فهرست مطالب

عنوان                                                                                                         صفحه  

 فصل اول: مقدمه

1ـ2ـ اهمیت و ضرورت تحقیق…………………………………………………………………………………………. 3

1ـ3ـ هدف تحقیق……………………………………………………………………………………………………………… 4

1ـ4ـ پیشینة تحقیق………………………………………………………………………………………………………….. 4

1ـ5ـ روش تحقیق……………………………………………………………………………………………………………… 5

1ـ6ـ سؤالات تحقیق………………………………………………………………………………………………………….. 5

1ـ7ـ فرضیات تحقیق…………………………………………………………………………………………………………. 5

فصل دوم: شرح زندگی مانی و آثار او

2-1- زندگینامة مانی…………………………………………………………………………………………………………. 7

2-2- آثار مانی و مانویان……………………………………………………………………………………………………. 11

2-3- ویژگی­های شعر مانی ……………………………………………………………………………………………… 13

2-4- ویژگی­های جامعه مانوی………………………………………………………………………………………….. 16

2-5- هنر مانوی ………………………………………………………………………………………………………………… 17

2-6- سرانجام دین مانی …………………………………………………………………………………………………… 18

2-7- عقاید مانی…………………………………………………………………………………………………………………. 18

فصل سوم : تحلیل آرایه­های ادبی در متون مانوی

3ـ1ـ معرفی آرایه­های ادبی……………………………………………………………………………………………….. 22

3ـ1ـ1ـ صنایع لفظی ………………………………………………………………………………………………………… 23

3ـ1ـ2ـ صنایع معنوی……………………………………………………………………………………………………….. 24

3ـ2ـ آفرینش جهان مادی…………………………………………………………………………………………………. 29

3ـ2ـ2ـ ویژگی­های جهان مادی ………………………………………………………………………………………. 37

3ـ2ـ3ـ نقش آموزه­های مانوی در نجات­بخشی انسان……………………………………………………… 42

3ـ2ـ3ـ1ـ مانی در پیشگاه پادشاهان………………………………………………………………………………… 43

3ـ2ـ3ـ2ـ متونی در ستایش مسیح…………………………………………………………………………………. 45

3ـ3ـ پایان جهان از منظر مانی ………………………………………………………………………………………… 48

3ـ3ـ1ـ رهایی از جهان مادی……………………………………………………………………………………………. 51

3ـ3ـ2ـ توصیف بهشت از منظر مانویان ………………………………………………………………………….. 54

فصل چهارم : اشعاری در باب جهان پس از مرگ

4ـ1ـ.هویدگمان…………………………………………………………………………………………………………………… 59

4ـ2ـ انگدروشنان………………………………………………………………………………………………………………… 66

4ـ3ـ سرودهای ستایش……………………………………………………………………………………………………… 79

4ـ3ـ1ـ ستایش ایزدان ……………………………………………………………………………………………………… 79

4ـ3ـ2ـ ستایش مانی و بزرگان دین مانوی………………………………………………………………………. 83

4ـ3ـ3ـ ستایش عیسی………………………………………………………………………………………………………. 88

4ـ4ـاشعاری در وصف جهان تاریکی………………………………………………………………………………… 94

4ـ4ـ1ـ زبور مانوی……………………………………………………………………………………………………………… 94

4ـ4ـ2ـ سرودنامة سغدی…………………………………………………………………………………………………… 95

4ـ5ـ سرودهایی برای درگذشت مانی و یاران او………………………………………………………………. 96

نتیجه­­گیری………………………………………………………………………………………………………………………….. 102

منابع­ ومآخذ………………………………………………………………………………………………………………………….. 104

فصل اول

مقدمه

آیین مانویت یکی از ادیان ایران باستان می­باشد که توسط مانی(متولد به­سال 215م.) در سال 239 یا 240میلادی در بابل بنیانگذاری­شد. امّا در آنجا طرفداران چندانی نیافت، بنابراین وی در زمان سلطنت شاپور اول به­ایران سفر­کرد و تا پایان فرمانروایی هرمزداول، به­راحتی دین خود را در این کشور ترویج نمود. مانویت ترکیبی از ادیان مسیحی، زرتشتی و گنوسی است. بگونه­ای­که ثنویت و تعارض میان خدای ناشناخته و خدای جهان­آفرین را از کیش گنوسی وام­گرفت. به­عقیده مانی هنگامی­که اهریمن، آفریده­های زروان را مشاهده­کرد، آنها را بسیار پسندید امّا چون نمی­توانست به­آنها دسترسی داشته­باشد، همانند آنها را با ذات تاریکی آفرید. به­همین دلیل آفرینش انسان از نظر مانی اهریمنی است. مانی از تثلیث پدر، مادر و فرزند در نوشته­هایش استفاده­کرده­است، همانند تثلیث پدر، پسر و روح­القدس در مسیحیت؛ و در جایی دیگر به­اسارت روح مهریزد اشاره­کرده که به­نظر می­رسد این اسارت مصلحتی و عمدی بوده، همانند عیسی که خود را قربانی کرد تا انسان­ها را نجات­دهد. مانی شاعر توانایی بود. او تلاش­می­کرد اندیشه­ها و عقاید خود را در قالب شعر و به­خصوص با بهره گرفتن از صور­خیال ترویج­دهد. مانی سرایندة قطعات شاعرانه و مزامیر بود و دو زبور به­نام ” آفرین بزرگان” و ” آفرین تقدیس” سروده­بود. سرودنامه­ها نقش مهمی در ادبیات مانوی دارند که مهم­ترین آنها انگدروشنان، هویدگمان و مهرنامگ است. قسمت زیادی از متون دینی مانوی را داستان­های تمثیلی، زندگی­نامه و … تشکیل می­دهند. ادبیات منظوم مانوی دربارة مانی و تاریخچة کیش او، دستورهای دینی، روح رستگاری، نیایش عیسی­مسیح و … است. براین اساس نگارنده در نظر­دارد که در این پایان نامه و در طی چهارفصل به­بررسی آرایه­های ادبی در متون و اشعار مانوی بپردازد. در فصل اول پس از ذکر کلیاتی پیرامون موضوع، به­اهمیت و ضرورت تحقیق، پیشینة تحقیق، هدف و روش تحقیق پرداخته­شده­است. فصل دوم به­شرح زندگی مانی و آثار او اختصاص دارد که شامل زندگینامة مانی، آثار مانی و مانویان، ویژگی­های شعر مانی، خصوصیات جامعه مانوی، هنر مانی، سرانجام دین مانی و عقاید مانی می­باشد. فصل سوم به­تحلیل آرایه­های ادبی در متون مانوی اختصاص دارد، اما پیش از آن، آرایه­های ادبی در دو بخش صنایع­لفظی و صنایع­معنوی معرفی­خواهند­شد. سپس متون مانوی با توجه به­مفاهیم آنها در این قالب­ها خواهندآمد: متونی درباره آفرینش جهان مادی، ویژگیهای جهان مادی، نقش آموزه­های مانی در نجات­بخشی انسانها که خود شامل متونی در باب مانی در پیشگاه پادشاهان و نیز متونی در ستایش مسیح خواهد­بود. در ادامه، پایان جهان از منظر مانی، رهایی از جهان مادی و در آخر، توصیف بهشت از نگاه آیین مانویت خواهد­آمد. فصل چهارم به­تحلیل آرایه­های ادبی در اشعار مانوی می ­پردازد. اشعار نیز با توجه به­مفاهیم­شان به­چند دسته تقسیم­خواهند­شد: اشعاری در باب جهان پس از مرگ، سرودهای ستایش که شامل سرودهایی در ستایش ایزدان، سرودهایی در ستایش مانی و بزرگان دین مانی واشعاری در ستایش عیسی مسیح می­ شود. سپس اشعاری در وصف جهان تاریکی که شامل پاره­هایی از زبور­مانوی و بخش­هایی از یک سرودنامه می­باشند. در انتها اشعاری برای درگذشت مانی و یاران او خواهد­آمد. در پایان این فصل، نتایج نگارنده از این تحقیق خواهد­آمد.  

 1 ـ2ـ اهمیت و ضرورت تحقیق

   اهمیت پژوهش و تحقیق بر هیچ­کس پوشیده­نیست و همگان در این نکته اتفاق­نظر دارند که برای پیشرفت در علم و کشف حقایق در هر زمینه­ای، تحقیق امری ضروری است؛ به­گونه­ای که نمی­توان انتهایی برای نیاز به­مطالعه متصور­شد. در حوزة متون مانوی نیز، تحقیقات بسیاری انجام ­شده که در زمینة ترجمه متون و اشعار مانوی، بررسی ساختار دستور زبان در نوشته­های مانوی، ریشه­شناسی و همچنین مطالعاتی در مورد ویژگی­های شعر مانوی مانند بررسی وزن اشعار بوده ­است. در مورد مانی و عقاید او نیز کتابهای ارزشمند زیادی توسط نویسندگان و دانشمندان ایرانی و غیر­ایرانی نوشته­شده­است. اما در بررسی این آثار به­شیوة ادبی، به­گونه­ای که هدف این پایان نامه است، یعنی  بررسی آرایه­های ادبی کار چندانی انجام­نگرفته­است. شاید این تحقیق نگاهی نو به­این آثار باشد.

1ـ3ـ هدف تحقیق

هدف این تحقیق، بررسی ادبی آثار مانوی است؛ مقوله­ای که شاید کمتر به­آن توجه­شده­باشد. زیرا از جنبه­ های دیگر همچون ترجمه، تجزیه­و­تحلیل ساخت دستور زبان و ریشه­شناسی بررسی­های بسیاری انجام­شده و کتاب­های بارزی در هر کدام از این زمینه­ها نوشته­شده ­اند. اما می­توان­گفت خلأ تحقیق از جنبه ادبی این متون احساس می­ شود که هدف این پایان نامه ، به­نوعی پر­کردن این خلأ است.

1ـ4ـ پیشینة تحقیق

 مطالعات مانوی از نیمة دوم قرن شانزدهم آغاز­شدند؛ زمانیکه مدافعان کلیسای کاتولیک به­مارتین­لوتر و عقاید او حمله­کردند و  “عقاید جدید او” را حیات دوباره انحرافات مانی نامیدند. این حملات بی­پاسخ نماندند و در سال 1578 نخستین مطالعه مانوی شکل­گرفت. نویسنده­ای به­نام سیراكوس اسپانبرگ “Cyriacus Spangenberg”  اتهامات وارده به­مارتین­لوتر را مبنی بر اینکه او انحرافات مانی را رواج­می­دهد، رد­کرد. او تلاش­کرد ثابت­کند که عقاید این دو نفر هیچ نقطه­اشتراکی با­هم ندارند. این اختلافات تا مدت­ها ادامه داشتند و جالب به­نظر می­رسیدند زیرا باعث جمع­آوری و انتشار یادداشت­های پراکنده در مورد مانی و مانویت در نوشته­های یونانی و لاتین می­شدند. این شیوه در طول قرن هفدهم نیز ادامه­افت.

 مری­بویس متون مهمی را در مقاله­ای به­نام “چند سرود ابجدی پارتی” چاپ­کرد و در سال 1954 کتاب “سری سرودهای مانوی به پارتی” را منتشر­نمود.

ترجمه آلمانی تمام سرودهای ایرانی و ترکی توسط هانس­یواخیم­كلیم­كانت “H.-J.Klim Keit” در 1989 و نسخه تصحیح­شده آن در 1993 چاپ­شد. رونوشت و ویرایش بخشی از ” سرودهای مانوی” توسط زوندرمان در 1990 چاپ­شد و مجموعه متون آن، سال­ها بعد درسال 2000 به چاپ­رسید. سرودهای جدلی مانوی در 1997 توسط شروو منتشر­شدند.

در میان نویسندگان ایرانی می­توان به­ابوالقاسم اسماعیل­پور اشاره­کرد. ایشان کتاب­های “سرودهای روشنایی” را در سال 1385 و “ادبیات گنوسی” را در سال نوشت. کتاب سرودهای روشنایی دربردارنده متون و شعرهای مانوی است. “نوشته های مانی و مانویان” اثر ایرج وامقی به­سال1378، شامل ترجمة متون است و در پاورقی تا حد زیادی به­نمادهای به­کار­رفته در متون و اشعار مانوی می ­پردازد. فصل دوم کتاب “شعر در ایران پیش از اسلام” نوشتة محسن ابوالقاسمی در سال 1374 به­شعر در ایران میانه، اشعار جامعه مانوی و قالب­های شعری می ­پردازد.

1ـ5ـ روش تحقیق

  شیوة تحقیق در این پایان نامه به­صورت کتابخانه­ای بوده که با مطالعه کتاب­ها و مقالات علمی مرتبط و نوشتن آنها به­صورت برگیزه بوده ­است. همچنین از سایت­های معتبر، در­جای خود استفاده­شده­است.

1ـ6ـ سؤالات تحقیق