فهرست مطالب:

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1- مقدمه…………………………………………………………………………………………………………. 1

1-2- بیان مسئله…………………………………………………………………………………………………… 3

1-3- اهداف کلی تحقیق………………………………………………………………………………………… 5

1-3-1- سؤالات تحقیق…………………………………………………………………………………………. 6

1-3-1- متغیّرهای تحقیق……………………………………………………………………………………….. 6

1-3-2-1- رسالت ادبیات در مقابله جامعه و بالعکس……………………………………………………. 7

1-3-2-2- سیاست و حکومت………………………………………………………………………………… 8

1-3-2-3- نهادهای اجتماعی…………………………………………………………………………………… 8

1-3-2-4-فرهنگ…………………………………………………………………………………………………. 9

1-3-2-5- ارزش­های اجتماعی………………………………………………………………………………… 9

1-3-2-6- هنجارهای اجتماعی………………………………………………………………………………… 9

1-3-2-7- ادبیات طنز…………………………………………………………………………………………… 9

1-4- ضرورت و اهمیت پژوهش……………………………………………………………………………… 10

1-5- پیشینه­ی پژوهش…………………………………………………………………………………………… 11

1-6- روش اجرای تحقیق………………………………………………………………………………………. 14

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق

2-1- شرح حال «نسیم شمال»………………………………………………………………………………….. 16

2-2- آثار نسیم شمال…………………………………………………………………………………………….. 18

2-2-1- نسیم شمال و ملانصرالدین………………………………………………………………………….. 18

2-2-2- دلایل موفقیت نسیم شمال……………………………………………………………………………. 19

2-3- برگ آخر از زندگی نسیم شمال………………………………………………………………………… 21

2-4- رابطه جامعه با ادبیات…………………………………………………………………………………….. 22

2-5- جامعه و زندگی اجتماعی………………………………………………………………………………… 23

2-6- جامعه ­شناسی……………………………………………………………………………………………….. 25

2-7- اصالت جامعه ­شناسی ادبیات…………………………………………………………………………….. 25

2-8- نقد جامعه ­شناختی ادبیات………………………………………………………………………………… 25

2-8-1- فایده­ های نقد جامعه­شناختی ادبیات………………………………………………………………… 26

2-9- پیوند ادبیات با جامعه در عصر مشروطه……………………………………………………………… 26

2-9-1- ادبیات مشروطه………………………………………………………………………………………… 27

2-10- ویژگی­های مهم ادبیات مشروطه……………………………………………………………………… 27

2-10-1-ویژگی شعر مشروطه…………………………………………………………………………………. 28

2-11- اصول اندیشه، زبانی و ادبی شعر مشروطه…………………………………………………………. 29

2-11-1- اومانیسم………………………………………………………………………………………………… 29

2-11-2- رئالیسم…………………………………………………………………………………………………. 30

2-11-3- ناسیونالیسم…………………………………………………………………………………………….. 31

2-11-4- پرهیز از لفاظی زبانی………………………………………………………………………………… 31

2-11-5- عدم اتکا بر آرایه­ها و صنایع ادبی………………………………………………………………… 32

2-12- ادبیات و تاریخ…………………………………………………………………………………………… 33

2-13- تعریف طنز……………………………………………………………………………………………….. 34

2-13-1- طنز در دوره­ مشروطه…………………………………………………………………………….. 34

2-13-2- شعر نسیم، طنزی ملایم اما کوبنده………………………………………………………………… 35

2-14- ادبیات عامیانه…………………………………………………………………………………………….. 36

2-14-1- مثل­ها……………………………………………………………………………………………………. 37

فصل سوم: بحث و بررسی

3-1- مضامین اشعار نسیم شمال……………………………………………………………………………….. 40

3-1-1- محتوای اجتماعی………………………………………………………………………………………. 41

3-1-1-1- ریا و تظاهر………………………………………………………………………………………….. 42

3-1-1-2- دین……………………………………………………………………………………………………. 43

3-1-1-2-1- دعوت به اتحاد اسلام………………………………………………………………………….. 52

3-1-1-2-2- روشنفکری ضدّ مذهب………………………………………………………………………… 53

3-1-1-3- تعلیم و تربیت………………………………………………………………………………………. 55

3-1-1-4- زن و اهمیت و جایگاه او در خانواده و اجتماع……………………………………………… 56

3-1-1-4-1- حق تحصیل زنان……………………………………………………………………………….. 57

3-1-4-2- ظلم و ستم نسبت به زنان………………………………………………………………………… 61

3-1-1-4-3- تأکید بر عفت، حجاب زنان………………………………………………………………….. 62

3-2-1- محتوای سیاسی…………………………………………………………………………………………. 63

3-2-1-1- اصطلاحات اجتماعی………………………………………………………………………………. 64

 

 

3-2-1-2- مفهوم آزادی در اشعار نسیم شمال……………………………………………………………… 65

3-2-1-2-1- آزادی بیان………………………………………………………………………………………… 66

3-2-1-2-2- آزادی مطبوعات…………………………………………………………………………………. 69

3-2-1-2-3- آزادی زنان……………………………………………………………………………………….. 71

3-2-1-2-4- آزادی: رهایی از استبداد داخلی……………………………………………………………… 73

3-2-1-2-5- آزادی: رهایی از استعمار و تجاوز اجنبی………………………………………………….. 78

3-2-1-2-6- آزادی انتخابات………………………………………………………………………………….. 81

3-2-1-3- واژه وطن در ادبیات فارسی……………………………………………………………………… 82

3-2-1-3-1- مفهوم وطن در بعد سیاسی و حکومتی در دوره­ مشروطه…………………………… 83

3-2-1-3-2- وطن در شعر دوره­ مشروطه……………………………………………………………….. 84

3-2-1-3-2-1- وطن در اشعار نسیم شمال………………………………………………………………… 84

3-2-1-4- مشروطه و بازتاب آن……………………………………………………………………………… 86

3-2-1-4-1- بازتاب مشروطه در اشعار نسیم شمال……………………………………………………… 88

3-2-1-4-1-1- بزرگداشت مشروطه و آثار و نتایج آن…………………………………………………. 88

3-2-1-4-1-1-1- تأیید و تکریم نظام مشروطه و حاکمیت قانون……………………………………. 88

3-2-1-4-1-1-2- اجرای عدالت و رفع ستم……………………………………………………………… 89

3-2-1-4-1-1-3- آسایش و سعادت مردم………………………………………………………………… 90

3-2-1-4-1-1-4- استقبال از مجلس شورا…………………………………………………………………. 90

3-2-1-4-1-1-1-5- تشویق مردم به انتخاب وکلای لایق……………………………………………… 91

3-2-1-4-1-2- ناامیدی از استقرار مشروطه و انتقاد از مخالفان آن…………………………………… 93

3-2-1-4-1-2-1- ناامیدی از استقرار مشروطه و انتقاد از وضع نابسامان کشور…………………… 93

3-2-1-4-1-2-2- انتقاد از انحراف مشروطه………………………………………………………………. 93

3-2-1-5- انتقاد از غوغای جمهوری خواهی………………………………………………………………. 95

3-2-1-6- توجه به مسائل جهانی…………………………………………………………………………….. 97

3-3-1- محتوای اقتصادی………………………………………………………………………………………. 99

3-3-1-1- فقر و فاصله طبقاتی……………………………………………………………………………….. 102

3-3-1-2- مشاغل………………………………………………………………………………………………… 104

3-3-1-3- کسادی بازار…………………………………………………………………………………………. 105

3-3-1-4- فساد مالی……………………………………………………………………………………………. 105

3-3-1-5- وابستگی اقتصادی ایران به غرب……………………………………………………………….. 106

3-4-1- مضامین فرهنگی……………………………………………………………………………………….. 108

3-4-1-1- تعدد همسر………………………………………………………………………………………….. 108

3-4-1-2- آداب و رسوم در ایام مشهور……………………………………………………………………. 110

3-4-1-3- غربزدگی……………………………………………………………………………………………… 112

3-4-1-4- بی­سوادی…………………………………………………………………………………………….. 113

3-4-1-5- رواج خرافه و نادانی در دوره­ مشروطه…………………………………………………….. 114

3-4-1-5-1- جهل و خرافه ستیزی در دیوان اشعار ایرج میرزا………………………………………… 115

3-4-1-5-2- جهل و خرافه ستیزی در دیوان اشعار ملک الشعرای بهار……………………………… 115

3-4-1-5-3- جهل و خرافه ستیزی در اندیشه­ی نسیم شمال…………………………………………… 117

فصل چهارم: نتیجه گیری

4-1- نتیجه­ گیری…………………………………………………………………………………………………… 121

فهرست منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………………….. 124

چکیده:

جامعه‌شناسی ادبیات، یکی از شاخه‌های جامعه‌شناسی است که به بررسی، ژرف‌کاوی و تمرکز مطالعه در محتوای ادبیات به عنوان «هنر کلام» و شناخت جوهر اجتماعی آن می‌پردازد؛ چرا که آثار ادبی، به طور نامحسوس، تصویر هنرمندانه از واقعیت‌های اجتماعی هر ملّتی را نشان می‌دهند و با تحلیل و نقد جامعه‌شناختی این آثار می‌توان تا حدودی به وضعیت اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی هر دوره­ تاریخی، آگاهی پیدا کرد. در این پژوهش که به شیوه­ تحقیقات بنیادی نظری و به روش تحلیلی ـ توصیفی انجام گرفته است، اشعار سید اشرف‌الدین گیلانی، معروف به «نسیم شمال» از دیدگاه نقد جامعه‌شناختی مورد بررسی قرار گرفته است. محور اصلی پژوهش حاضر این بوده است که نسیم شمال، چگونه با اشعار طنزگونه و زبان محاوره‌ای قابل فهم عامه­ی مردم، ادبیات را وسیله‌ای برای خدمت به وطن خود و آگاهی دادن به تمام افراد جامعه قرار داده است. علاوه بر جوهر و درون‌مایه­ی اجتماعی، نکته‌های ظریف دیگری نیز شعر او را دل‌نشین و شایسته­ توجه کرده است. نخست، طرح مسائل جدّی به صورت فکاهی، همراه با طعنه و طنز و کنایه و دیگری، پروراندن این معانی و مضامین با زبان سادّه­ی گفتار مردم کوچه و بازار، خالی از هر نوع محافظه‌کاری ادبی. در پژوهش حاضر، مضامین اشعار نسیم شمال به چهار دسته­ اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی طبقه‌بندی شده و برای نقد جامعه‌شناختی اشعار از شیوه­ تحلیل مضامین استفاده شده است. توجه گسترده­ی او به مفاهیمی چون مشروطه، میهن، آزادی و عدالت، همراه با دعوت همه به مبارزه با جهل، خرافه و بی‌سوادی و مبارزه با استبداد و بیگانگان، با نوعی اندیشۀ ملّی ـ مذهبی همراه بود که در زبانی ساده و روشن، با هدف القای سریع به عامّه­ مردم بیان شده است. همه این خصیصه‌ها، وی را به عنوان یک شاعر ملّی‌گرا با نگرش اسلامی معرفی می‌کند.

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1- مقدمه

جامعه ­شناسی ادبیات، شاخه­ای چند رشته­ای از علوم اجتماعی است که به موضوعاتی چون شناخت آداب و رسوم جامعه و بررسی نگرش اجتماعی شاعران و نویسندگان دوره­ های گوناگونی می ­پردازد. و رویکردی انتقادی به آن، به معنای یافتن نشانه­ها و نمودهای آگاهی جمع و تحولات پیرامون آن در رابطه با دیگر تحولات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در مکان و زمان­های مختلف است.

ادبیّات دارای ماهیتی اجتماعی است زیرا که هیچ شاعر و نویسنده­ای در خلأ زندگی نمی­ کند،  نمی­اندیشد و سخن نمی­گوید. سخن آنان خودآگاه یا نا خودآگاه و مستقیم یا نامستقیم از زمینه ­های اجتماعی می­جوشد؛ اگر چه تأثیر عوامل و عناصر اجتماعی در شعر و نوشته­ی شاعران و نویسندگان    می ­تواند متفاوت باشد. آرنولد هاوزد (1976) معتقد است که برای درک آثار هنری کافی است که شرایط اقتصادی و اجتماعی را که اثر هنری در آن متولد شده بشناسیم. در این رویکرد، پایگاه اجتماعی هنرمند از اهمیت ویژه­ای برخوردار است و به همراه شرایط جامعه در آثار هنری نقش تعیین­کننده دارد (راو راد، 1382: 12-14).

همان­طور که می­دانیم یکی از دوره­ های سرنوشت­ساز تاریخی ایران عصر مشروطه است دوره­ای که در آن در تازه­ای بر روی ادبیات فارسی گشوده می­ شود؛ ادبیات با سیاست و مسائل اجتماعی و مفاهیم جدیدی که تا آن زمان سابقه­ای به این گستردگی نداشته همچون جانبداری از عدالت، آزادی، نکوهش استبداد، نفرت از بیگانگان، وطنی­پرستی پیوند می­خورد. در ادبیات قلم برای نخستین بار برای روبه رو شدن با عامه مردم به کار می­افتد. و اشعار کسانی همچون عارف، نسیم شمال و عشقی به خاطر بیان درد مردم و جامعه زمان خود در قلب  مردم نفوذ پیدا می­ کند.

تاریخ پر فراز و نشیب ایران، همراه با جنگ و صلح، ظلم و عدالت، شادی، اندوه، امید و ناامــیدی است. در طی تاریخ ایران، مردمانی زیسته­اند که همواره با اسلحه و یا با اندیشه و قلم خود به مقاومت و مبارزه پرداخته­اند که در این میان شاعران و نویسندگان جامعه­ شناس، مردم دوست، خوش درخشیده­اند.

سید اشرف الدین حسینی از جمله شاعران بزرگی بود که سروده­های او بیانگر رویدادی سیاسی و یا در بردارنده­ی طنزی اجتماعی و فرهنگی بود که در مجموع، نمایشگر وقایع جاری سرزمینمان از ابتدای عصر مشروطه تا دوران رضاخانی بود.

نسیم شمال از جمله شاعران بزرگی بود که ادبیات را با جامعه و مردم به مفهوم واقعی آن گره زده بود. با اشعاری که علاوه بر سادگی و شیرینی و تاحدی طنز گونه بودن اما سرشار از احساسات پاک میهن­پرستانه­ی و بشردوستانه به روشن کردن افکار عموم افراد جامعه می­ پرداخت.

2-1- بیان مسأله

جامعه ­شناسی ادبیات بخشی از جامعه ­شناسی هنر است که مطالعات خود را روی محتوای اثر و جوهر اجتماعی آن و روابط متقابل ادبیات و جامعه متمرکز می­سازد. دانش مزبور با معتبر شمردن قواعد و قراردادهای زیباشناختی، با بررسی خرده­فرهنگ و پایگاه اجتماعی هنرمند، می­کوشد تأثیراتی را که فعالیت­ها و آثار هنری در روند امور و نهادهای اجتماعی و سیاسی و فرهنگی برجای می­گذارند، و همچنین تأثیراتی که هنر و فعالیت­های هنری متقابلاً از آنها می­پذیرد روشن سازد و نقش مهمی را که ساختار اجتماعی در این میان ایفا می­ کند نشان می­دهد (ترابی، 1379: 30).

در واقع جامعه ­شناسی ادبیات یکی از جدیدترین حیطه­ها در جامعه ­شناسی است. در این حوزه اوضاع و احوال دینی، اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی جامعه در ارتباط با ادبیات مورد بررسی قرار می­گیرد.

آثار ادبی به طور نامحسوس و غیر مستقیم، آرمان­ها، تفکرات شیوه زندگی هر ملت را در طول تاریخ نشان می­دهد و تصاویری هنرمندانه از واقعیات اجتماعی عرضه می­دارد. نگاه جامعه­شناختی به ادبیات می ­تواند وضعیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی هر دوره را تا حدودی نمایان سازد (جلالی­پور و محمدی، 1389: 395).

برای بررسی جامعه ­شناسی ادبیات یک دوره زمانی خاص و مهم ایران که دوره مشروطیت و پیامدهای مربوط به آن است انتخاب شده است. دوره مشروطه یکی از دوره­های  پر فراز و نشیب تاریخ ایران است. تقریباً بعضی چیزها، در حال دگرگونی و تغییر است و بعضی از ارزش­ها فرو ریخته و ارزش­ها و موضوعات جدید تبلیغ می­ شود تا در فرهنگ جامعه ایرانی جای خود را باز کند. سیاست دوره مشروطه تغییری چشم­گیر با دوره­ های ما قبل دارد و ایرانیان اولین تجربه خود را در نظام جدید، با عناوینی چون قانون، افکار عمومی جامعه، آزادی و مساوات و استبدادستیزی به محک می­کشند (همان، 396).

با افزایش روابط ایران با دولت­های اروپایی آرا و اندیشه­ های روشن­فکران و آزادی­خواهان آن سرزمین­ها، اهل قلم و اندیشه ایران را تحت تأثیر قرار داده است. آنها با اعتقادات جدید که استبداد سلطنتی، محافظه­کاری سیاسی را مردود می­شمردند و اصول برابری و آزادی و برادری را می­ستودند، آشنا شدند. از طرفی دیگر نفوذ اقتصادی اروپا و بی­کفایتی پادشاهان قاجار منجر به آشفتگی اقتصادی و اجتماعی ایران شد (همان، 374).

یکی از مهم­ترین ویژگی­های ادبیات و شعر مشروطه، تأثیرپذیری آن از جریانات اجتماعی و سیاسی است که تحت تأثیر اوضاع و شرایط حاکم بر جامعه، شعر وارد حوزه زندگی مردم می­ شود و نحوه زندگی ملت را به تصویر می­کشد. جامعه ایران در حال و هوای انقلاب  تغییر و تحول اساسی است و روشن­فکران تلاش دارند، سنت­های جدید، جایگزین سنت­های کهنه گردد. در این راستا نیز ادبیات اعتراض «انتقاد» شکل می­گیرد که خصیصه بارز آن جامعه­گرایی و واقع­گرایی است. از رهگذر بررسی اشعار این دوره به راحتی می­توان اوضاع جامعه آن زمان را ترسیم نمود و افق فکری شاعران و نوع تلقی آنان را نسبت به مسائل اجتماعی و فرهنگی جویا شد.

در تاریخ پر فراز و نشیب ایران مردمانی زیسته­اند که همواره با اسلحه و یا با اندیشه و قلم خود به مقاومت و مبارزه پرداخته­اند. سید اشرف­الدین حسینی گیلانی (نسیم شمال) ستاره­ای در دوره مشروطیت طلوع کرد و خوش درخشید. اشعارش که از احساسات و عواطف شدید میهن دوستانه و عشق به آزادی و مردم سرچشمه گرفته بود، بی­تردید در بیداری توده­ها و آشنایی آنان با حقوق خود، تأثیر ژرف داشت (کریمی موغاری،7:1382).

در دوره­ مشروطه شاهد رشد مطبوعات که حاصل از ارتباط متفکران ایرانی با جامعه اروپایی بود، هستیم، از جمله نشریه­های مطرح در این دوره نسیم شمال بود که نخستین شماره آن در دوم شعبان 1325 ق در رشت چاپ شد و نفوذ زیادی در میان مردم پیدا کرد که در واقع اشعار و حرف دل­های سید بزرگوار حسینی بود که منتشر می­شد. هر یک از سروده­های او بیانگر رویدادی سیاسی و یا در بردارنده­ی طنزی اجتماعی و فرهنگی بود که در مجموع، که در مجموع نمایشگر وقایع سرزمین ایران از ابتدای عصر مشروطیت تا دوران رضاخانی بود (محمدخانی، 1384: 60).

اشعار سید اشرف­الدین علاوه بر سادگی و شیرینی، سرشار از احساسات پاک میهن­پرستانه و بشردوستانه بود. از رهگذر این اشعار است که می­توان به شیوه مبارزه سیاسی و اقدامات دلیرانه او در آگاهی بخشی به عموم افراد جامعه و روشنگری و افشاگریش پی برد.

در این دوره ادبیات شاهد مفاهیمی جدید چون «وطن»، «دولت»، «ملت»، «آزادی»، «قانون» و … هستیم. اگر چه برخی از این کلمات قبلاً نیز در اشعار به چشم می­خورد، اما با کاربرد مدرن آنها که برآمده از اندیشه­ های نوین مشروطه­خواهی و حاکمیت مردم است بر می­خوریم. دیوان «نسیم شمال» از آن جهت انتخاب شد که تصور می­ شود با توجه به کم­سوادی غالب ایرانیان در آن زمان، مردم اشعاری را که آهنگین بوده و به خصوص سبک ساده داشته بهتر به حافظه سپرده و تحت تأثیر اندیشه­ی آن قرار می­گرفتند.

سید اشرف­الدین گیلانی از میان مردم و از خطه شمال برخاسته بود، تمام عمر با مردم و در میان مردم زیست و از احوال و دغدغه ­های زندگی آنان اطلاع کامل داشت و به همین دلیل به خوبی توانست با آنان ارتباط برقرار نماید (جلالی­پور و محمدی، 395:1389).

3-1- اهداف کلی تحقیق

هدف این پژوهش نقد جامعه­شناختی دیوان اشعار سیداشرف الدین گیلانی است. در واقع در پی آن

هستیم که تأثیر اشعار نسیم شمال بر تحولات جامعه و بالعکس مورد بررسی قرار بگیرد، به طور کلی مضمون­ها در اشعار سید اشرف­الدین درچهار بخش سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی طبقه ­بندی شده است. در این پژوهش سعی بر آن است که به واکاوی بیشتر چهار بخش یادشده و همچنین تأثیر اوضاع و احوال جامعه بر ادبیات آن دوره به خصوص اشعار نسیم شمال و همچنین تأثیر اشعار ایشان بر جامعه و دگرگونی آن بپردازیم.

با توجّه به دوره­ حساس تاریخی مشروطه و انتخاب شاعر بزرگ و مردمی این دوره و با توجه به مسائل سیاسی و اجتماعی مطرح شده در اشعار نسیم شمال  و با کمک از شاعران معاصرش به شناخت  و بررسی جامعه دوره­ مشروطه به لحاظ درون­مایه­های اجتماعی و سیاسی و همچنین به استخراج و تحلیل اندیشه و نظر سید اشرف­الدین حسینی از نظر مؤلفه­ های جامعه ­شناسی و سیاسی خواهیم پرداخت.

با پیدایی مشروطیت، ادبیات طنزی حقیقی، که لبه­ی تیز خود را بیش از افراد  متوجه اجتماع و معایب عمومی جامعه ساخته بود، پدید آمد و در حقیقت به نفع افکار آزادی­خواهانه به شعر تغزلی دست اتحاد داد. در این پژوهش می­خواهیم بدانیم چگونه نسیم شمال با اشعار طنزگونه، ادبیات را به مردم نزدیک ساخت و خود را شاعر مردمی ساخت و با این طریق به آگاهی­سازی جامعه پرداخت.