­ های بومزاد یا اندمیک …………………………………………………………….4

      1-6-3-گونه­ های غیر بومی …………………………………………………………………4

1-7- جغرافیای جانوری ماهیان………………………………………………………………..5

      1-7-1-جغرافیای جانوری ماهیان آب شیرین جهان …………………………………………………..5

      1-7-2-جغرافیای جانوری ماهیان آب شیرین ایران …………………………………………………….5

1-8- تهدید­های حاكم بر تنوع زیستی…………………………………………………………………………………6

      1-8-1-تخریب اكوسیستم ……………………………………………………………………………..6

      1-8-2-ورود گونه­ های غیر بومی …………………………………………………………………………………..6

      1-8-3-تغییر آب و هوا …………………………………………………………………………………………………6

فصل دوم: مروری بر تحقیقات پیشین……………………………………………………………8

فصل سوم: مواد و روش ها

3-1-حوضه­های آبریز ایران…………………………………………………………………………………..12

3-2-حوضه­ی­آبریز خلیج فارس…………………………………………………………………………………………..13

       3-2-1-زیرحوضه­ی آبریز هله…………………………………………………………………………………….14

       3-2-2-زیرحوضه­ی آبریز مند…………………………………………………………………………………….16

            3-2-2-1- موقعیت حوضه­های آبریز رودخانه­ی مند ………………………………………..17

          3-2-3- رودخانه­ی اهرم ……………………………………………………………………………..18

3-3-نمونه برداری از ماهیان………………………………………………………………………………..18

   3-3-1-ابزارهای نمونه برداری…………………………………………………………………………………….19

   3-3-2-جمع­آوری نمونه………………………………………………………………………………………………20

   3-3-3-تثبیت و نگهداری نمونه­ها……………………………………………………………………………….20

   3-3-4-كدگذاری نمونه­ها……………………………………………………………………………………………21

   3-3-5-شناسایی نمونه­ها ……………………………………………………………………………………………21

   3-3-6-تهیه­ بانك اطلاعات (Data Base) …………………………………………………………..22

   3-3-7- وسایل و مواد مورد استفاده……………………………………………………………………………22

فصل چهارم: نتایج

4-1- توصیف گونه­ های ماهیان حوضه­ی خلیج فارس………………………………………………………..25

4-2- تنوع زیستی ماهیان حوضه­ی خلیج فارس……………………………………………………………….70

4-3- وضعیت گونه­ ها (بومی، بومزاد و غیر بومی) ………………………………………………………………79

4-4- وضعیت حفاظتی ماهیان حوضه­ی خلیج فارس ………………………………………………………81

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

    5-1- نحوه­ پراكنش ماهیان حوضه­ی خلیج فارس ………………………………………85

5-2- مقایسه­ تنوع زیستی ماهیان حوضه­ی آبریز خلیج فارس با حوضه­های آبریز دریای خزر و دجله ………………………………………………………………………………………86

5-3-مقایسه­ تنوع زیستی زیرحوضه­های مند و هله ………………………………………………………87

    5-4-تهدیدهای زیست محیطی حاكم بر حوضه­ی خلیج فارس ……………………………………….88

    5-5-نتیجه گیری كلی…………………………………………………..89

    5-6-پیشنهادها………………………………………………………………………..90

فهرست منابع ………………………………………………………………………..91

• 1ماهیان از گذشته تا حال

از دیدگاه دیرین شناسی تکاملی ماهی­ها از آغاز دوره­ اردوویسن نزدیک به 400 میلیون سال پیش زیست می­نمودند. با توجه به تفسیرهای متفاوت از حقایق فسیلی، مسئله­ منشأ ماهیان آب شیرین و دریایی هنوز حل نشده باقی مانده ­است. آنچه که امروزه مورد قبول همگان است این است که منشأ ماهیان آب شیرین از نیا یا نیاهای دریایی بوده ­است.Watson(1954) معتقد است که ماهیان از لحاظ منشأ، دریایی هستند درحالیکه Robertson(1957) معتقد است مسئله­ منشأ ماهیان دریایی و آب شیرین شک برانگیز است. وی نشان داد که ماهیان آب شیرین و دریایی هر دو آثاری از استراکودرم ها را دارند (Moyle & Cech, 2004).

1-2 تنوع ماهیان

ماهیان بزرگترین گروه مهره داران هستند که تقریبا نیمی از مهره داران شناخته شده­ی کنونی را شامل می­شوند به طوریکه تاکنون حدود 32400 گونه ماهی شناسایی و نامگذاری شده­است (www.fishbase.org, 2013). از 515 خانواده ماهی گزارش شده توسط نلسون (2006)، 9 خانواده بیشترین تعداد گونه­ ماهیان را دارا می­باشند و رویهمرفته 33% گونه­ های ماهیان را شامل می­شوند. این خانواده­ها عبارتند از: کپور­ماهیان (Cyprinidae)،تفریخ ماهیان (Cichlidae)، سگ ماهیان جویباری (Balitoridae)، گاو ماهیان (Gobiidae)، هامور ماهیان (Serranidae)، زمرد ماهیان (Labridae)، عقرب ماهیان (Scorpaenidae)، کاراسین­ها (Characidae)، گربه ماهیان زره دار (Loricariidae). حدود 43 درصد از ماهیان در آبهای شیرین زندگی می­ کنند.

1-3 اهمیت ماهیان

ماهیها به دلایل مختلف، از گذشته­های دور مورد توجه بشر بوده ­اند؛ دلایلی چون ارزش غذایی، ارزش زیبایی شناختی، خاصیت درمانی بعضی از ماهیان و جنبه اکوتوریسم، این انگیزه را در انسان بوجود آورده­است تا در حد توان و به فراخور امکانات، به مطالعه­ این گروه از جانوران بپردازد. ماهی­ها با استقرار در سطوح مختلف زنجیره­های غذایی و ارتباط با حلقه­های دیگر زنجیره­ی غذایی و شبکه­ غذایی در یک اکوسیستم و یا با اکوسیستم دیگر، نقش اکولوژیکی ویژه­ای را ایفا می­ کنند.

1-4 ماهیهای ایران

ماهیان توصیف شده­ی آبهای شیرین ایران در حدود 220گونه، 104جنس، 28 خانواده،17راسته و 3رده هستند که در 19 حوضه­ی آبریز مختلف وجود دارند. متنوع ترین راسته Cypriniformes  با 120گونه­ توصیف شده و 59.4% می­باشد، راسته­هایPerciformes  با 28 گونه و 13.9 %  ،Cyprinodontiformes   با10 گونه و 5.0% ،Clupeiformes  با 9 گونه و 4.5%، Salmoniformes  با 7 گونه و 3.5 %، Mugiliformes  و Siloriformes  هر کدام با 6 گونه و 3 % ، Acipenseriformes   با 5 گونه 2.5% ،Gastroformes  با 3 گونه و 1.5% و 8 راسته­ی دیگر هر کدام با یک گونه و 5/0 درصد، فون ماهیان آب های شیرین ایران را تشکیل می­دهند. گونه­ های جدیدی هم در حال کشف هستند. 39 گونه اندمیک (19.3%) در 6 خانواده  و 23 گونه اگزوتیک (11.4%) در 8 خانواده لیست شده ­اند. Gambosia  holbrooki Girard, 1859 یکی از گونه­ های اگزوتیک با گسترش بالاست. ماهیان حوضه­ی خلیج فارس متعلق به 12خانواده، 29 جنس و 40 گونه می­باشند که 6 گونه آن غیربومی   (Exotic)و 5 گونه از آنها بومی می­باشند (اسماعیلی و همکاران، 2010).

1-5 شناسایی ماهیان

یکی از جنبه های مهم ماهی شناسی، شناسایی کامل گونه های مختلف ماهی است. شناسایی ماهیان در درجه­ اول با بررسی مجموعه ­ای از خصوصیات ریخت شناسی صورت می­گیرد. اما توجه صرف به شکل ظاهری گاهی باعث اشتباهات تاکسونومیکی مانند آنچه در مورد گونه های هم ریخت (sibling) رخ می­دهد، شده­است. برای اجتناب از این اشتباهات استفاده از روش های دیگر همچون بیوشیمیایی، سلولی و مولکولی، کاریوتیپی و … نیز در تشخیص گونه­ ها مهم دانسته شده­است. شناسایی ماهیان با توجه به ویژگی­های  ظاهری آنها فاکتورهای زیر را شامل می­ شود :

الف: توصیف ریختی نمونه، از جمله شکل کلی بدن، وضعیت باله­ها، شکل ظاهری و الگوی فلس، الگوی رنگ بندی بدن، شکل دهان و … . ب: خصوصیات مریستیک (آن دسته از ویژگی­های شمارشی است که در طی دوران رشد تعداد آنها تغییر نکرده و ثابت می­ماند) از جمله تعداد شعاع­های باله­ها (Fin rays)، تعداد فلس­های منفذدار خط جانبی، تعداد دندانهای حلقی، تعداد خارهای آبششی و نیز تعداد مهره­ها. ج: ریخت سنجی، در واقع اندازه ­گیری پارامترهای مختلف بدن از جمله طول کل (TL) ، طول استاندارد (SL) ، طول دوشاخه (FL) ، طول سر (HL) و همچنین نسبتهایی که بین قسمتهای مختلف ماهی گرفته می­ شود. اما اولین و مهمترین مرحله در تشخیص یک گونه، مورفولوژی یا ریخت شناسی است (تیموری، 1386).

1-6 گونه­ های بومی(Native) ، بومزاد(Endemic) و غیربومی(Exotic)

1-6-1 گونه­ های بومی

گونه­ بومی به گونه­ ای گفته می­ شود که به تنهایی در یک ناحیه­ی جغرافیایی از زمین وجود دارد و در آنجا تولید مثل و تکثیر می­ کند. به عبارت دیگر گونه­ بومی گونه­ای است که بخشی از فون یا فلور اصلی یک ناحیه­ی جغرافیایی باشد (تیموری، 1386).

1-6-2 گونه­ های بومزاد یا اندمیک

کلمه­ی اندمیک موقعی استفاده می­ شود که یک تاکسون گیاهی یا جانوری در یک گستره­ی جغرافیایی در یک ناحیه­ی ویژه  محدود شده­است. پدیده­ اندمیسم ممکن است ناشی از چندین پدیده باشد، ولی به طور کلی پایه و اساس همه این جداییها، جدایی جغرافیایی (Geographical isolation) می­باشد. بر اساس این پدیده، گونه­ اندمیک به یک جمعیت کوچک و جدا شده با تنوع ژنتیکی محدود گفته می­ شود. بعد از نسل های زیاد، رانش (Drift) ژنتیکی باعث تشکیل و به وجود آمدن گونه­ ها و زیر­گونه­ های جدید می­ شود. در یک تعریف دیگر گونه­ اندمیک به یک گونه­ بومی گفته می­ شود که محدود به یک ناحیه­ی باریک شده باشد و یا گونه­ بومی که منحصراَ متعلق به یک منطقه­ خاص است.

1-6-3 گونه­ های غیر بومی

گونه­ای است که در یک ناحیه­ی جغرافیایی وجود نداشته اما به آن وارد شده­است. این گونه به منظور استفاده­های مختلف به یک ناحیه وارد می­ شود و خطرات زیادی را برای گونه­ های بومی دارند.خیلی از آنها رقیب جدی غذایی برای گونه­ های بومی هستند. استفاده غذایی از تخم ماهیان بومی از خطرات دیگر آنهاست.

1-7 جغرافیای جانوری ماهیان

1-7-1 جغرافیای جانوری ماهیان آب شیرین جهان

فسیلهای کپورماهیان در اروپا و آسیا متعلق به دوره­ ائوسن و در آمریکای شمالی مربوط به دوره­ الیگوسن می­باشند (مجنونیان و همکاران، 1384). قدیمی ترین آثار کپورماهیان آسیا متعلق به اواسط دوره­ ائوسن می­باشد. بر اساس شواهد فسیلی، کپورماهیان آغازین از جنوب شرق آسیا منشأ گرفته و طی مسیرهای مختلف به سایر نقاط جهان انتشار یافته­اند. ترکیب کپورماهیان دوره­ میوسن در اروپا و سیبری بسیار شبیه به هم بوده و دارای یک منشأ مشترک از فون ماهیان آسیاست (مجنونیان و همکاران، 1384). قبل از اینکه دریای تتیس تحلیل بیابد، دریای فارس (Syrian- Iranian sea) آخرین پل ارتباطی بین دریای تتیس و اقیانوس هند جلوی ورود ماهیان اولیه­ی آب شیرین را به ایران فعلی و مناطق مجاور می­گرفت. با این حال در طی دوره­ میوسن ابتدایی این حرکت بین مناطق بالکان و آناتولی با ایران امکان پذیر بوده است. پراکنش احتمالی اجداد ماهیان آب شیرین اولیه در اوایل و اواسط دوره­ الیگوسن  به روش های زیر انجام شده است:

• از طریق جنوب غرب سیبری و دریای آرال به حوضه­ی دریای خزر و شمال ایران