مقدمه……………………………………………………………………………. 1

فصل اول : اوضاع جغرافیایی بهبهان

1-1- جغرافیای طبیعی بهبهان……………………………………………….. 12

2-1- موقعیت، حدود و وسعت بهبهان………………………………………… 12

3-1- وضعیت توپوگرافی بهبهان……………………………………………….. 12

4-1- آب و هوا ……………………………………………………………………..13

5-1- رودها……………………………………………………………………… 13

1-5-1- رودخانه مارون………………………………………………………….. 14

2-5-1- رودخانه خیرآباد……………………………………………………….. 14

6-1- کوه‏ها…………………………………………………………………….. 15

7-1- پوشش گیاهی…………………………………………………………… 15

8-1- حیات جانوری……………………………………………………………….. 16

9-1- وجه تسمیه بهبهان………………………………………………………. 17

10-1- جغرافیای تاریخی ارجان و توابع…………………………………………. 18

1-10-1- آسک…………………………………………………………………….. 21

2-10-1- هندیجان………………………………………………………………… 21

3-10-1- ریشهر یا ریواردشیر………………………………………………………. 22

4-10-1- مهروبان یا ماهی روبان…………………………………………………. 23

5-10-1- جنابه یا جنابا (بندر گناوه کنونی)……………………………………… 23

6-10-1- سینیز……………………………………………………………………… 24

11-1- پیشینه تاریخی بهبهان (ارجان)…………………………………………… 24

فصل دوم: تداوم وتغییرات سیاسی ارجان از ورود اسلام تا شکل گیری بهبهان

1-2- فتح ارجان به دست مسلمین ( 23 هـ .ق)……………………………… 30

2-2- حکمرانی زیاد در فارس و ارجان (39  هـ .ق)…………………………….. 31

3-2- ارجان در دوره صفاریان……………………………………………………… 32

4-2- ظهور قرمطیان در نواحی ارجان……………………………………………… 33

5-2- آل بویه در ارجان……………………………………………………………. 34

1-5-2- حکمرانی ابن عمید در ارجان……………………………………………. 36

2-5-2- شکوفایی ارجان…………………………………………………………. 37

3-5-2- ارجان محل پیکار حاکمان آل‏بویه…………………………………………. 38

4-5-2- وفات بهاء الدوله در ارجان (403 هـ .ق)………………………………….. 39

6-2- ارجان در دوره سلجوقیان…………………………………………………… 42

7-2- اسماعیلیه در ارجان (494 تا 501 هـ .ق)…………………………………… 43

8-2- از ویرانی ارجان تا شكل گیری بهبهان……………………………………….. 46

فصل سوم:  تداوم وتغییرات سیاسی بهبهان از دوره صفویه تا پایان حاکمیت سادات طباطبایی

1-3- بهبهان در دوره صفویه……………………………………………………….. 54

2-3- به قدرت رسیدن حکومت محلی سادات طباطبایی به عنوان عامل تحول در تاریخ بهبهان….57

1-2-3- میر شاه منصور طباطبایی بهبهانی (ق 11)…………………………….. 61

2-2-3- میرزا حبیب الله طباطبایی بهبهانی (متوفی1151هـ .ق)………………. 62

3-2-3- حکومت میرزا قوام الدین اول در بهبهان و سیاست وی نسبت به شورش محمد خان بلوچ (1146 – 1137 هـ .ق)…65

4-2-3- میرزاعلیرضاخان طباطبایی حکمران بهبهان و رویارویی وی با کریم خان زند (1170هـ. ق)….67

5-2-3- حکومت خاندان علیرضا خان قنواتی در بهبهان (1200- 1172 هـ .ق)…….69

3-3- بهبهان در دورۀ قاجاریه………………………………………………………….. 71

1-3-3- سلطۀ خاندان کلانتران شیراز بر بهبهان (محمد حسین خان کلانتر 1215-  1213هـ .ق)…….71

2-3-3- حکومت میرزاسلطان محمدخان بهبهانی(اوّل) و رویارویی وی با صادق خان قاجار (1218-1200هـ .ق)…72

3-3-3- حکومت میرزا منصورخان در بهبهان و تقویت رابطه با فرمانفرمای فارس و اقدامات عمرانی وی (1255- 1237هـ.ق)…..74

4-3-3- سلطه مستقیم فرمانفرمایان فارس بر بهبهان و تشدید روند مهاجرت مردم از شهر(1264 -1257هـ .ق)…….76

5-3-3- شورش و حکومت میرزا قوما بر بهبهان (1266  – 1265هـ .ق)………. 79

6-3-3- جانشینان میرزا قوما…………………………………………………… 83

7-3-3- میرزا سلطان محمد خان طباطبایی (دوم) (متوفی1287هـ .ق)…….. 83

8-3-3- میرزا محّمد رضا خان (قوامی) (زنده در 1306هـ .ق)…………………. 85

9-3-3- میرزا علیرضا خان «بهادردیوان » بهبهانی(متوفی 1344هـ .ق)……… 86

10-3-3- میرزا سلطان محمد « سردار امجد» بهبهانی (متوفی1370هـ .ق)…….88

فصل چهارم: تداوم و تغییر در تاریخ اقتصادی بهبهان

1-4- کشاورزی در ارجان…………………………………………………………… 92

2-4- کشاورزی و دامداری بهبهان………………………………………………. 93

3-4- تجارت و بازرگانی ارجان……………………………………………………….. 95

4-4- تجارت بهبهان…………………………………………………………………… 97

5-4- مالیات ارجان…………………………………………………………….. 98

6-4- مالیات بهبهان………………………………………………………………. 99

7-4- ضرب سکه……………………………………………………………………… 101

8 -4- صنایع دستی بهبهان……………………………………………………….. 103

فصل پنجم: تداوم وتغییردرتاریخ فرهنگی وتمدنی بهبهان

1-5- حیات فرهنگی بهبهان در دوره اسلامی……………………………… 108

1-1-5- مشاهیر ارجان…………………………………………………………… 108

2-1-5- ابواسحاق ابراهیم بن ماهان بن بهمن ارجانی (متوفی 188هـ .ق)…..108

3-1-5- بندار بن الحسین بن محمد بن مهلب الارکانی(متوفی 353 هـ .ق)……109

4-1-5- ابوسهل ارجانی طبیب (متوفی 416هـ .ق)……………………….. 110

5-1-5- علی بن عباس مجوسی اهوازی ارجانی( متوفی 384 یا385 هـ .ق)…..110

6-1-5- قاضی ارجانی( متوفی 544 هـ .ق)………………………………… 111

7-1-5- فرامرز ارجانی ( زنده در 585 هـ .ق)…………………………………112

2-5- شعر و ادب…………………………………………………………………. 113

1-2-5- مجیبی بهبهانی…………………………………………………………… 113

2-2-5- آصف بهبهانی………………………………………………………………. 113

3-2-5- حامد بهبهانی……………………………………………………………. 113

 

 

4-2-5- ملا فاخر بهبهانی……………………………………………………….. 114

5-2-5- ساکت بهبهانی…………………………………………………………….. 114

6-2-5- میرزا شوقی بهبهانی……………………………………………………. 114

3-5- علماء………………………………………………………………………… 115

1-3-5- سید عمادالدین فقیه طباطبایی…………………………………………. 115

2-3-5- سراج الدین عمربن الرحمن بهبهانی( متوفی 745هـ .ق)………………116

3-3-5- سید عبداله بلادی بحرینی( متوفی 1165 هـ .ق)…………………….. 116

4-3-5- وحید بهبهانی( متوفی1205هـ .ق)……………………………………. 117

5-3-5- سید حسین بهبهانی موسوی (متوفی 1300هـ .ق)………………… 118

6-3-5- سید عبدالله بهبهانی (متوفی 1328 هـ .ق)…………………………..119

6-5 – آثار و بناهای تاریخی بهبهان…………………………………………….. 119

1-6-5- تنگ سروک(سولک)……………………………………………………… 120

2-6-5- مجموعه بکان……………………………………………………………… 120

1-2-6-5- پل بکان………………………………………………………………… 121

2-2-6-5- مسجد جامع بکان……………………………………………………. 121

3-6-5- پل کسری……………………………………………………………………. 121

4-6-5- پلهای خیرآباد………………………………………………………………. 122

5-6-5- قلعه مدرسه………………………………………………………………. 122

6-6-5- کتیبه‏های تنگ تکاب………………………………………………………. 123

7-6-5- راسته بازار………………………………………………………………….. 124

8-6-5- سایر آثار تاریخی بهبهان………………………………………………… 124

7-5- امامزادگان…………………………………………………………………… 125

1-7-5- امامزاده میرعالی حسین معروف به امام زاده بزرگ…………………….. 125

2-7-5- امام زاده حیدر……………………………………………………………. 126

3-7-5- امامزاده فضل معروف به شاه فضل………………………………………… 127

4-7-5- امام زاده ابراهیم…………………………………………………………….. 128

8-5- مسجد جامع…………………………………………………………………… 128

فصل ششم: تداوم و تغییر در تاریخ اجتماعی، فرهنگی و تمدنی بهبهان

1-6- بومیان بهبهان به عنوان عناصر تداوم در جمعیت…………………………. 131

2-6- مهاجران عناصر تغییر و تحول در تاریخ اجتماعی بهبهان…………………. 131

1-2-6- سادات………………………………………………………………….. 132

2-2-6- لرها…………………………………………………………………….. 133

3-2-6- اعراب………………………………………………………………………. 134

4-2-6- ترکان……………………………………………………………………… 135

1-4-2-6- جِغتائی­ها…………………………………………………………… 136

2-4-2-6- شیرالی­ها……………………………………………………………… 136

3-6- گروه‏بندی  و کشمکش‏های محله‏ای ( بهبهان و قنوات)………………….. 137

4-6- فرهنگ بهبهان………………………………………………………………. 138

1-4-6- گویش بهبهانی………………………………………………………. 138

2-4-6- ضرب المثلهای بهبهانی………………………………………………….. 142

3-4-6- آداب ورسوم……………………………………………………………… 148

4-4-6- آداب و رسوم مراسم عروسی در بهبهان……………………………… 149

5-4-6- بازی‏ها…………………………………………………………………….. 150

6-4-6- غذاهای معروف محلی بهبهان………………………………………… 152

5-6- بافت شهر بهبهان…………………………………………………………… 154

6-6- ادیان و مذاهب………………………………………………………………. 156

نتیجه گیری…………………………………………………………………………. 161

پیوست­ها………………………………………………………………………….. 165

منابع و مآخذ……………………………………………………………………….. 223

چکیده:

تاریخ بهبهان همواره با تاریخ ارجان همراه بوده است. پیدایش شهر ارجان را به قباد اول ساسانی نسبت می‏دهند ولی کشف تابوت برنزی در سال  1361هـ .ش قدمت آن را به دوره ایلام می‏رساند. با ورود اعراب مسلمان به ایران، درسال 23هـ .ق ارجان  به صلح فتح شد. با روی کارآمدن حکومت‏‏های اسلامی از جمله (صفاریان،آل بویه، سلجوقیان) این شهر مورد توجه ویژه ای قرار گرفت؛ در دوره‏ی فرمانروایی حاکمان آل بویه ارجان به اوج شکوفایی خود رسید. از آن پس، این شهر به دلیل وجود قلعه‏های مستحکمی همچون ناظر و طنبور، شاهد ظهور داعیان اسماعیلی در خود بود. سرانجام، تمام آن قلاع و استحکامات به تصرف سلجوقیان درآمد. اما زلزله‏های مکرری که در ارجان رخ ­داد، این شهر را به ویرانی کشاند و در پی این ویرانی‏ها، در چند کیلومتری ارجان شهرکنونی بهبهان  شکل گرفت و از آن پس حاکمیت شهر در دست سادات طباطبایی قرار گرفت. این خاندان، در طی حوادثی که در قلمرو ایران و شهر بهبهان در دوره‏های بعدی رخ ‏داد  از  جمله؛ حمله محمود افغان به بهبهان و شورش محمد خان بلوچ در دوره افشاریه و شورش میرزا علیرضاخان طباطبایی در دوره زندیه نقش آفرین بودند. در دوره قاجاریه نیز، میرزا قوما در سال 1266هـ .ق ضد حکومت مرکزی شورش کرد که  در نهایت وی دستگیر شد و از آن پس، حاکمیت بهبهان  اگر چه از تحت سلطه این خاندان خارج گشت ولی این خاندان تا پایان حکومت قاجار همچنان دارای قدرت بودند. هدف این پژوهش، روشن ساختن سیر تکوین، تداوم و تغییر شهر بهبهان از ورود اسلام تا پایان حاکمیت سادات طباطبایی است.

مقدمه:

پژوهش حاضر از مقوله‏ی تاریخ محلی است. تحقیق کردن در زمینه­ تاریخ محلی نیاز به بررسی ابعاد گوناگون حوادث و اتفاقاتی دارد که در یک شهر از زمان شکل‏گیری آن تا مقطعی خاص را شامل می‏شود، می‏توان با مطالعۀ سرگذشت شهرها و تحولات سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی آن‏ها جایگاه و نقش هر یک را در تاریخ، فرهنگ و تمدن جامعه مورد ارزیابی قرار داد. شهرستان بهبهان، در جنوب شرقی استان خوزستان قرار دارد،  از آنجا که این شهر در مرز خوزستان و فارس قرار داشته، از گذرگاه‏هایی است که خوزستان را به فارس متصل می‏ساخت. این شهر بنا به موقعیت ارتباطی و تجاری و نیز وضع مناسب طبیعی، آب فراوان و زمین‏های حاصلخیز، توانست در زمان‏های صلح و آرامش به دوران شکوفایی خود برسد. علاوه براین، کشف تابوت برنزی به سال1361هـ .ش در این شهر نشان از قدمت دیرینه و تمدنی کهن دارد. بهبهان با مردمانی اهل دانش و مذهبی و طبیعتی زیبا (دشت بهبهان در فصل بهار پوشیده از گل نرگس و رز و بنفشه می‏شود)، تاریخ پرفراز و نشیبی را سپری کرده ­است و احوال دانشمندان، پزشکان و علمایش شهره عالم بوده است. همچنین مهاجرت­های انسانی به بهبهان و تشکیل حکومت های محلی همچون سادات طباطبایی باعث تغییر و تحولات خاصی در شهر شدند، به گونه­ که زمینه شکوفایی بیشتر این شهر را مهیا کردند. با این تفکر و علاقه خاصی که به بهبهان داشتم و با راهنمایی‏ها و ارشاد استاد راهنمایم دکتر علی بحرانی پور، موضوع تداوم و تغییر در تاریخ محلی بهبهان از ورود اسلام تا پایان حاکمیت سادات طباطبایی را برای عنوان پایان نامه خود انتخاب نموده‏ام. این رساله از شش فصل تشکیل شده است؛ فصل اول؛ به اوضاع جغرافیایی شهرستان بهبهان پرداخته شده است. در فصل دوم؛ به تداوم و تغییرات سیاسی ارجان از ورود اسلام تا شکل‏گیری بهبهان پرداختیم و فصل سوم؛ تداوم و تغییرات سیاسی بهبهان از دوره صفویه تا پایان حاکمیت سادات طباطبایی اختصاص یافته است و در فصل چهار، پنج و ششِ رساله؛ به عوامل تداوم و تغییر در تاریخ اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی بهبهان نیز پرداخته می‏شود.

سوال پژوهش: عناصر تداوم و تغییر در تاریخ محلی بهبهان  چه بوده‏ اند؟

فرضیه پژوهش

عناصر تداوم در تاریخ محلی بهبهان، موقعیت راهداری ( قرار گرفتن بین فارس و خوزستان) و نظامی و فعالیت‏های تولیدی و اقتصادی این شهر بوده است و عناصر تحولش، موقعیت جغرافیایی، مهاجرت‏های انسانی و تشکیل حکومت‏های محلی از جمله سادات طباطبایی را می‏توان بیان نمود.

اهداف تحقیق

شهر بهبهان در طول تاریخ خود از زمان شکل‏گیری تا پایان حاکمیت سادات طباطبایی اُفت و خیزهای زیادی داشته­ است. هدف این تحقیق روشن ساختن سیر تکوین، تداوم و تحول شهر و ولایتِ بهبهان و رویدادها و حوادثی است که از ورود اسلام تا پایان حاکمیت سادات طباطبایی رخ نمود.

روش تحقیق

روش تحقیق توصیف و تحلیل تاریخی است و روش گردآوری اطلاعات که به کمک منابع کتابخانه‌ای، مشاهده و مصاحبه می­باشد.

تعریف مفاهیم

تاریخ محلی: به بررسی تاریخ ناحیه یا منطقه­ای ویژه می ­پردازد. ویژگی مهم تاریخ محلی، پیوند آن با یک عرصه­ جغرافیایی محدود و مشخص است و انگیزه­ اصلی در نگارش چنین آثاری از عشق به زادگاه و یا سرزمینی که به هر دلیل نسبت به آن علاقه­ای به وجود آمده­ است سرچشمه    می­گیرد.[1]

تداوم: نیروهای تداوم که کارشان حفظ و انتقال نسل به نسل ذخیره­های اطلاعاتی و بسیاری دیگر از تدابیر و تمهیدات موجود است.[2]

تغییر و تحول: تغییر درلغت به معنی از حالی به حال برگردانیدن و گردانیدن و دگرگون کردن،[3] است، و تحول به معنی جای به جای شدن، از جایی به جایی شدن ( همچون شهر بهبهان که از ارجان به زیدون و از زیدون به بهبهان جا به جا شده است)[4]. تحول مجموعه تغییرات در یک دوره طولانی را شامل می­ شود.[5] به عبارتی تحول به معنی دگرگونی اساسی ولی اندک اندک در چیزی که به سبب اندک بودن، چندان محسوس نباشد.[6] ولی تغییر عبارت است از پدیده­های قابل رؤیت و قابل بررسی در مدت زمانی کوتاه به صورتی که هر شخصی نیز در طول زندگی خود می ­تواند یک تغییر را شخصاً تعقیب نماید، نتیجه قطعی­اش را ببیند و یا نتیجه موقتی آن را دریابد. علاوه براین تغییر اجتماعی در محدودۀ یک محیط جغرافیایی و اجتماعی معینی صورت می­پذیرد و در این مورد تفاوتش با تحول اجتماعی در این است که آن را می­توان در چهار چوب یک محدودۀ جغرافیایی و یا در کادر اجتماعی- فرهنگی خیلی محدودتری مورد مطالعه قرار داد.[7]

پیشینه تحقیق

در زمینه تاریخ محلی بهبهان برخی تحقیقات صورت گرفته است. از جمله می­توان؛ از کتاب‏هایی بسیار ارزشمندی همچون تاریخ ارجان و ارجان و بهبهان در میان تاریخ تألیف م. ح مصدر را ذکر کرد، شناسنامه بهبهان رضا جوکار قنواتی، تاریخ شهرستان بهبهان نورمحمد مجیدی که در این کتاب بیشتر به تاریخ سیاسی و فرهنگی بهبهان و اقوام ساکن شهرستان نیز پرداخته شده ­است، و دیگر کتاب کارنامه بهبهان تألیف سید محمد طباطبایی بهبهانی(منصور) می­باشد. کتاب کارنامه بهبهان، فرهنگ جامع الفبایی رجال و اعلام تاریخی و مشتمل بر شرح حال دانشمندان، فقیهان، ادیبان، شاعران و سیاستمداران ارجان، بهبهان و کهگیلویه است. علاوه براین، آقای منصور مقالاتی در ارتباط با سادات طباطبایی چون “سلسله کلانتران بهبهان”، اوراقی از اسناد “میرزایان طباطبایی” بهبهان، را نوشته است. از آنجا که آقای منصور به طور مفصل و علمی به سلسله سادات طباطبایی بهبهان پرداخته، بنابراین، مهم‏ترین منابع برای خاندان طباطبایی بوده که در این پژوهش بسیار به آنها استناد شد، و دیگر پایان نامه های بهبهان در گذر تاریخ نوشته حیدر بابلی نیا[8] و بهبهان در گذر تاریخ با نگرشی بر عصر قاجار مجید روشن بخت[9] می­باشد. علاوه براین، تحقیقاتی در ارتباط با گویش و فرهنگ عامه و ضرب المثل­های بهبهان صورت گرفته ­است که از ذکر آن‏ها خودداری می‏کنیم. بنابراین، می‏توان ذکر کرد که تاکنون تحقیقی با این عنوان که به صورت اختصاصی، منسجم و علمی به بررسی همه جانبه شهر در طول گذر زمان، اعم از تداوم و تغییر و تحول آن نیز  بپردازد، صورت نگرفته است.

شناخت و بررسی منابع و مآخذ

با توجه به اینکه، در این پژوهش از منابع بسیاری استفاده شد، معرفی و شناخت برخی از منابع که پژوهش حاضر بر مبنای آن‏ها صورت گرفته، لازم به نظر می‏رسد، تا خواننده بر اساس میزان اهمیت این منابع و فاصلۀ زمانی مؤلفان آن‏ها با دورۀ مورد بررسی، به شکلی دقیق‏تر و روشن‏تر، مطالب را دریافت نماید.

الف: منابع متقدم(کهن)

مسالک و ممالک (اصطخری)

اصطخری از جغرافیدانان برجسته‏ی ایران در قرن چهارم هجری است. کتاب ارزشمند اصطخری در واقع مکتوبی است که در آن مجموعه مسیر سرزمین‏ها، بیابان‏ها، کوه‏ها، راه‏های دریایی، شهرهای بندری و دیگر عوارض طبیعی را نشان می‏دهد که مؤلف آن‏ها را از میان دیگر کتاب‏ها گردآوری کرده بود. فصل‏های مسالک و ممالک به معرفی جغرافیای مناطق مختلف، فاصله شهرها از یکدیگر، دریاها و کوه‏ها و بیابان‏ها، معادن و عجایب سرزمین‏ها می‏پردازد. همچنین اطلاعات ارزشمندی درباره آداب و رسوم‏، محصولات کشاورزی و اقتصادی  بیان کرده است. از آنجا که مسالک و ممالک فصلی را به ایالت فارس اختصاص داده است و ارجان نیز یکی از کوره‏های فارس بوده و در آن به مناطق مختلف فارس، کوره‏ها و نواحی آن و مسیر رودها و کوه‏ها پرداخته و در آخر مسافت شهرهای آن را از یکدیگر آورده و با توجه به اینکه، مؤلف در قرن چهارم زندگی می‏کرده ­است، دقیقاً معاصر با  بخشی از دورۀ مورد بررسی رساله، از جمله اینکه اوج شکوفایی ارجان در قرن چهارم بوده است. بدین جهت، این تألیف می‏توانست راهنمای مؤثری در این پژوهش به حساب آید. درفصل اول و چهارم رساله از جمله؛ در ذکر وصف جغرافیای تاریخی ارجان، مسافت‏های موجود میان ایالت‏ ارجان و دیگر نواحی، توصیف محیط اقتصادی ارجان و محصولات تولیدی آن و در بحث مالیات و مذهب مردم ارجان  نیز به این منبع استناد شد.

احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم (مقدسی)

کتاب جغرافیایی بسیار مشهوری از اواخر قرن چهارم هجری است که شمس‏الدّین ابوعبدالله محمّدبن­ابی­بکرمقدسی آن را در سال 375 هـ .ق تألیف کرده است. احسن التقاسیم همانند صورة الارض ابن­حوقل و مسالک و ممالک اصطخری حاصل سال‏ها سفر مؤلف به کشورهای اسلامی آن روزگار است و اوضاع جغرافیای طبیعی، اقتصادی و سیاسی سرزمین‏ها را به خوبی نشان می‏دهد.

مقدسی در بیان مطالب خود به تجربه و مشاهده‏های شخصی توجه داشته و هر جا که امکان تجربه و مشاهده نبوده، از اشخاص موثق و واسطه‏های آگاه کسب اطلاع می‏کرد. وی فصلی جداگانه را به طور مفصل به سرزمین فارس و کوره­ها و شهرها اختصاص داده و فارس را به شش کوره تقسیم کرده­ است که ارجان نخستین کوره‏ی آن از سمت خوزستان می‏باشد. وی ضمن توصیف اوضاع جغرافیای تاریخی ارجان، از آن، به نام شهری پرخیر و درآمد یاد می‏کند. در بسیاری از بخش‏های این پژوهش از این کتاب استفاده شد، در فصل‏های اول، دوم و چهارم رساله از جمله؛ وصف جغرافیای  ارجان، وضعیت ارجان در دوره آل‏بویه و اهمیت آن برای عضدالدوله دیلمی، انواع محصولات و پیشه‏ها در ارجان، میزان کالاهای صادراتی و وارداتی و بازارها و دروازه‏های ارجان و پل‏های ارجان  نهایت استفاده را نمودم.

تجارب الامم ابن مسکویه

کتاب ارزشمند تجارب الامم نوشته‏ی ابوعلی مسکویه در رابطه با تاریخ عمومی جهان است. وی این کتاب را از سال 340 تا سال 369هـ ق به پایان رسانده است. تجارب الامم مانند هر تاریخ عمومی دیگری از دو بخش تشکیل شده؛ بخشی برگرفته از منابع و بخشی که گزارش روزگار مؤلف است. این بخش دوم از مهم‏ترین و معتبرترین منابع تاریخ آل بویه در قرن چهارم به شمار می‏رود. در بخش مربوط به آل بویه از آنجا که مسکویه از معاصران این دوره و از نزدیکان امیران و وزیران آل بویه است، گزارش‏ها بی هیچ واسطه‏ای در کتاب تجارب الامم است؛ زیرا بیشتر آنها از مشاهدات خود مسکویه و یا نقل از زبان کسانی که سازنده‏ی تاریخ آن زمان بوده‏اند. بنابراین، با توجه به اینکه مؤلف این کتاب، در متن رویدادهای قرن چهارم هجری قرار داشته، اطلاعات مهمی نسبت به وقایع و اوضاع و احوال آن روزگار در اختیار خواننده قرار می‏دهد. از جلدهای پنجم و ششم این کتاب، در فصل دوم؛ اوضاع سیاسی ارجان در دوره آل بویه استفاده شد.

سفرنامه ناصرخسرو

ناصر بن خسرو بن حارث قبادیانی بلخی مروزی، ملقب و متخلص به «حجت» در سال 394هـ.ق در قبادیان (یکی از نواحی بلخ) متولد شد. وی در جوانی، در درگاه غزنویان و جانشینان آن‏ها یعنی سلجوقیان شغل دولتی بر عهده داشت. با توجه به اینکه، دوران زندگانی ناصرخسرو، به دوران حاکمیت آل‏بویه در ارجان مربوط می‏شود، بنابراین، گزارش‏هایی که در طی دیدار خود از ارجان ارائه داده، می‏تواند روشن‏کنندۀ بسیاری از جوانب اوضاع سیاسی – اقتصادی و اجتماعی شهر در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری باشد. بنابراین از کتاب اطلاعات مفیدی در باب اوضاع اقتصادی ارجان و سبک ساختمان‏های شهر و همچنین مذهب مردم ارجان و اوضاع پرآشوب ارجان به علت پیکار برادارن بویه، به دست می‏آید.

فارسنامه ابن بلخی

ابن بلخی متوفی در سال 510 هـ .ق نام و نشان او تا کنون ناشناخته مانده است، خود در فارسنامه می­گوید: بلخی‏نژاد، اما در فارس تربیت یافته است. فارسنامه قدیمی‏ترین کتابی است که اطلاعات جامع و منحصر به فردی درباره فارس دارد و انشای آن ساده و روان است، کتاب از یک مقدمه و سه بخش تشکیل شده است. با یک قسمت تاریخی و مفصل درباره پادشاهان ایران قبل از اسلام آغاز می‏شود و قسمت نسبتاً مفصلی از کتاب درباره فتح فارس و شهرهای آن به دست اعراب است و به دنبال آن قسمت پر ارزش جغرافیای کتاب، به ذکر فارس و کوره‏های پنجگانه و شهرهای هر کوره اختصاص دارد و در این قسمت، مفصلاً به شرح اوضاع شهرها، رودها، قلعه‏ها و مسافات فارس     می‏پردازد و به عنوان منبعی مفید و معتبر در شناخت فارس مورد قبول پژوهشگران و صاحب ‏نظران قرار گرفته است. از آنجا که در این کتاب، اشاره‏ی دقیق به کوره‏های فارس دارد و ارجان از جمله کوره‏های مهم فارس بود؛ به تفصیل به وصف جغرافیای تاریخی ارجان و اقتصاد شهر و اوضاع سیاسی ارجان از جمله چگونگی فتح آن به دست اعراب و همچنین به علل ویرانی ارجان که توسط حملات اسماعیلیه صورت گرفت، پرداخته است. بنابراین، کتاب در مورد  تغییر و تحولات ارجان مطالب قابل توجهی دارد و جزء منابع دست اول، برای شناخت تاریخ ارجان به شمار می‏آید.

الکامل فی التاریخ ابن الاثیر

ابوالحسن عزالدین علی بن اثیر( 555- 630ق) مورخ بزرگ اسلامی و مؤلف کتابی مهم به زبان عربی به نام الکامل فی التاریخ یا الکامل التواریخ است. از آنجا که این کتاب مفصل، تاریخ عمومی است برای بررسی وقایع قرون اولیه اسلامی نیز اثری گرانبها تلقی می‏شود. ابن اثیر در این کتاب وقایع را ازآغاز خلقت؛ طبق عقاید مورخان قدیم اسلامی یعنی از آفرینش حضرت آدم آغاز می‏کند و پس از آن از پیامبران و حکومت‏های ایران قبل از اسلام سخن گفته است و از ظهور اسلام وقایع را سال به سال نقل کرده و تا سال 626 هـ .ق، وقایع کشورهای اسلامی و برخی مناطق غیر اسلامی را شرح می‏دهد؛ متن عربی الکامل شامل سیزده جلد است که توسط ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی و علی هاشمی حائری ترجمه شده است. انشای ابن اثیر، ساده و سلیس و روان است. این کتاب از آنجا که وقایع بعد از اسلام را سال به سال شرح داده، یکی از مهم‏ترین منابع دست اول تاریخ ایران دوره اسلامی می­باشد. نگارنده از جلدهای 3، 4، 13، 14، 15، 16، 17، 18، 23، 25 این کتاب درفصل دوم این پژوهش، از جمله فتح ارجان به دست مسلمین، اوضاع سیاسی ارجان در دوره آل بویه و اهمیت آن برای حاکمان آل بویه، بررسی درگیریهای آل‏بویه با سلجوقیان و سلجوقیان با اسماعیلیه، وقوع زلزله‏های مکرر در ارجان که بتدریج باعث ویرانی و توقف حیات شهری  ارجان گردید، استفاده شده است.

[1]- عبدالرسول خیراندیش، مقاله”صورت شناسی تاریخ های محلی”، تهران، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا(ش46و 47)،1380 ، ص9

[2]- پاتریک نولان- گرهارد لنِسکی، جامعه های انسانی مقدمه ای بر جامعه شناسی کلان، ترجمه ناصر موفقیان، تهران، نشر نی، 1380، ص 87

[3] – علی اکبر دهخدا، لغت نامه، زیر نظر محمد معین وسید جعفر شهیدی، چاپ چهارم، تهران، دانشگاه تهران، 1373، ج 4،ص 5987

[4]- دهخدا، لغت نامه، ج4، ص 5679