اهمیت و ضرورت این تحقیق………………………………………………………………………………………………………………. 3

هدف از این پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………………. 4

پرسش های پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………………… 4
سؤال اصلی پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………………. 4
سؤال های فرعی پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………… 4

فرضیات پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………………………… 5

روش پژوهش…………………………………………………………………………………………………………………………………………… 5

مبانی و پیش فرض ها……………………………………………………………………………………………………………………………. 6

بررسی پیشینه علمی تحقیق……………………………………………………………………………………………………………….. 6

کتب جدید……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 12

کلیدواژگان……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 14

مفاهیم عنوان پایان نامه……………………………………………………………………………………………………………………….. 15

توجه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 15

فصل1: سیرمباحث تعریف عوالم، مراتب و خواص آن ها درجهان شناسی فلاسفه و عرفا تا علامه طباطبایی(ره) و آیت الله شاه آبادی(ره)

مراتب عالم نزد ابن سینا……………………………………………………………………………………………………………………….. 19

نتیجه این بحث……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 21

عوالم هستی از منظر عرفا……………………………………………………………………………………………………………………… 23

نتیجه این بحث……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 28

نقشه عوالم و ارتباط آن ها ازدیدگاه علامه طباطبایی(ره)……………………………………………………………. 29

نتیجه این بحث……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 31

تقسیم بندی دیگری ازعوالم از دیدگاه علامه طباطبایی(ره)……………………………………………………….. 35

ویژگی های عالم امر و عالم خلق……………………………………………………………………………………………………….. 36
1.تدریجی بودن عالم خلق و دفعی بودن عالم امر…………………………………………………………………………….. 36
2.متفرع بودن عالم خلق بر عالم امر…………………………………………………………………………………………………… 37
3.مفهوم تدبیر در عالم امر……………………………………………………………………………………………………………………. 38
4.مراتب امر……………………………………………………………………………………………………………………………………………. 38
5.طهارت موجودات عالم امر………………………………………………………………………………………………………………… 40

جمع بندی این بحث……………………………………………………………………………………………………………………………… 41

بیانی دیگر از عوالم براساس آراء علامه طباطبایی متأثراز عرفا و صدرالمتألهین……………………… 43
شدت و ضعف وجود درطول عوالم………………………………………………………………………………………………………. 45

عوالم از دیدگاه آیت الله شاه آبادی……………………………………………………………………………………………………. 46

جمع بندی فصل…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 49

دو

فصل2:عالم عقول و انوار ونحوه وجودی آن هاازدیدگاه فلاسفه تا علامه طباطبایی 51

دیدگاه ابن سینا در موردچگونگی صدورموجودات از عقول…………………………………………………………. 53
چگونگی صدور عقل اول………………………………………………………………………………………………………………………. 53
چگونگی صدور عقول طولی از عقل اول……………………………………………………………………………………………… 54
چند نکته……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 57

دیدگاه شیخ اشراق درمورد چگونگی صدورموجودات از نورالانوار……………………………………………… 59
انوار قاهره طولیه در اندیشه سهروردی……………………………………………………………………………………………….. 60
نحوه صدور کثرات…………………………………………………………………………………………………………………………………. 62

دیدگاه علامه طباطبایی در باب عالم عقول……………………………………………………………………………………… 65
جایگاه عقل اول……………………………………………………………………………………………………………………………………… 69
جمع بندی این قسمت…………………………………………………………………………………………………………………………

 71

فصل3:بررسی عالم مثال درفلسفه اسلامی تا علامه طباطبایی…………………………………….. 72

نظریه مثل افلاطون………………………………………………………………………………………………………………………………… 74
جنبه معرفت شناسی……………………………………………………………………………………………………………………………. 74
جنبه هستی شناسی…………………………………………………………………………………………………………………………….. 76
نتیجه این بحث……………………………………………………………………………………………………………………………………… 77

عالم مثال از نظر شیخ اشراق……………………………………………………………………………………………………………….. 78
براهین اثبات عالم مثال……………………………………………………………………………………………………………………… 78
برهان اول:صور حسی و خیالی مستقل می باشند…………………………………………………………………………. 78
برهان دوم: برهان امکان اشرف………………………………………………………………………………………………………… 80

مراتب عالم از نظر شیخ اشراق…………………………………………………………………………………………………………….. 82

ویژگی های عالم مثال…………………………………………………………………………………………………………………………… 83

رابطه عالم مثال با عوالم مافوق و مادون…………………………………………………………………………………………… 85

عالم مثال و عالم ماده……………………………………………………………………………………………………………………………. 86

درک و دریافت عالم مثال…………………………………………………………………………………………………………………….. 89

نتیجه این بحث……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 91

عالم مثال از دیدگاه علامه طباطبایی………………………………………………………………………………………………… 91
تعریف و بیان عالم مثال ازدیدگاه علامه……………………………………………………………………………………………… 91
اثبات عالم مثال از دیدگاه علامه طباطبایی………………………………………………………………………………………… 93
ویژگی های عالم مثال…………………………………………………………………………………………………………………………… 97

فصل 4:مسیرحرکت انسان در عوالم هستی برمبنای جهان شناسی و انسان شناسی علامه طباطبایی و آیت الله شاه آبادی……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 100

انسان در عوالم…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 101

انسان در عوالم از دیدگاه علامه طباطبایی……………………………………………………………………………………….. 102

انسان در عوالم از دیدگاه آیت الله شاه آبادی………………………………………………………………………………….. 104

تأثیر و تأثر بعد مادی و بعد روحانی انسان ازدیدگاه آیت الله شاه آبادی………………………………….. 105

مسیر حرکت انسان از دیدگاه علامه طباطبایی………………………………………………………………………………. 108
ویژگی های روح انسان در عالم امر……………………………………………………………………………………………………… 108
انسان در عالم ذر…………………………………………………………………………………………………………………………………… 110
دیدگاه علامه طباطبایی در باب قوس نزول و قوس صعود……………………………………………………….. 114

دیدگاه آیت الله شاه آبادی در باب مسیر حرکت انسان………………………………………………………………… 116

بواطن انسان……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 117
بطن اول: نفس………………………………………………………………………………………………………………………………….. 117
بطن دوم: عقل…………………………………………………………………………………………………………………………………… 118
بطن سوم: قلب………………………………………………………………………………………………………………………………….. 118
بطن چهارم:روح………………………………………………………………………………………………………………………………… 119
بطن پنجم: سِرّ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 120
بطن ششم: خفی………………………………………………………………………………………………………………………………. 121
بطن هفتم:اخفی……………………………………………………………………………………………………………………………….. 123

دیدگاه آیت الله شاه آبادی در باب قوس نزول و قوس صعود………………………………………………………. 125

جمع بندی فصل…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 128

فهرست منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………………………………. 131

چکیده:

این پایان نامه درصدد بررسی نقشه عوالم هستی و نسبت آن ها با یکدیگر و همچنین نسبت انسان با عوالم و مسیر حرکت او در این مقیاس ، بر اساس آراء علامه طباطبایی و آیت الله شاه آبادی است.

دو حوزه انسان شناسی و جهان شناسی میتوانند ارتباط وثیقی با هم داشته باشند که متأسفانه کمتر به آن پرداخته شده است. در این مجال برآنیم که گامی ناچیز در راستای تطبیق این دو حوزه مهم مطالعاتی فلسفی-عرفانی برداریم.

در گام اول به بررسی «عوالم» از منظر فلسفه و عرفان اسلامی و همچنین از دیدگاه علامه طباطبایی و آیت الله شاه آبادی پرداخته شده است. هر دو بزرگوار دسته بندی های مختلفی ازعوالم مطرح می­ کنند، اما علامه طباطبایی بیشتر بر تقسیم بندی عوالم به ترتیب از بالا به پایین ، عوالم مجرد و مثال و مادی تأکید دارند. و آیت الله شاه آبادی بیشتر تقسیم بندی به ترتیب از بالا به پایین عوالمِ لاهوت و جبروت و ملکوت و ملک را مطرح می­فرمایند. هردو اندیشمند اسلامی معتقدند نسبت عوالم بالاتر به عوالم پایین تر نسبت علت به معلول است.

در گام دوم و سوم وارد بررسی مبسوط عالم عقول و عالم مثال و خواص آنها شده ایم چرا که این دو عالم قدر مشترک مورد تفاهم اکثر فلاسفه و عرفای اسلامی است و میتوان عوالم دیگری که ذکر میشود را در ذیل این دو عالم گنجاند. آیت الله شاه آبادی در این قسمت بحث جدی ندارند، اما علامه طباطبایی معتقدند عقول دارای کثرت طولی اند و تعداد آنها در این زنجیره طولی برای بشر غیرقابل شمارش است و این کثرات طولی است که مبدأ پیدایش عالم مثال و آفرینش می شوند. عالم مثال نیز فاقد ماده ولی واجد برخی آثار ماده است و همین فرق موجودات مثالی با موجودات عالم مجردات است.

گام آخر، تکمیل حل مسئله ی پایان نامه است. یعنی ترسیم مسیر حرکت انسان بر اساس وجود ذومراتبی انسان، در مسیر عوالم هستی. علامه طباطبایی براساس قوس نزول و صعود انسان را از عالم مجردات دانسته که از عالم مثال گذشته و در عالم مادی ساکن شده و پس از این طی حرکت جوهری در قوس صعود همین عوالم را-در عین پیمودن عالم برزخ و قیامت -به سمت بالا می رود. اما آیت الله شاه آبادی پس از طرح قوس نزول،درمورد قوس صعود قائل به طی کردن  زمین های هفتگانه وپس از آن،آسمان های (بواطن)هفتگانه می­باشند، که این حرکت تشکیکی یا اشتدادی است.

مقدمه:

بیان مسئله:

اگر به موضوع فلسفه که همان چیستی و چگونگی وجود است خوب دقت کنیم می توان به اهمیت جهان شناسی پی برد. چیستی وجود ارتباط تنگاتنگی با چیستی جهان پیرامون به عنوان نزدیک ترین موجود قابل شناخت فلسفی دارد. از طرفی انسان به عنوان اشرف مخلوقات در جهان هستی جایگاهی ویژه دارد.

«الحمدلله رب العالمین» پس از «بسم الله الرحمن الرحیم» این اولین آیه ازسوره حمد، اولین سوره قرآن کریم است.[1] سوره ای هرروز حداقل 10 بار بر زبان هر نمازگزار باید جاری شود.

حمد و سپاس مخصوص رب جهانیان است[2] خداوند میخواهد خود را معرفی بفرماید از طریق ربوبیت عالمیان و ساکنان عوالم معرفی میفرماید. بسیار باید در این نکته دقت کرد.

امیرالمؤمنین خطاب به انسان میفرمایند:

«أتزعم أنک جرم صغیر  وفیک النطوی العالم الاکبر» آیا گمان میکنی تو چیزی کوچک هستی در حالیکه درون تو عالم بزرگتری قرارداده شده.[3]

چگونه میتوان در مقابل این آیه و روایت بی دغدغه ماند؟

مسئله این است که ساکنان عوالم کیستند که خداوند ما را به این دریچه از توحید دعوت میکند؟ آیا نمی شد بفرماید: «موجودات» یا «مخلوقات» یا هرچیز دیگر؟

اینکه جهان شناسی را محدود کنیم به طبیعت شناسی امری ساده انگارانه است. خداوند متعال در وصف متقین میفرماید: «الذین یؤمنون بالغیب»[4] یعنی کسانی که به غیب ایمان دارند. چگونه میتوان عالم و عالمیان را محدود به آنچه به چشم می آیند انگاشت در حالی که رب عالمیان سخن از غیب میگوید؟

از دیدگاه نگارنده اهمیت شناخت عوالم در این است که بفهمیم خدای متعال چه جهانی خلق کرده است و واقعیت هستی را بهتر درک کنیم. به جهان و هستی همانگونه بنگریم که هست.

از طرفی شک نداریم اشرف مخلوقات ، انسان است. حال این انسان با آن جهان آیا ارتباط وجودی خاصی دارد؟

باید به این پرسش پاسخ مستند داد که آیا انسان شناسی اسلامی با جهان شناسی اسلامی ارتباط تنگاتنگی دارد؟ اگر دارد به چه صورت است؟ آیا یکی پیش نیاز دیگری است یا مکمل همدیگرند؟؟

این انسان ذوابعادی که تا قاب قوسین او ادنی پیش میرود در نقشه عوالم کجاست؟