هنر و جامعه همواره بر یكدیگر تأثیرات متقابل داشته اند. آثار ادبی (داستان و رمان) از این جهت كه ریشه در اجتماع دارند، پدیده ای اجتماعی محسوب می شوند و بیانگر مسائل اجتماع خود هستند. از سوی دیگر، جنبة واقع گرایانة داستان و رمان در اغلب موارد، سبب شده، این نوع ادبی، آینة اجتماع و بازتاب دهندة مسائل و واقعیت های اجتماع خود باشند.

توصیف پیوندهای جامعه و ادبیات و تبیین نحوة انعكاس واقعیت های اجتماعی در آثار ادبی، هدف جامعه شناسی ادبیات است. لوكاچ و گلدمن، به عنوان بزرگ ترین صاحب نظران عرصة جامعه شناختی ادبیات، رمان را برگردان زندگی اجتماعی و زاییدة جهان نگری نویسنده می داانند. آنها در نظریات خود به بازتاب واقعیت های اجتماعی می پردازند.

این رساله سعی نموده تا با بررسی تحولات تاریخی، اجتماعی و فرهنگی جامعه ی عصر نویسنده و جهان نگری او، بیان كند كه ساخت های جامعه و اثر، همواره در پیوند با یكدیگر شكل گرفته اند. از همین رو آن چه در داستان و رمان آمده، بازتابی از واقعیات اجتماعی و آگاهی های جمعی و طبقاتی است. مطالعة هر یک از داستان های طیاری نشان می دهد كه او كم و بیش، مصالح و درونمایة آثار خویش را از بطن اجتماع، تحوّلات اجتماعی و تجربیات زندگی خویش گرفته و با بیان تضادهای جوامع شهری و روستایی، به نقش و تأثیر ساختارها و ریخت های این جوامع پرداخته است.

کلیات

هدف:

مطالعه و تبیین یک اثر ادبی از دیدگاه علم جامعه شناسی با بهره گرفتن از مبانی، اصول و روش های تحقیق،  مسألة اساسی پژوهش انتقادی در این حوزه است. در این تحلیل و بررسی، پژوهشگر به ادبیات به عنوان نهاد و پدیده ای اجتماعی می نگرد. در نقد جامعه شناختی ادبیات، توجه به خاستگاه فکریِ پدید آورندة اثر حائز اهمیّت است. توجه و دقّت نویسنده به بازتاب عینی واقعیات اجتماعی در اثر ادبی از یک طرف و تأثیر ارزش های اجتماعی جامعه و تحوّلات سیاسی بر      شکل گیری انگیزه و خواست نویسنده از سوی دیگر، اصلی مهم در تحلیل و نقد جامعه شناختی ادبیات به شمار می رود.

از آن جایی که داستان و رمان بستر مناسبی برای طرح و بیان اندیشه ها و مسائل گوناگون اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و حتّی عقاید و اندیشه های نویسنده به شمار می آید و مخاطبان و خوانندگان بیشتری را به خود جذب می کند، بدیهی است که توجه و دقت بیشتری را از سوی نویسندگان می طلبد تا بر اساس شناخت دغدغه های جامعه و خواست مخاطب، با ژرف نگری و دقّت بیشتری به تولید یک اثر ادبی بپردازند.

در این پژوهش که به صورت نقد جامعه شناختی صورت می گیرد، سعی می شود به نقد و بررسی داستان های محمود طیاری، از طریق تحلیل ساختار و محتوا و بررسی تحولات اجتماعی و فرهنگی بپردازد. مسألة اساسی دیگری که در این پژوهش، درصدد بررسی و پاسخ گویی به آن هستیم، میزان تأثیر پذیری نویسنده از رویدادها و واقعیت های اجتماعی و نحوة انعکاس آن در آثار داستانی اش است.

به طور کلّی، هدف اصلی این پژوهش این است که در جهت اثبات تعامل و پیوند میان آثار ادبی و جامعه ای که پدید آورنده اثر (نویسنده) را در خود پرورانده است، مطابق رهیافت های اساسی مبتنی بر آراء و نظریات صاحب نظران این عرصه و با رویکردی جامعه شناسانه نتایجی دقیق را حاصل

 کند.

بیان مسأله:

امروزه، گرایش به خواندن داستان و رمان به خاطر دنیای پیچیده و رازگونه اش و نیز به انگیزة سرگرمی و لذّت در میان اقشار مختلف دیده می شود. از همین رو، با توجه به گرایش مخاطبان امروز به داستان و رمان و قبل از آن دلبستگی و علاقة خودم به این نوع خاص ادبی بود که مرا به جستجو در دنیای قصه و رمان سوق داد و دلیل عمده ای شد تا پس از پرسه ای تقریباً طولانی در کتاب قطور صد سال داستان نویسی ایران، با قدمت و عظمت این عرصه بیشتر و بهتر آشنا شوم. در نگاه اول بسیاری از نویسندگان طراز اول توجه مرا به خود جلب کردند. نویسندگانی که از دیرباز تاکنون مورد نقد و بررسی اکثر صاحب نظران و پژوهشگران قرار داشته اند، اما این فکر را در من ایجاد کرد که توانایی این که، سخنی فراتر از آن چه بزرگان و منتقدان در باب آنها گفته اند، را ندارم، لیکن علی رغم تمایلم، از انتخاب آنها صرف نظر کردم و به دنبال گوشه نشینان دنیای داستان نویسی سری به ادبیات اقلیمی شمال که خود نیز تعلق خاطری به این خطّه دارم، زدم و صد البته کمک و اشارة استاد گرانقدرم سبب آشنایی با این نویسنده شد که به گفتة میرعابدینی «خوب شروع کرد اما شهرتش دوامی نیافت» از همین رو به دنبال یافتن چرایی این مسأله که چگونه برخی نویسندگان با وجود شروعی خوب به حاشیه فرستاده می شوند، دیدگاه های علم جامعه شناسی و اهداف و روش های آن در ارتباط با ادبیات، راه حل مناسبی تلقی می شد تا علاوه بر یافتن رویکردهای اجتماعی متن و تبیین انعکاس واقعیت های اجتماعی در اثر ادبی علل و عوامل مقبولیت نیافتن آثار یک نویسنده در میان دیگر نویسندگان، از جمله دلایل پیشبرد این بررسی ها واقع شد.

پیشینه تحقیق:

در زمینة داستان و رمان، منابع و مطالب بسیار است و بسیاری از منتقدان و پژوهشگران برجستة ادب کشور به نقد و بررسی بسیاری از آثار داستانی نویسندگان بزرگ پرداخته اند. کتاب هایی نیز در زمینة نقد اجتماعی و جامعه شناختی ادبیات و داستان که به بررسی تحولات سیاسی – اجتماعی و فرهنگی موجود در جامعه پرداخته اند، وجود دارد. کتب و منابع مذکور در نظریه پردازی و شناخت حیطة کار این رساله بسیار مفید واقع شد، اما آن چه در تحقیق حاضر ضروری و اساسی بوده، منابعی است که در مورد این نویسنده مطالبی ارائه کرده اند. پس از جستجوها و بررسی های کامل همة آن چه در نقد و بررسی آثار محمود طیاری از گذشته تاکنون صورت گرفته، هرچند اندک، اما با همكاری و لطف نویسنده شناسایی و دراختیار نگارنده قرار گرفت. اما آنچه موضوع این رساله است، در بررسی های پیشین در مورد این نویسنده مشاهده نشده است.

روش تحقیق:

روش تحقیق پایان نامة حاضر، تحلیلی- جامعه  شناختی است. ابتدا با مطالعه در آثار و نوشته های نویسنده به  تحلیل و بررسی داستان ها، بر اساس کتب ادبیات داستانی و سپس نقد و تحلیل آنها از دیدگاه علم جامعه شناسی، پرداخته شد.

روش گردآوری مطالب و اطلاعات این پژوهش، كتابخانه ای است. با توجه به روش تحلیلی و جامعه شناختی این پژوهش، علاوه بر فیش برداری منابع مرتبط، مصاحبه با نویسندة مورد نظر نیز کمک و راهگشای این تحقیق بوده است.

مقدمه:

از آن جایی كه موضوع تعامل میان جامعه و ادبیّات مبحثی مهم در میان پژوهشگران و منتقدان در هردو حوزة ادبیّات و جامعه         شناسی بوده است، ادبیات به عنوان یكی از شاخه های هنر، از ابتدای پیدایش، بستر دگرگونی های فكری و فرهنگی گردیده است. این دگرگونی ها، ریشه در شرایط و زمینه های مختلف اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دارد كه در شاخه های گوناگون پدیدار گشته است. یكی از این شاخه ها، ادبیات داستانی (قصه، رمان) است كه قابلیّت درخوری در همگام سازی ادبیات با اجتماع و حركت در جهت تحوّلات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی دارد.

در سالیان اخیر، نثر و به ویژه ادبیات داستانی، موفقیّت بیشتری در جذب مخاطب و خواننده داشته است، بنابراین، تحت تأثیر همین شرایط، در اندك زمان رشدی چشمگیر پیدا كرده است. از دیرباز تا كنون نویسندگان با توجه به ساختار اجتماعی و جغرافیایی، خاستگاه فكری و عقیدتی شان، به صورت ناخودآگاه مسائل و واقعیّات جامعه را در نوشته   های خویش انعكاس می داده  اند. بنابراین، یک نوع پیوند منطقی بین ادبیّات و جامعه و رویدادهای اجتماعی شكل گرفت. جامعه شناسی ادبیّات به عنوان علمی میان رشته ای به دنبال شناخت عنصرهای پیوند دهندة اثر ادبی و جامعه ظهور و بروز یافت. با بهره گیری از علم جامعه شناسی و قوانین و روش های اصولی آن و از طریق نگرش جامعه  شناختی به ادبیّات  می توان به ارتباط و تعامل جامعه و ادبیات پی برد، ضمن اینكه ارزش های زیبایی شناختی اثر    ادبی و تعهدات و مسؤلیّت نویسنده در قبال مردم و اجتماع نیز زنده می شود.

در تحلیل جامعه شناختی آثار داستانی، ابتدا لازم است برای آشنایی با فضا و موقعیت داستان ها، تصویر كلّی از تاریخ سیاسی و اجتماعی سال های مربوطه داده شود، زیرا یک اثر ادبی در شرایط اجتماعی ای كه در آن پدید آمده، یک وجه مشخص و جهان  بینی خاص دارد كه آن را قابل درك و فهم می كند. ضمن اینكه پدید آورندة اثر نیز چون از درون جامعه برخاسته، دارای جهان    بینی و نگرشی برخاسته از ارزش های عامّ جامعه خود است، بنابراین، از طریق تطبیق محتوا و درونمایة آثار با مسائل اجتماعی و فرهنگی و ساختار اجتماعی، می توان به تحلیلی دقیق دست یافت.

در همین زمینه، نظریات مختلفی از صاحب نظران حیطة نقد جامعه شناختی رمان مطرح می كنیم كه مهم ترین آنها نظریات لوكاچ و گلدمن است. سپس نظریة بازتاب واقعیّت كه نگاه كل نگرانه به داستان ها دارد، بیان می شود كه اساس نقد این داستان ها واقع می شود زیرا در نظریة بازتاب، ضمن بیان كلیّت داستان و ارائة تصویر همه جانبه از واقعیّات اجتماعی، توجه به  شخصیّت های تیپیک یا به عبارتی دیگر، نشان دادن  تیپ ها و طبقات گوناگون اجتماعی نیز مطرح میشود.

این رساله، پژوهشی انتقادی است كه مجموعة داستان های محمود طیّاری را از دیدگاه علم جامعه شناسی مورد نقد و بررسی قرار می   دهد. در مجموع، این رساله در 5 فصل تدوین شده است كه با توجه به اهداف در نظرگرفته شده به شرح زیر می آید:

فصل اول با هدف آشنایی بهتر و بیشتر با محمود طیّاری، از زندگی، آثار، تألیفات نویسنده و ویژگی های آثار داستانی او مطالبی بیان می  كند.