چكیده

مقامه نوعی داستان پردازی با جملات زیبا و كلمات مسجع است كه آرایه‌های ادبی در آن به صورتی زیبا به كار می‌رود. این فن، یكی از مهمترین فنون ادبیات عربی است و هدف آن بیشتر بعد هنرنمایی لفظی آن است تا بعد داستانی آن. از اهداف نویسندگان مقامات همچنین، جنبة قدرت نمایی و هنرنمایی و آموزش واژگان به علاقه­مندانش بوده است. یكی از آثار نوشته شده در این زمینه، كتاب المقامه اثر نویسندة مشهور عرب، دكتر شوقی ضیف است. نویسنده با همكاری جمعی از ادبای كشورهای عربی، در این كتاب به معرفی و بررسی این هنر و بزرگانش همچون بدیع الزمان همدانی و حریری و ناصیف یازجی پرداخته است و سبك و اسلوب نگارش و موضوعاتی كه در مقامات آنها مطرح شده را  به شكلی دقیق مورد مطالعه قرار داده است؛ بنا بر این، ترجمة این اثر به زبان فارسی می‌تواند گامی هرچند كوچك در راستای معرفی فن مقامه نویسی در ادبیات عربی به جامعۀ فارسی زبان باشد. همچنین این ترجمه می‌تواند مورد استفادة پژوهشگران در حوزة زبان و ادبیات عربی قرار گیرد. در ترجمۀ این كتاب، ابتدا مقدمه‌ای دربارة زندگی نامة نویسنده و آثار علمی او به رشتة تحریر درآورده‌ایم و پس از آن به نقد و بررسی اجمالی كتاب المقامه پرداخته‌ایم. سپس به ترجمة كتاب اقدام نموده و در این كار تمامی ابیات و عبارات عربی مورد استشهاد را به دقت اعراب گذاری و ترجمه كرده‌ایم. در طول ترجمه، قسمت‌هایی را كه بنا به مقتضیات كار به اصل اثر افزوده‌ایم، در بین علامت «[]» قرار داده‌ایم.

واژگان كلیدی: مقامات، ادبیات عربی، سبك شناسی،‌ شوقی ضیف.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                   صفحه

. 1

ضرورت انجام تحقیق. 2

سابقه و پیشینة موضوع. 2

تعریف مسأله و بیان سؤال‌های اصلی تحقیق. 2

فرضیه‌های تحقیق. 3

اهداف تحقیق. 3

بیان روش تحقیق. 3

… 5

1- زندگی نامۀ مولّف… 6

2- آثار 7

3- جایگاه شوقی ضیف در ادبیات عربی. 11

4- معرفی كتاب «المقامة» 12

4- 1. كتاب شناسی.. 12

4- 2. موضوع كتاب… 13

4- 3. بخش‌های كتاب… 13

4- 3- 1. بخش اول: معنای مقامه. 13

4- 3- 2. بخش دوم: مقامه های بدیع الزمان همدانی.. 13

4- 3- 3. بخش سوم: مقامه های حریری.. 14

4- 3- 4. بخش چهارم: دیگر مقامه‌ها 14

4- 4. جایگاه كتاب در دیگر تحقیقات… 15

5- بررسی كتاب «المقامة» 15

5- 1. بررسی ساختار شكلی.. 16

5- 1- 1. عنوان كتاب… 16

5- 1- 2. مقدمة كتاب… 16

5- 1- 3. فصل بندی كتاب… 16

5- 1- 4. مصادر و منابع.. 16

5- 1- 5. فهرست كتاب… 17

5- 2. بررسی محتوایی كتاب.. 17

5- 2- 1. اسلوب كتاب… 18

5- 2- 2. شیوۀ نویسنده در تألیف كتاب… 18

5- 2- 3. رویكرد نویسنده به موضوع. 19

5- 2- 4. ویژگی‌های كتاب… 19

21

مقدّمۀ نویسنده 22

24

1- معنی لغوی.. 24

2- معنی اصطلاحی. 25

3- ویژگی‌ها و صفات.. 26

4- در ادبیّات جهان. 27

ن. 29

1- بدیع‌الزّمان. 29

2- تألیف مقامات به دست بدیع‌الزّمان. 32

3- موضوع. 41

4-اسلوب.. 49

.. 61

1- حریری.. 61

2- تألیف مقامات توسّط حریری.. 64

3- موضوع. 74

4- اسلوب.. 88

… 99

1- در طول تاریخ. 99

2- مقامة یازجی. 102

3- ویژگیها و صفات مقامات یازجی. 107

.. 137

. 138

مقدمه

هنر نویسندگی به شکل مقامات یکی از شاهکارهای نظم و نثر در زبان عربی است. این هنر از دیرباز مورد توجه نویسندگان بزرگ عرب قرار گرفت و به عرصه ای برای نشان دادن هنرنمایی بزرگانی همچون بدیع الزمان همدانی و حریری و دیگران تبدیل شد.

منابع موجود نشان می دهد که بدیع الزمان همدانی (متوفّی 398هـ .ق) نخستین کسی بوده است که این فن را ابداع نمود و اثر او تا حد زیادی در آن زمان مورد توجه همگان قرار گرفت. پس از او، نویسندگان بزرگی همچون حریری، سیوطی، زمخشری، ناصیف یازجی، ابن وردی و دیگران به همان سبک مقاماتی را به رشتة تحریر در آوردند و در دوره های مختلف این هنر را به کمال و رشد بالایی رسانیدند.

نویسندگان معاصر و بخصوص دکتر شوقی ضیف نویسندة کتاب «المقامه»، سعی بر آن داشته اند که با گردآوری اخبار گذشتگان و در نهایت ارزیابی آنها، تصویر روشنی از موضوع مقامه و اسلوب و شیوة نویسندگان مقامات ارائه دهند و با تحلیل و بررسی دقیق مقاماتی همچون مقامات بدیع الزمان و حریری و از متأخرین مقامات ناصیف یازجی، این هنر را به همگان بشناسانند.

نگارنده در این اثر بر آن است که با ترجمة کتاب «المقامه» و بررسی شکلی و محتوایی آن، عملکرد نویسنده را مورد ارزیابی قرار دهد. بنابراین مطالب این رساله در دو بخش ارائه شده است. بخش نخست آن به بررسی اجمالی و معرفی زندگی نامه و آثار مؤلف کتاب و تحلیل و بررسی خود کتاب اختصاص دارد و بخش دوم آن نیز به ترجمة این کتاب پرداخته است.

ضرورت انجام تحقیق

با توجه به اینکه معرفی مقامات و شیوة داستان نویسی در زبان عربی، اهمیت خاصی دارد؛ این بررسی و ترجمه می تواند گام مفیدی در این رابطه برداشته و مورد استفادة پژوهشگران و اهل ادب و علاقمندان به هنر نویسندگی و آرایه های ادبی قرار گیرد.

سابقه و پیشینة موضوع

کتاب «المقامه» تا کنون به فارسی ترجمه نشده است و این ترجمه و بررسی، اولین اثر برگردان از عربی به فارسی در زمینة مقامات به شمار می­آید. از این رو تحقیق حاضر را
می­توان گامی مفید در زمینة معرفی مقامات دانست.

تعریف مسأله و بیان سؤال‌های اصلی تحقیق

مقامات به عنوان یکی از گونه های داستان نویسی در ادبیات عربی از دیرباز، جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است. مقامه نویسی در زبان عربی از اهمیّت بالایی برخوردار است؛ زیرا مقامات در قالب داستان های کوتاه، همزمان دو هدف را دنبال می کند. یکی هدف تعلیمی و دیگری هدف داستانی و روائی است. مقامات به ویژه از جهت آموزشی برای گذشتگان اهمیت فراوانی داشته است و برای آموزش واژگان غریب و نامأنوس در مجالس درس و بحث مورد استفاده قرار می­گرفته است. اگر چه آثار فراوانی پیرامون ارزش و منزلت مقامات نگاشته شده است اما مقامات دارای ابعاد بسیار گسترده تری است که بررسی آن، خواننده را به شناخت بهتری در باب فن مقامات، رهنمون می شود.

ترجمه و نقد اثر حاضر تلاشی برای معرفی بهتر فن مقامات به فارسی زبانان و علاقمندان به ادبیات داستانی است. نگارنده در این پایان نامه با ارائۀ­ ترجمه ای از کتاب «المقامه» و افزودن بررسی و تحلیل بر مقامات تلاش نموده تا این هنر ویژة داستان سرایی را معرفی نماید.

این نوشتار در پی آن است که به سؤالات زیر پاسخ دهد:

1- کتاب مورد ترجمه از زوایای گوناگون چه ویژگی­هایی دارد؟

2- تا چه میزان اصول داستان نویسی در مقامات در مقایسه با الگوهای موجود داستان نویسی رعایت شده است؟

3- اهداف نویسندگان مقامات چه بوده است؟

فرضیه‌های تحقیق

در بررسی کتاب «المقامه»، پیش فرض های زیر را در نظر داشته ایم:

1- نثر به کار رفته در مقامات، نثری مصنوع و متکلّف است.

2- ساختار و شکل گیری داستان در مقامات، شکلی منحصر به فرد و خاص است که همپوشی­هایی با داستان نویسی مدرن دارد.

3- هدف نخست در نگارش مقامات، جنبة تعلیمی آن می باشد.

اهداف تحقیق