محله­ی «دردشت» یکی از قدیمی­ترین محلات شهر اصفهان است که همواره و به خصوص در زمان دیلمیان و سلجوقیان، از لحاظ سیاسی، اقتصادی، مذهبی و آموزشی از محلات مهم این شهر محسوب می­شده است. از جمله مهم­ترین دلایل اهمیت چند جانبه­ی این محله به ویژه در دوران رونق و آبادانی آن، موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد آن بوده است؛ چرا که این محله با در بر گرفتن محله­ی «میدان کهنه» به عنوان مرکز ثقل اصفهان در قرون اولیه­ی اسلامی، در حقیقت مرکز سیاسی، مذهبی و اقتصادی اصفهان قدیم را در بر می­گرفته است. از طرف دیگر، داشتن بازارچه­ی مستقلی موسوم به «بازارچه­ی دردشت» و نیز وجود «دروازه­ی دردشت» ـ در جانب شمال­غرب این محله ـ بیش از پیش بر اهمیت این محله می­افزوده است.

در این پایان نامه برآنیم تا وضعیت محله­ی دردشت را در طول تاریخ و به ویژه در طول صد سال گذشته، از نظر چگونگی كالبد فضایی، حوادث تاریخی و طبقات اجتماعی مورد بررسی قرار دهیم. شیوه­ جمع­آوری اطلاعات در پژوهش حاضر بر پایه­ دو روش کتابخانه­ای و میدانی استوار بوده است.

کلید واژه : اصفهان، محله­ی دردشت، دروازه­ی دردشت، بازارچه­ی دردشت، میدان کهنه، باب­دریه.

 فهرست مطالب

 عنوان                                                                                        صفحه

 فصل اول: مقدمه

• کلیات …………………………………………………………………………. 2
• اهمیت و ضرورت تحقیق…………………………………………………. 4
• هدف تحقیق………………………………………………………….. 5
• روش تحقیق……………………………………………………………….. 5
• سؤالات تحقیق………………………………………………………….. 5
• فرضیات تحقیق……………………………………………………………. 6
• نقد و بررسی منابع…………………………………………………………. 6 

فصل دوم: اصفهان در بستر زمان

2-1 وجه تسمیه اصفهان………………………………………………………. 11

2-2-  اصفهان در دوران پیش از اسلام ………………………………. 16

2ـ2ـ2 اصفهان در دوران هخامنشیان …………………………………… 17

2ـ2ـ3 اصفهان در دوران سلوکیان……………………………………………… 18

2ـ2ـ3 اصفهان در دوران اشکانیان………………………………………………….. 18

2ـ2ـ4 اصفهان در دوران ساسانیان………………………………………….. 20

2ـ3 اصفهان در دوران پس از اسلام …………………………………………….. 20

2-3-1- فتح اصفهان…………………………………………………………….. 21

عنوان                                                                                        صفحه

2-3-2- اصفهان در دوران امویان……………………………………………… 22

2-3-3- اصفهان در عهد عباسیان………………………………………………. 23

2-3-4- اصفهان در دوران آل­زیار………………………………………………………… 24

2-3-4- اصفهان در دوران آل­بویه…………………………………………………….. 25

2-3-5 اصفهان در دوران سلجوقیان………………………………………. 27

2-3-6 اصفهان در دوران ایلخانان……………………………………………… 29

2-3-4 اصفهان در دوره­ تیمور و جانشینانش……………………… 31

2-3-5 اصفهان در دوران قراقویونلوها و آق­قویونلوها……………………………… 33

2-3-6 اصفهان در دوران صفویان……………………………………………….. 34

2-3-7 اصفهان در دوران افشاریان و زندیان………………………………. 37

2-3-8 اصفهان در دوران قاجار و پهلوی…………………………………………….. 38

فصل سوم: بافت تاریخی اصفهان

3-1-موقعیت طبیعی و ساختار کالبدی شهر اصفهان……………………………….. 41

3-1-1- عوامل طبیعی مؤثر در شکل­ گیری ساختار شهری اصفهان……………………… 41

3-1-1-1- دریاچه­ی گاوخونی ………………………………………………………. 42

3-1-1-2- رودخانه­ی زاینده­رود………………………………………………… 42

3-2- تکامل ساختار شهری اصفهان در ادوار مختلف………………………………. 44

3-2-1- شکل­ گیری شهر دو قلو از اواخر ساسانیان تا قرون اولیه­ی اسلامی……………… 44

3-2-2- شکل­ گیری شهر متمرکز و دارای حصار از اوایل قرن پنجم هجری تا دوره­ صفویه        47

• شکل­ گیری کلان­شهر در دوره­ صفویه و بعد از آن……………………………………… 50

3-2-3-1- دیوار شهر و دروازه­های آن………………………………….. 50

• منطقه­ داخل یا محوطه­ی شهر………………………………….. 52

عنوان                                                                                        صفحه

منطقه­ خارج یا حومه­ی شهر…………………………………… 53

3-3-تحولات شهری اصفهان از بعد از صفویه تا عصر حاضر……………… 54

نقشه­های فصل سوم………………………………………………………………….. 57

فصل چهار: محله دردشت

• وجه تسمیه دردشت…………………………………………………………….. 62
• موقعیت جغرافیایی محله­ی دردشت…………………………………………………… 64
• محله­ی دردشت در ادوار مختلف تاریخ……………………………………. 65
• اماکن تاریخی محله­ی دردشت……………………………………………….. 71

4-4-1- اماکن مذهبی………………………………………………………………… 71

4-4-1-1- مساجد ………………………………………………………………….. 71

4-4-1-1-1- مسجد آقانور………………………………………………………… 71

4-4-1-1-2- مسجد پاسنگ……………………………………………………….. 72

4-4-1-1-3- مسجد چاره………………………………………………………………… 73

4-4-1-1-4- مسجد پاگلدسته……………………………………………………… 73

4-4-1-1-5- مسجد دوغازی……………………………………………. 73

4-4-1-1-6- مساجد دیگر…………………………………………….. 74

4-4-1-2- آرامگاه­ها………………………………………………………… 75

4-4-1-2-1- آرامگاه سلطان بخت­آغا……………………………………. 75

4-4-1-2-2- امامزاده شورا…………………………………………………. 75

 

 

4-4-1-2-3- امامزاده سه­تن (سه­تنان)……………………………………. 77

4-4-1-3- کنیسه­ها……………………………………………………………… 78

4-4-2- مدارس …………………………………………………………………… 79

عنوان                                                                                        صفحه

4-4-2-1- مدرسه­ی شفیعیه……………………………………………………………. 80

4-4-2-2- مدرسه­ی دردشت………………………………………………………… 81

4-4-2-3- مدرسه­ی ابوعلی­سینا………………………………………………………. 82

4-4-2-4- مدرسه­ی نظامیه……………………………………………………………….. 84

4-4-3- اماکن اقتصادی……………………………………………………………………….. 84

4-4-3-1- بازارچه­ها………………………………………………………………………….. 84

4-4-3-1-1- بازارچه­ی دردشت…………………………………………………… 85

4-4-3-1-2- بازارچه­ی دو منار…………………………………………………… 85

4-4-3-2-کاروان­سراها و سراها………………………………………………. 86

4-4-3-2-1- کاروان­سرای پاسنگ (سرای حاجی­خان)……………………………. 86

4-4-3-2-2- سرای رضا صراف……………………………………………….. 87

4-4-3-2-3- کاروان­سرای یوشنی………………………………………………… 87

4-4-3-2-4- سرای زنجیر…………………………………………………………… 87

4-4-3-2-5- کاروان­سراهای دیگر……………………………………………. 88

4-4-3-3- عصارخانه­های دردشت…………………………………….. 88

4-4-3-3-1- عصارخانه­ی کوچه­ی قندیل­سازها یا کوچه­ی جهودها…………… 88

4-4-3-3-2- عصارخانه­ی کوچه­ی ارابه­چیها…………………………….. 89

4-4-3-3-3- عصارخانه­ی پاسنگ دردشت……………………….. 89

4-4-4- اماکن عمومی …………………………………………………. 89

4-4-4-1- قبرستان­ها ………………………………………………….. 90

4-4-4-1-1- قبرستان چُملان……………………………………………… 90

4-4-4-1-2- قبرستان آب­بخشان……………………………. 92

عنوان                                                                                        صفحه

4-4-4-1-3- قبرستان سر قبر آقا…………………………………………… 93

4-4-4-1-4- قبرستان شیر سبز…………………………………………………….. 94

4-4-4-1-5- قبرستان روشاباد (شورا)………………………………. 94

4-4-4-2- حمام­ها……………………………………………………….. 95

4-4-4-2-1- حمام دردشت …………………………………………. 95

4-4-4-2-2- حمام­های دیگر ……………………………………………………. 96

4-5- معابر و کوچه­های معروف محله……………………………………….. 97

4-6- عزاداری در محله­ی دردشت…………………………………………….. 97

4-7- اعلام دردشت……………………………………………………………….. 99

4-7-1- رجال مذهبی………………………………………………………………. 99

4-7-1-1- محدثان قرون اولیه­ی اسلام…………………………………………. 99

4-7-1-2- نظام­الدین احمد…………………………………………………………….. 99

4-7-1-3- آمیرزا حسن آمیرزا ابراهیم……………………………………….. 99

4-7-1-4- روحانیون دیگر……………………………………………………… 100

4-7-2- رجال سیاسی…………………………………………………………….. 100

4-7-2- 1- قطب­الدین علی دردشتی……………………………………………….. 100

4-7-2- 2- آقا رجب­علی…………………………………………………………… 101

4-7-3- دیگر اعلام دردشت……………………………………………………… 102

4-7-3-1- میرزا محمدباقر………………………………………………………….. 102

4-7-3-2- یونس دردشتی………………………………………………… 102

4-8- مشاغل قدیمی دردشت……………………………………………………….. 103

4-8-1- نانوا………………………………………………………………………… 103

4-8-2- قصاب……………………………………………………………………………… 103

عنوان                                                                                       صفحه

4-8-3- بقال……………………………………………………………………………… 104

4-8-4- میوه­فروش و سبزی­فروش …………………………………………………………. 104

4-8-5- علاف………………………………………………………………………… 104

4-8-6- عطار………………………………………………………………………. 105

4-8-7-  قابله­………………………………………………………………………….. 106

4-8-8- مطرب……………………………………………………………………………….. 106

4-8-9- پارچه­باف …………………………………………………………………… 108

فصل پنجم: نتیجه ­گیری……………………………………………………………………. 110

فهرست منابع

منابع فارسی ……………………………………………………………………………….. 113

منابع انگلیسی……………………………………………………………………………. 124

 پیوست ها ……………………………………………………………………………….. 126

• کلیات

تاریخ اجتماعی شهرها یکی از موضوعات بسیار مهم و جالبی در تاریخ است که در تاریخ­های محلی و نیز در منابعی که در مورد تاریخ شهرهای ایران به رشته تحریر درآمده­اند، بدان پرداخته شده است. این­گونه آثار از جمله منابع مهم برای تحقیق و پژوهش در تاریخ ایران محسوب می­شوند؛ چرا که برخلاف تاریخ­های سیاسی، با مطالعه­ آنان می­توان اطلاعات سودمندی در زمینه­ اوضاع فرهنگی و اجتماعی محدوده­ زمانی و مکانی مورد بحث کتاب، بدست آورد؛ به عنوان مثال تنها با رجوع کردن به این آثار است که می­توان درباره­­ی پیشینه­ی   تاریخی ـ اجتماعی محلات قدیمی یک شهر به مطالب مهم و جالبی در حوزه­ تاریخ اجتماعی و مردم­شناسی دست یافت؛ با این وجود، واقعیت آن است که تعداد این منابع در قیاس با تعداد منابع مربوط به تاریخ­ سیاسی بسیار اندک است و این مسأله از عدم توجه کافی به ارزش و اهمیت تاریخی این منابع ناشی می­ شود.

در این میان، شهر اصفهان از جمله شهرهایی است که به دلیل بهره­مندی از موقعیت منحصر به فرد و اهمیت ویژه در طول تاریخ، همواره مورد توجه مورخان و سیاحان بوده است؛ بر این اساس، تعداد قابل توجهی کتاب­ تاریخی ارزشمند با موضوع اصفهان نگاشته شده است؛ با این وجود، علی­رغم اینکه موضوع اصلی این منابع، بیان پیشینه­ی تاریخی شهر اصفهان از منظر سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، علمی و فرهنگی و نیز معرفی بناهای تاریخی و مشاهیر آن می­باشد، کمتر منبعی را می­توان یافت که به طور جدی به محلات شهر پرداخته و به تفصیل در مورد پیشینه­ی تاریخی و وضعیت آن­ها توضیح داده باشد.

تعداد محلات اصفهان و مرز و حدود آن­ها در طول تاریخ پرفراز و نشیب این شهر بارها دستخوش تغییر و دگرگونی شده است. به گواهی تاریخ، از جمله­ رایج­ترین عوامل مخربی که گاهی موجب ویرانی یک محله و حتی از بین رفتن آن می­شده است، می­توان به وقوع جنگ­های متعدد، نزاع محلات با یکدیگر و شیوع قحطی و بیماری­های واگیردار اشاره کرد. از سوی دیگر، در بسیاری از مواقع ساختن بناهای عمومی مانند مسجد، مدرسه، حمام، آب­ انبار، بازار و کاروان­سرا و حتی آبادسازی زمین­های بایر در یک محله توسط حاکمان یا اعیان شهر، به آبادانی محله و در نتیجه گسترش آن می­انجامیده است. گاهی نیز دو یا چند محله­ی هم­جوار در اثر گسترش یافتن، در یکدیگر ادغام شده و محله­ی جدید و بزرگ­تری را به وجود می­آورده­اند.

بر اساس منابع موجود، اصفهان در دوره­ صفویه بیشترین تعداد محله یعنی متجاوز از چهل محله داشته است که برخی از آن­ها همانند یک شهر بزرگ و معتبر بوده ­اند؛ امّا از دوره­ صفویه به بعد، به دلیل عوامل مخربی که پیش از این نیز ذکر آن رفت، تعداد محلات آن کاهش یافته است.

محله­ی «دردشت» که به نام­های «درب­دشت» یا «باب­الدشت» نیز نامیده شده، یکی از قدیمی­ترین محلات شهر اصفهان محسوب می­ شود که همواره و به خصوص در زمان دیلمیان و سلجوقیان، از لحاظ سیاسی، اقتصادی، مذهبی و آموزشی از محلات مهم شهر اصفهان محسوب می­شده است. از جمله مهم­ترین دلایل اهمیت چند جانبه­ی این محله به ویژه در دوران رونق و آبادانی آن، در وهله­ی اول باید به وسعت ارضی اولیه­ی محله­ی دردشت اشاره کرد که بسیار وسیع­تر از محدوده­ فعلی آن بوده است؛ چنان­که محله­ی موسوم به «میدان کهنه» را که تا پیش از دوران صفویه مرکز ثقل شهر اصفهان محسوب می­شده، در برمی­گرفته است؛ در این راستا، محله­ی میدان کهنه با در برگرفتن مقر حکومت، مسجد جامع عتیق و بازارهای پررونق، بر اهمیت همه­جانبه­ی محله­ی دردشت می­افزوده و آن را در کانون توجه رجال سیاسی، مذهبی و اقتصادی قرار می­داده است. از جمله دیگر عواملی که بر اهمیت این محله ـ به ویژه از لحاظ اقتصادی ـ می­افزوده، داشتن بازارچه­ی مستقلی موسوم به «بازارچه­ی دردشت» و نیز وجود «دروازه­ی دردشت» ـ در جانب شمال­غرب این محله ـ بوده است.

همان­طور که گفته شد و به استناد آنچه که در منابع آمده، دردشت قدیم بزرگ­تر از دردشت امروز بوده؛ به طوری که محلات «طوقچی»، «میدان کهنه»، «شهشان» و بالاخره «جماله­کُله» را در بر می­گرفته است. محلات مذکور در ادوار مختلف تاریخی و البته تا اواخر دوران صفوی از محله­ی دردشت جدا شده ­اند. این محله از دوران صفویه به بعد تا پیش از بروز تغییرات شهرسازی در اوایل عصر حاضر، از لحاظ کالبدی تغییری نکرده است؛ اما احداث خیابان «ابن­سینا» در محله­ی دردشت در دهه­های آغازین دوران معاصر، این محله را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم کرده و ضمن ایجاد دگرگونی کالبدی چشمگیر، پیامدهای اجتماعی قابل­ملاحظه­ای را نیز برای این محله و اهالی آن به همراه آورده است.

شایان ذکر است که محله­ی مذکور علی­رغم بروز تحولات ناشی از شهرسازی نوین، هم­چنان توانسته است در برابر این تحولات ساختاری ایستادگی کرده و ضمن حفظ بخشی از ارکان تاریخی خود، جمعیت نسبتاً قابل­ ملاحظه­ای را در خود جای دهد. 

اهمیت و ضرورت تحقیق

چنان­که گفته شد، تاریخ اجتماعی شهرها و مباحث مطرح شده در آن مانند آشنایی با پیشینه­ی تاریخی محلات یک شهر، از جمله موضوعات مهم و جالب در تاریخ ایران است که در تاریخ­های محلی و نیز در آثاری که در مورد تاریخ شهرها نگاشته شده ­اند، بدان پرداخته شده است؛ این در حالی است که تعداد منابع تاریخی با ارزش در این زمینه در مقایسه با آثار مربوط به تاریخ سیاسی به طور قابل ملاحظه­ای اندک است. از طرف دیگر بسیاری از اماکن تاریخی موجود در محلات قدیمی در نتیجه­ تحولات جدید شهرسازی در معرض بی­توجهی و نابودی قرار   گرفته­اند؛ به همین دلیل، انجام تحقیق و پژوهش درباره پیشینه­­ی تاریخی و اجتماعی محلات قدیمی، از لحاظ جبران کمبود منابع مکتوب و نیز با توجه به بروز تغییر شکل شدید در بافت کالبدی و حتی بافت جمعیتی این محلات، بسیار مهم و ضروری به نظر می­رسد. مضاف بر این، از رهگذر انجام چنین پژوهش­هایی، دستیابی به بسیاری از ناگفته­های تاریخ اجتماعی که در هیچ یک از منابع مکتوب ثبت نشده­ و تنها در سینه­ی افراد کهنسال نهفته است، محقق می­گردد.

هدف تحقیق

هدف اصلی از انجام این پژوهش، بررسی پیشینه­ی تاریخی ـ اجتماعی محله­ی دردشت اصفهان به ویژه در طول صد سال گذشته است. انجام این پژوهش امکان دستیابی به مطالبی را در زمینه­ تاریخ اجتماعی شهر اصفهان و به خصوص محله­ی دردشت فراهم می­آورد که کمتر در منابع مکتوب مورد توجه قرار گرفته و یا اصلاً بدان پرداخته نشده است.

روش تحقیق

شیوه­ جمع­آوری اطلاعات در پژوهش حاضر بر پایه­ دو روش کتابخانه­ای و میدانی استوار است. در این راستا، در بخش کتابخانه­­ای تمامی منابع موجود مورد بررسی قرار گرفتند؛ اما با توجه به کمبود منابع مکتوب در خصوص موضوع تحقیق، تمرکز محقق بیشتر بر روش میدانی و استفاده از منابع شفاهی بوده است که از طریق انجام مصاحبه و نیز ثبت مشاهدات عینی محقق شده است.

 سؤالات تحقیق

 1) محله­ی دردشت از ابتدا تاکنون با چه تغییرات کالبدی روبه­رو بوده است؟

2) محله­ی دردشت در دوره­ های مختلف از لحاظ اجتماعی، اقتصادی و سیاسی چه موقعیتی داشته است؟

• فرضیات تحقیق

 1) محله­ی دردشت به عنوان یکی از قدیمی­ترین محلات اصفهان که در برخی از دوره­ها از جمله در دوران دیلمیان و سلجوقیان از وسعت و اعتبار قابل توجهی برخوردار بوده، از ابتدا تاکنون چندین بار به لحاظ کالبدی تغییر کرده است.

2) محله­ی دردشت همواره یکی از مهم­ترین محلات اصفهان بوده است؛ چرا که از دیرباز هم­جوار مراکز مهم سیاسی، مذهبی و اقتصادی این شهر قرار داشته است.

نقد و بررسی منابع

 به طور کلی می­توان گفت تقریباً در تمامی آثار تاریخی ارزشمندی که درباره شهر اصفهان به رشته تحریر درآمده، به موضوع محلات این شهر در قالب بیان تعداد محلات در دوره­ های مختلف پرداخته­ شده است. مضاف بر این، در این­گونه آثار ضمن معرفی بناهای مهم و تاریخی و نیز بزرگان و مشاهیر شهر، از محلات شهر نیز نام برده شده است. با این حال نویسندگان برخی از آثار مذکور، تمرکز بیشتری بر موضوع محلات داشته اند و از این طریق اطلاعات بیشتری در این زمینه ارائه داده­اند.

یکی از قدیمی­ترین و ارزشمندترین منابعی که در رابطه با تاریخ اصفهان نگاشته شده است، کتاب «ذکر اخبار اصفهان» نوشته­ی «احمد بن عبدالله ابونعیم اصفهانی» است که از تألیفات مهم قرن پنجم هجری به شمار می­رود. با وجودی که بخش عمده­ی این کتاب شامل معرفی اجمالی محدثان و عالمان بومی و غیربومی اصفهان می­باشد، در مقدمه­ی کتاب، اطلاعات بسیار مهم و جالب­توجهی درباره جغرافیای تاریخی این شهر ارائه شده است. در اینجا ذکر این نکته ضرورت