الملخص

هدف القرآن، هدایة  البشر کله على اختلاف أجناسهم وأزمانهم إلى الکمال والسعادة ویجب لهذه الهدایة، إبلاغ نداء الكتاب السماوی علی أساس سلائق المخاطبین وقدراتهم الفكریة، فحاول هذا البحث دراسة کیفیة بیان الرب إزاء الاتجاهات الفکریة منها المؤمنین والکافرین والمنافقین وأهل الکتاب بالاستفادة من القواعد البلاغیة بناء على المنهج الوصفی والتحلیلی وأن یقدم مجموعة منتظمة من الأسلوب البیانی وكیفیة الخطاب القرآنی. ومن أهم نتایج هذه الدراسة هی أن الخطاب القرآنی باعتباره خطاباً لغویاً من الله سبحانه وتعالى إلی العباد (المخاطَبین) عبر النص القرآنی بغیة لهدایتهم إلی الکمال، یخاطب فئات مختلفة من الناس فکان لکل فئة منهم خطاب یمیزها عن غیرها، حسب مقتضى الحال وداعیة المقام، فنجد فیه التنوع على حسب حال المخاطبین أی حالاتهم النفسیة والثقافیة والاجتماعیة. إن الله تعالى امتاز خطاب المؤمنین بالتعظیم والتشریف فجاءت العبارات واضحة سلسة عذبة خالیة من الشدة والقوة فی حین امتاز خطاب الکفار بالزجر والترهیب والوعید بلهجة شدیدة وألفاظ عنیفة قویة تنفیراً لنهم وتحذیراً لهم بخطاب غیر مباشر وبصیغة الغائب. فأکثر الخطاب القرآنی فی المنافقین،کان فی رسم معالمهم الشخصیة باعتبار أنهم کانوا صورة جدیدة مجهولة للمؤمنین وهی فی حاجة إلى مزید من البیان حتى یتعرفوا بسماتها الكثیرة المغلقة الملتویة. وهو خطاب مقرون بالوعد والوعید والزجر والتهدید والذم والاستهزاء بنسبة إلیهم بأسلوب قوی ولهجة شدیدة وردّ حاسم وألفاظ عنیفة. ثم نجد فی القرآن الكریم خطاباً موجهاً إلى أهل الكتاب، وهم الیهود والنصارى على کثرته وتنوعه فی أسالیب الخطاب، حیناً یخاطبهم بالخطاب المباشر وحیناً آخر یخاطبهم عن طریق النبی (صلی الله علیه وآله) ومرة یخاطبهم من قبیل الوصف. وکل نوع من هذه الخطابات، کانت مطابقة لحال المخاطب وغرض الخطاب ویستخدم فی الذم أو المدح أو کلیهما حسب سیاق الکلام. فإن القرآن الکریم یواجه السلائق المختلفة الفکریة حسب عقائدهم الفکریة وموقفهم من إجابة فطرتهم وهی التوحید، أی هذه المبادئ الفکریة کانت سبب إختلاف الخطاب ولم تکن الذات والقومیة.

المفردات الرئیسیة: الخطاب القرآنی، المؤمنون، الکافرون، المنافقون، أهل الکتاب.

 

 

 

 

چکیده

هدف قرآن، هدایت تمام انسان‌ها به سوی کمال و سعادت است. و لازمه‌ی این هدایت، رساندن پیام کتاب آسمانی فراخور سلیقه‌های فکری مخاطبان و قدرت اندیشه آنان است. این پژوهش سعی دارد چگونگی و نحوه‌ی بیان و گفتار خداوند در برابر این گرایش‌های فکری (مؤمنان، کافران، منافقان و اهل کتاب)، و خصوصیات و ویژه‌گی‌هایی که خطاب هر گروه را از گروه دیگر متمایز می‌سازد، بیان نماید و در پی آن یک جمع بندی مشخص از اسلوب بیانی و نحوه خطاب قرآن کریم در اختیار خواننده قرار دهد. از جمله دستاورد‌های پژوهش حاضر آن است که قرآن, گروه‌های مختلف مردم را با هدف هدایت ایشان به سوی کمال، مورد خطاب قرار داده است وکیفیت خطاب هر گروه متناسب با شرایط روحی، فرهنگی، شناختی و اجتماعی آنان متفاوت می‌باشد. خداوند سبحان مؤمنان را با خطاب تشریف و تعظیم گرامی داشته و با کلماتی لطیف، نرم و به دور از هر گونه شدت  و خشونت آنان را مورد ندا قرار داده است و این در حالی است که خطاب خداوند به کفار غیر مستقیم ، زجر‌آور، تهدید کننده ، تهکمی و همراه با کلماتی خشن و کوبنده است که نشان از دوری جستن و برائت از ایشان دارد. شایان ذکر است که بیشترین خطاب قرآن نسبت به منافقان در بیان ویژگی‌های شخصیتی آنان است؛ چرا که این گروه برای مؤمنان چهره‌ای جدید و نا‌شناخته‌اند و نیاز به شرح و توضیح بیشتری دارند و از خصوصیات این خطاب می‌توان به زجر آور بودن، سرزنش کننده و بشارت دهنده به عذاب اشاره کرد که با بیانی تند و کوبنده و الفاظی قوی و خشن مخاطبان خود را مورد خطاب قرار می‌دهد. خطاب متعدد و متنوع قرآن نسبت به اهل کتاب در مواردی مستقیم است و در مواردی غیر مستقیم (به واسطه پیامبر). شایان ذکر است که این تعدد خطاب و تنوع آن, متناسب با حال مخاطب و غرض خطاب است و مطابق با سیاق کلام گاهی برای ستایش وگاهی برای سرزنش مخاطب و یا هر دو به کار می‌رود.

بنابراین قرآن کریم سلیقه‌های مختلف فکری را متناسب با افکار و عقاید‌شان ، مورد خطاب قرار داده است و به عبارت دیگر این افکار و عقائد آنهاست که سبب اختلاف خطاب می‌شود نه شخصیت و قومیت آنان.

واژگان کلیدی: خطاب قرآنی ، مؤمنان، منافقان، کافران، اهل کتاب.

 

 

الفهرس

العنوان                                                                                    الصفحه                                                

التمهید…………………………………………………………………………د

الفصل الأول: المقدمة

1-1-بیان المسألة……………………………………………………………….1

1-2- الأبحاث السابقة…………………………………………………………..2

1-3- أهداف البحث……………………………………………………………3

1-4-دوافع البحث وأهمیته……………………………………………………….3

1-5-فوائد البحث………………………………………………………………3

1-6- أسئلة البحث …………………………………………………………….4

الفصل الثانی: فی الإطار النظری للدراسة

2-1- تعریف المصطلحات………………………………………………………..5

2-1-1- الخطاب……………………………………………………………5

2-1-1-1- الخطاب فی اللغة………………………………………………5

2-1-1-2- الخطاب فی الاصطلاح…………………………………………6

2-1-1-3- الخطاب فی القرآن…………………………………………….8

 

2-1-2- السیاق…………………………………………………………….9

2-1-2-1- السیاق فی اللغة……………………………………………….9

2-1-2-2- السیاق فی الاصطلاح…………………………………………10

2-1-2-3- أهمیة السیاق………………………………………………..17

2-1-3- البلاغة…………………………………………………………..21

2-1-3-1- البلاغة فی اللغة………………………………………………21

2-1-3-2- البلاغة فی الاصطلاح…………………………………………22

2-2- البلاغة والخطاب…………………………………………………………26

2-2-1- أهمیة علم البلاغة فی فهم الخطاب والوقوف علی أغراضه………………….26

2-2-2- البلاغة فی الخطاب…………………………………………………28

 

 

العنوان                                                                                                          الصفحة 2-2-2-1- جمل الخطاب بین الخبر والإنشاء…………………………………..29

2-2-2-2- التقدیم والتأخیر وعلاقته بالخطاب………………………………34

2-2-2-3- التعریف والتنکیر وعلاقته بالخطاب……………………………..38

2-2-2-4- الفصل والوصل وعلاقته بالخطاب………………………………40

2-2-2-5- الحذف والذکر وعلاقته بالخطاب………………………………44

2-3- دور المخاطب فی صیاغة الخطاب……………………………………………46

الفصل الثالث: مستوى الخطاب القرآنی

3-1- تمهید………………………………………………………………….54

3-2- خطاب المؤمنین………………………………………………………….55

3-2-1- النتیجة…………………………………………………………..78

3-3- خطاب الکافرین…………………………………………………………79

3-3-1- النتیجة…………………………………………………………..99

3-4- خطاب المنافقین………………………………………………………..100

3-4-1- النتیجة…………………………………………………………119

3-5- خطاب أهل الکتاب…………………………………………………….119

3-5-1- الدعوة إلى المشترکات…………………………………………….128

3-5-2- الدعوة إلى تصحیح عقیدة التوحید…………………………………..130

3-5-2-1-الیهود…………………………………………………….130

3-5-2-2- النصارى………………………………………………….137

3-5-3- الدعوة إلى نبوة محمد (صلى الله علیه وآله)…………………………..142

3-5-4- تذکیرهم بالنعم………………………………………………….146

3-5-5- تقسیم أهل الکتاب بالمشرک والمؤمن والمنافق…………………………149

3-5-6- الصفات الشخصیة……………………………………………….151

3-5-7- النتیجة…………………………………………………………153

الخاتمة……………………………………………………………………….154

فهرس المصادر والمراجع………………………………………………………..157

1-المراجع باللغة العربیة…………………………………………………….157

 

 

العنوان                                                                                                                الصفحة

2-المراجع باللغة الفارسیة…………………………………………………..163

3- الرسائل الجامعیة……………………………………………………….163

4-المصادر الإلکترونیة……………………………………………………..163

 

بیان المسألة

إن البشر، یختلف بعضهم بعضاً إرادة وفطرة وذوقاً والموهبة الفكریة، وتتعدد أسالیبهم فی کشف الحقیـقة؛ لهذا ینبغی للقرآن وهو أكبر حجة ومعیار للحق أن یقنع اكثر الناس رغم الفروق السائدة فی سلائقهم لیصدقوه ولا یستعصی أسلوبه الفكری والبیانی على أحد الدارسین.

هذا البحث یحاول أن یبین كیفیة بیان الرّب فی القرآن الكریم وخطابه للسلائق المختلفة الفكریة منها ( المؤمنون والمنافقون واهل الكتاب والكفار) أی ماذا یعنی ویهدف القرآن عندما یخاطب فئة خطاباً ساخراً، وما فرق هذا، مع خطابه غیر المباشر والتعجیزی والتلوینی وأنواع من الخطاب الآخر فی منظور القرآن؟ یهدف هذا البحث مع الأخذ من مضمون التفاسیر والاستفادة من القواعد البلاغیة، أن یقدم مجموعة منتظمة من الأسلوب البیانی وكیفیة الخطاب القرآنی.

هدف القرآن، هدایة البشر كله إلى النور والاسلام ویلزم لهذه الهدایة، إبلاغ نداء الكتاب السماوی علی أساس سلائق المخاطبین وقدراتهم الفكریة؛ لهذا یختلف خطاب القرآن بالنسبة للسلائق المختلفة والأفراد، فلهذا نرى أن الخطاب، مواقف؛ مباشر وصریح أو ایمائی وغیر مباشر ویبعث علی الأمل

 

والرجاء وتأیید المخاطب وفی مواقف، یدل علی الرفض وعدم الأمل.

وجدیر بالذكر، إن نقد السلائق الفكریة فی القرآن الكریم شكلاً وماهیة فی غایة الدقة ومتفاوت عن الأخری؛ كان هذا البحث بصدد دراسة أسالیب الخطاب وبیان الرّب فی القرآن لتلقی المسلمین المناهج الخطابیة القرآنیة لحیاتهم الراهنة.

1-2- الأبحاث السابقة

ینبغی أن یقال عن طریقة تعبیر القرآن فی مواجهة مختلف السلائق الفكریة مع نظرة بلاغیة؛ لیـس هناک کتاب مستقل وشامل لمعالجة السلائق الفكریة وأسالیب بیان القرآن وخطابه إلاّ أنه هناك دراسات لا ترتبط بموضوعنا ارتباطاً، هی :

1 –”الخطاب القرآنی دراسة فی العلاقة بین النص والسیاق” تألیف خلود العموش؛ ولعل لهذا الکتاب أکثر ارتباطاً مع ما کنا فی صدده، لکن هناک فرق فی الرؤیة للبحث، فی الواقع هذا الکتاب یشتمل على عرض لمقولات تحلیل الخطاب عند المحدثین، وبیان لقراءات الأوائل للخطاب القرآنی وبیان آراء الفریقین فی تفسیر العلاقة بین الخطاب والسیاق واستخدم سورة البقرة کنص ثابت محفوظ ـ کما قاله المؤلف ـ محاولة لتقدیم القراءة الجدیدة لبعض مفردات نظریة العلاقة بین النص والسیاق فی الخطاب القرآنی.

2-“الحوار فی القرآن” تألیـف علامة محمد حسین فضل الله (ره)؛ وهذا الکتاب یبـحث عن سبل