این تحقیق با روش کیفی و با بهره گرفتن از سه تکنیک مشاهده، مصاحبه نیمه ساخت یافته وپرسشنامه انجام شده است. افراد مورد مطالعه تحقیق از میان دانشجویان خوابگاه های دخترانه دولتی و خصوصی شهر تهران انتخاب شده است. تعداد افراد نمونه 33 نفر بوده که 18 نفر آنها ساکن خوابگاه خصوصی و 15 نفر ساکن خوابگاه دولتی بوده اند. مولفه های هویت فرهنگی شاملهویت خانوادگی، هویت مذهبی، هویت (یا میزان تعلق به) معاشران خوابگاهی و هویت جنسیتی بوده است.

نتایج حاصل از پرسشنامه پژوهش نشان می­دهد پایبندی دینی ساکنان خوابگاه دولتی بیشتر از خوابگاه خصوصی بوده است. ارزش ها و نگرش های دختران ساکن در خوابگاه خصوصی به مراتب مادی گرایانه تر از ساکنان خوابگاه دولتی بوده است

دختران ساکن خوابگاه در چهار تیپ: مذهبی ساکن خوابگا­ه دولتی، غیرمذهبی ساکن خوابگاه دولتی، مذهبی ساکن خوابگاه خصوصی و غیرمذهبی ساکن خوابگاه خصوصی مورد مطالعه قرار گرفتند.

تیپ اول یعنی دختران مذهبی ساکن خوابگاه دولتی  دارای هویت خانوادگی مستحکم بوده و از نظر تعلق به معاشران خوابگاهی، اکثریت این افراد رابطه صمیمی با هم اتاقی های خود داشتهاند.

تیپ دوم یعنی  دختران غیرمذهبی ساکن خوابگاه دولتی در مقایسه با افراد تیپ اول از تعلق خانوادگی کمتری برخوردارند.اغلب افراد این تیپ با توجه به ابعاد مختلف دینداری دارای پایبندی دینی پایینی بوده اند. به لحاظ میزان تعلق به خوابگاه و معاشران خوابگاهی، نسبت به خوابگاه تعلقی احساس نمی کنند.

تیپ سوم یعنی دختران مذهبی ساکن خوابگاه خصوصی دارای تعلق خانوادگی بالا بوده و همچنین این افراد سطح بالایی از پایبندی دینی داشته و از هویت مذهبی قوی برخوردارند. میزان تعلق به خوابگاه در این افراد بسیار کم است اما سعی می کنند که رابطه خوبی با هم­اتاقی­های خود داشته باشند. 

تیپ چهارم یعنی دختران غیرمذهبی ساکن خوابگاه خصوصی با افراد خانواده خود رابطه صمیمی دارند. میزان پایبندی دینی در غالب افراد این گروه پایین بوده است. غالب افراد این گروه تعلق چندانی به خوابگاهندارند و افراد خوابگاه را معمولاَ آدم های قابل اعتمادی ندانسته اند.

طبق نظریه برگر افراد همواره در زیست‏جهان‏هایی كم‏وبیش یكپارچه زیسته‏اند. امّا در جامعه شدیداً تقسیم‌شده مدرن، بخش‏­های گوناگون زندگی روزمرة افراد، آنان را به جهان‏­های معنایی و تجربی كاملاً متفاوت و غالباً ناسازگار مرتبط می‏­كنند. اما برخی افراد می توانند این وضعیت را مدیریت کنند و با ذخیره معرفتی]تربیتی یا دینی[خود از مسیرهای معمول و موجود زندگی آگاه شده و به چندگانگی مسیرزندگی خویش سامان بخشند(برگر و دیگران، 1381 :79).

  در مرحله اول تکوین هویت فرهنگی و دگرگونی زیست جهان اجتماعی، شخص معمولا دست به مقاومت در برابر ارزش های جدیدی که در معرض آن قرار گرفته است می زند. همچنان که ذکر شد چنانچه فرد از ذخیره معرفتی ]تربیتی یا دینی[ برخوردار باشد می تواند این وضعیت را مدیریت کند و به چندگانگی مسیرزندگی خویش سامان بخشد(برگر و دیگران، 1381: 79). هم از این روست که در پژوهش ما  افرادی که از اعتماد بنیادی و تعلقات خانوادگی و گرایش های معنایی و دینی بالا برخودارند توانسته اند نگاهی نقادانه و تامل آمیز به هویت های موجود(اعم از سنتی و مدرن) داشته باشند و برچالش های هویتی فایق آیند.

   گونه دیگری از هویت فرهنگی در افراد مورد مطالعه ما مربوط به دخترانی است که با حضور در زیست جهان خوابگاه و محیط نسبتامدرن شهر تهران و با توجه به رهایی از کنترل های سنتی خانوادگی و اجتماعی، مجذوب ارزش های جدید شده، آنها را پذیرفته و به جامعه مدرن نزدیک شده اند.اما حتی این افراد نیز که احتمالا دارای سرمایه ها و ذخیره معرفتی و عاطفی پایینی هستند در این مرحله از تکوین هویت فرهنگی باقی نمی مانند.افراد با افزایش آگاهی ها و ذخیره معرفتی و تجربیات جدید، به مقابله با ارزش های ساختاری جامعه جدید می پردازند و نگاهی منفی به وضعیت خوابگاه پیدا کرده که در این شرایط مجددا عدم یکپارچگی و چالش های هویتی در  آنها پدیدار می شود که خود زمینه پیدایش هویت های ترکیبی جدید است.

دانشجویان غیرمذهبی ساکن خوابگاه خصوصی به لحاظ تعاریفی که از هویت خود ارائه می­ دهند را می توان در این مرحله از تکوین هویت فرهنگی مشاهده کرد. این افراد در عین حال که ارزش های سنتی را نفی کرده و هویت ها و ارزش های مدرن را نیز به میزان زیادی پذیرفته اند در عین حال در تعریف هویت خود از توانایی ها و ویژگی های فردی خود نیز استفاده و بر چالش های هویتی خود فایق می آید.

کلیدواژه ­ها: هویت فرهنگی، زیست­جهان، هویت خانوادگی،هویت دینی، هویت جنسیتی، هویت خوابگاهی

فهرست مطالب

عنوان             صفحه

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1-مقدمه. 2

1-2- بیان مسأله. 3

1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق.. 5

1-4- اهداف تحقیق.. 7

1-4-1- هدف اصلی: 7

1-4-2- اهداف فرعی: 7

فصل دوم: مبانی نظری

2-1- بخش اول: پیشینه تحقیق.. 9

2-1-1- تحقیقات داخلی.. 9

2-1-2- تحقیقات خارجی.. 20

2-3- جمع بندی تحقیقات پیشین.. 21

2-2- بخش دوم: فرهنگ و فرهنگ پذیری.. 25

 

 

2-2-1- تعریف فرهنگ.. 25

2-2-2- کارکردهای فرهنگ.. 26

2-2-3- جامعه پذیری: 28

2-2-4- فرهنگ پذیری.. 33

2-3- بخش سوّم: هویّت و هویّت فرهنگی.. 37

2-3-1- هویّت.. 37

2-3-2- هویت فرهنگی.. 38

2-3-2-1- هویّت ملّی.. 40

2-3-2-2- هویّت دینی.. 42

2-3-3- ارزش‌های سازنده هویّت فرهنگی.. 42

2-4- بخش چهارم: مبانی نظری.. 43

2-4-1- نظریه پیتر برگر. 43

2-4-2- نظریه استوارت هال. 47

2-4-3- آنتونی گیدنز. 52

2-4-4-ریچاردجنكینز. 55

5-2-چارچوب نظری: 61

فصل سوم: روش شناسی تحقیق

3-1- روش پژوهش… 65

3-2- ویژگیهای میدان و افراد مورد مطالعه. 66

3-3- روش انتخاب افراد موردپژوهش… 66

3-4- تعریف مفاهیم اصلی پژوهش… 68

3-5- تکنیکهای مورداستفاده برای گردآوری داده ها 70

3-5-1- مطالعات اسنادی.. 70

3-5-2- مشاهده 71

3-5-3- مصاحبه نیمه ساخت یافته. 72

3-5-4-محورهای مصاحبه. 72

3-5-5-روش تحلیل داده های مصاحبه. 73

فصل چهارم: یافته های تحقیق

4-1- یافته های کیفی.. 78

4-2-یافته های کمی.. 92

فصل پنجم: نتیجه گیری

5-1- جمع بندی یافته های کیفی.. 98

5-2- جمع بندی یافته های کمی.. 104

5-3-نتیجه گیری.. 105

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

مسئله هویّت از مضامین مهمی است که هم در بعد فردی و هم در بعد اجتماعی و فرهنگی می‌تواند نمایان­گر ویژگی­های فرد و جامعه باشد. مطالعه وضعیت و تغییرات هویّت اجتماعی و ابعاد گوناگون آن از جمله هویّت ملی، هویّت فرهنگی، هویّت قومی ابزار گویایی برای فهم شرایط و اوضاع واقعی و موجود جامعه است.زیرا هویّت­ها، هم مسبوق به ارزش­ها و نگرش­ها هستند و از آن سرچشمه می­گیرند و هم بر اعمال فردی و جمعی تأثیر می­گذارند.

 در ایران به­ویژه در طول دهه گذشته مسئله هویّت و تغییرات و چالش­های هویّتی به­ویژه در میان جوانان و زنان مورد توجه و مطالعه قرار گرفته و در این زمینه پژوهش­های متعدّدی انجام گرفته است.

در همین راستا با توجه به دگرگونی­های ساختاری ناشی از مدرنیزاسیون و تغییرات فرهنگی ناشی از مدرنیسم به­ویژه در میان نسل­های جدید و زنان که ورود و مشارکت بیشتری در عرصه ­های تحصیلی و شغلی داشته اند، ارزش­ها و نگرش­های جدیدی ایجاد شده است که الگوهای سنتی اندیشه و عمل و در نتیجه هویّت­های زنانه موجود را زیرسؤال برده است. تفاوت و گاه تضاد الگوهای فکری وعملی سنتی و جدید که در اثر عوامل گوناگونی روی می­دهد، چالش­های هویّتی گوناگونی را ایجاد می­ کند. چند و چون این تغییرات هویّتی به­ویژه در بعد فرهنگی مطالعات وسیعی را ایجاب می­ کند تا هم روند تغییرات فرهنگی ترسیم شود و هم بتوان برای رفع چالش­ها و تضادهای هویّتی که همواره موجب تنش­های فردی و اجتماعی است چاره­جویی کرد.

یکی از منابع تغییرات هویتی به­ویژه در بعد فرهنگی تجربه زیست جهان­ها و محیط­های زندگی جدیدی است که هم شرایط جدیدی را به افراد تحمیل می­ کند و هم آنها را با محیط­های جغرافیایی و اجتماعی جدید آشنا می­سازد. نمونه ­ای از این موارد در مورد دختران جوانی مصداق دارد که برای ادامه تحصیل از شهر وخانواده خود دور شده و به شهری دیگر و به محیط زندگی خوابگاهی وارد می­شوند. در این راستا در پژوهش حاضر در نظر داریم زندگی خوابگاهی و تجربه زندگی دور از محیط آشنا و بسته خانواده و مواجه شدن با افراد گوناگون را بر هویّت فرهنگی دختران ساکن در خوابگاه مورد مطالعه قرار دهیم .

باید دید دانشجویانی که با زیست جهان جدید خوابگاه مواجه می­شوند،با گذار از شرایط وابستگی به خانواده به شرایط استقلال نسبی و در وضعیتی که چه بسا نیازهای اولیّه آنان به راحتی قابل رفع نباشد و هم­چنین زندگی با افراد دارای خلق و خو، منش و الگوهای رفتاری مختلف چه تغییراتی را در طرز فکر و نگرش و رفتار تجربه می­ کنند و در معرض کدام تغییرات هویّتی و فرهنگی قرار می­گیرند.

شرایط فرهنگی شهر محل تحصیل، خود از عوامل ناپایداری افراد محسوب می­ شود. برای مثال شخصی که محل سکونتش شهری کوچک و یا شهرستانی آرام بوده، با ورود به یک کلان­شهر شلوغ برای تحصیل، ناگهان وارد محیطی می­ شود که باید مناسبات جدیدش را با ویژگی­ها و الزامات جدیدی تنظیم کند. تقلید صرف، تسلیم فرهنگی، خودباختگی و از خود بیگانگی خطری است که فرد را تهدید می­ کند. از طرف دیگروجود تعصب قومیّتی در فرد سبب انزوای او از محیط اجتماعی جدید می­ شود.

1-2- بیان مسأله

هویّت روشن و نسبتاً با ثبات یکی از نیازهای شخصیّت انسانی است. هویّت زمانی آشکار می­ شود که انسان با دیگر هویّت­ها و طرز فکرهای مختلف و نقش­های جدیدی که به عهده می­گیرد مواجه می­ شود. مادام که غیری در کار نباشد، انسان از ویژگی­های خودش آگاه نمی­ شود و هویّت شکل نمی­گیرد(مانی،1374: 14) و گاه هنگام تماس هویّت­ها با هویّت غیر،تغییر و تحولاتی در هویّت خودی بوجود می­آید. به دلیل فراگیر بودن مفهوم هویّت در حوزه های فرهنگ،اجتماع، سیاست و اقتصاد، مردم­شناسان، جامعه­شناسان و علمای عام سیاست و اقتصاد به مطالعه درباره آن همّت گمارده­اند و از زوایای مختلفی آن را مورد بحث و برّرسی قرار داده­اند. امّا آنچه در این پژوهش مورد تأكید بیشترواقع شده هویّت فرهنگی است که از ابعاد مهّم هویّتی، به شمار می­آید، چون با ارزش­ها و نگرش­های فرد ربط وثیقی دارد.

در تعریف هویّت فرهنگی در دایره­المعارف علوم اجتماعی چنین آمده است: هویّت فرهنگی احساس تعلّق و همبستگی به جامعه و فرهنگ آن است که در رفتار همه اعضای آن جامعهوجود دارد و سبب تمایز اعضای این جامعه از سایر جوامع می­ شود. هویّت فرهنگی باعث می­ شود فرد در مقابل هنجارها و ارزش­های جامعه خود احساس تعهد و تکلیف کند و در امور مختلف آن مشارکت جوید و انتظارات جامعه خود را پاسخ گوید و در مواقع بحرانی سرنوشت جامعه و غلبه بر آن بحران برای او مهّم باشد.شایان ذکر است که احساس تعلّق جمعی مستلزم حمایت جمع مذکور از فرد نیز هست و رابطه دو طرفه بین فرد و جمع را ایجاب می­ کند (باقر ساروخانی، 1375: 60). خلاصه آن­که هویّت فرهنگی متضمن احساس تعلّق به فرهنگ و جامعه است به گونه­ ای که اعضای یک جامعه یا گروه را از سایر گروه­ها متمایز نماید.هویّت فرهنگی بواسطه تعهد عملی که در فرد ایجاد می­ کند پیامدهایی دارد (باقر ساروخانی، 1375: 61).

هر فرهنگی که در فضا، مكان و زمان خاص شکل می­گیرد هرچند ممكن است در طول زمان تغییر كند، اما كاركردها و رویه­ های فکری و رفتاری خاص خود را به دنبال دارد.فرهنگ­ها نه منسجم و همگن­اند و نه در سكون و ثبات دائمی،بلکه ذاتاً چندسویه، تغییر پذیر و باز هستند. به علاوه محیط­های متفاوت، بر روی انسان و رفتار و هویّت او تأثیر می­گذارد،درواقع هویّت ما در فرایند تعامل با دیگران و تعامل با محیط تغییر می­ کند. محیط جدیدی مانند خوابگاه و برخورد با انسان­های جدید باعث شكل­گیری روابط، تجربه­ها و اتفاقات جدیدی می­ شود. داشتن ارتباط طولانی و زندگی كردن با افرادی كه هم اتاقی نامیده می­شوند سرآغاز تأثیر و تأثّرهای بسیار است و از طرف دیگر الگو­های رفتاری متفاوت به ویژه عدم رعایت حقوق دیگران، مجادله­های فرهنگی، اعمال تعصب، دخالت­های سایرین و كمبود امكانات زندگی همه و همه باعث ایجاد درگیری­ها و مشكلات گوناگونی می­ شود كه به طور مستقیم یا غیر مستقیم بر رفتارها و تعاملات افراد ساکن در خوابگاه اثر می­گذارد.

خوابگاه در نظر ما محل سكونت موقت، مکانی با امكانات محدود و اولیّه است كه دانشجو برای ادامه تحصیل در آنجا استقرار پیدا می­كند. فرد با ورود به خوابگاه از محیط آشنایی كه سال­ها در آن زندگی كرده جدا می­‌شود و در محیط جدید و متفاوتی قرار می‌­گیرد. زندگی در این محیط جدید با افرادی از فرهنگ‌­ها و سلیقه­‌های گوناگون منجر به شكل­گیری تعاملات خاصی می‌­شود، که چه بسا هویّت فرهنگی فرد را در معرض تغییر و تحوّل قرار دهد. در نتیجه ممکن است وقتی که این افرادبا این الگو­های جدید به شهر و خانواده و فرهنگ بومی خود برمی­گردند، با چالش­های جدّی هویّتی مواجه شوند و نابسامانی­هایی را در سطح فرد، خانواده و اجتماع ایجاد کنند. آنچه كه در این تحقیق مورد بررسی قرار می‌گیرد، مسئله‌ی تغییرات فرهنگی و هویّتی در میان دانشجویانی است که در شهر محل تحصیل­شان در خوابگاه سکونت می­گزینند. در این راستا بحث هویّت فرهنگی در میان قشر دانشجو به مثابه نقطه كانونی مسأله هویّت از اهمیّت شایانی برخوردار است، دانشجویان به سبب ویژگی سنی و جوان بودن و نیز به خاطر گستردگی شبكه روابط­شان با افراد دارای هویّت­های مختلف، و تفکّر نقّادانه­ای که در مورد سنت­ها و رویّه­های فکری و عملی زندگی دارند بیشتر در معرض مسائل و چالش­های هویّتی قرار دارند. زیرا از یک سو فضای دانشگاه بخصوص خوابگاه، آن­ها را با ارزش­ها و نگرش­ها و الگوهای جدید اندیشه و عمل آشنا می­ کند و از سوی دیگر خانواده و بدنه جامعه بزرگتر معمولاً انتظار حفظ و پیروی از فرهنگ سنتی را از آنها دارد. این وضیعت در بیشتر اوقات به هویّت­های ترکیبی و چندگانه­ای منتهی می‌شود که با هویّت مورد انتظار جامعه و حتی خود نظام آموزش عالی کنونی ایران متفاوت است. به عبارت دیگر، جوان بودن دانشجویان به اضافه چندگانه‌شدن زیست‌جهان‌­های آنها (به قول برگر)، تأثیرات رسانه‌ای مدرنیته(به ویژه رسانه ­های غیر رسمی) موجبات ترکیب­های خاص هویّتی دانشجویان را فراهم می‌آورد. در این موقعیتِ هویّتیِ پیوندی، عناصر مختلفی از گفتمان­های مختلف سنت(مانند مذهب) و مدرنیته(مانند سکولاریسم و ملّی‌گرایی) دیده می‌­شود که موجب تفاوت هویّت­های دانشجویی با سایر قشر­های جامعه می­ شود.

آغاز زندگی دانشجویی چالش­های خاص خود را به همراه دارد. احساس تنهایی، جدایی از خانواده و دوستان و شبکه ارتباطات اجتماعی، زندگی در شهری جدید، آشنایی و مواجهه با فرهنگ و افراد مختلف، تأمین هزینه­ های زندگی، امتحانات و آزمون­های گوناگون درسی و جا به جایی­های مکرّر در مسیر خانه و خوابگاه به طور بالقوّه موجب ایجاد تنش­هایی در زندگی روزمره آنها می­ شود.