فهرست مطالب

فصل اول: كلیات و مباحث مقدّمات

بخش اوّل: كلّیات… 2

1. بیان مسأله. 2
2. ضرورت و هدف تحقیق.. 3
3. پیشینه تحقیق.. 4
4. روش تحقیق.. 7

بخش دوم: مباحث مقدماتی.. 8

1. سیر تاریخی و اقدامات صورت گرفته درباره علم دینی.. 8
2. زمینه‌های طرح و بسط اندیشه‌ی علم دینی.. 10
3. معنا و مفهوم علم دینی.. 13
4. رویكردهای عمده در باب علم دینی.. 25

نگاه و روایت اول. 25

نگاه و روایت دوم. 28

نگاه و روایت سوم. 30

5. چالش‌های نظری فراروی علم دینی.. 33

فصل دوم:گزارش و سنجش دیدگاه دكتر عبدالكریم سروش

مقدمه. 37

بخش اول: رویكرد مثبت و ایجابی به علم دینی.. 38

1. مقصود از علوم انسانی.. 38
2. تجربی بودن علوم انسانی.. 39
3. تعریف علوم انسانی.. 40
4. تفكیک مقام گردآوری از مقام داوری.. 41
5. وابستگی علم به جهان بینی و ایدئولوژی عالِم در مقام گردآوری.. 42
6. اسلامی كردن علوم انسانی.. 45

جمع‌بندی.. 47

بخش دوم: رویكرد انتقادی و سلبی به علم دینی.. 49

1. عوامل و انگیزه‌های دینی كردن علم. 49

نقد و سنجش…. 50

2. علم دینی در مقام ثبوت و نفس الأمر. 53

نقد و سنجش…. 54

3. علم دینی و فرایند تكوین علوم. 55

نقد و سنجش…. 58

4. شواهدی تاریخی بر بی‌ نتیجه بودن ایده علم دینی.. 61

نقد و سنجش…. 63

5. علم دینی ممكن امّا نامطلوب… 64

6. 

7.  

نقد و سنجش…. 65

جمع‌بندی.. 69

فصل سوم:گزارش و سنجش دیدگاه آقای مصطفی ملكیان

مقدمه. 75

1. مقصود از علم دینی.. 75
2. نقصان علوم انسانی موجود. 77

نقد و سنجش…. 80

3. تعارض علم و دین.. 84

نقد و سنجش…. 87

4. امكان علم دینی.. 91

الف) تصحیح علوم موجود. 91

نقد و سنجش…. 92

ب) تأسیس علوم جدید. 93

انتقاد اول. 94

نقد و سنجش…. 95

انتقاد دوم. 98

نقد و سنجش…. 99

انتقاد سوم. 102

نقد و سنجش…. 103

ج) الهام گرفتن از گزاره‌های دینی در ساخت نظریّه‌های علمی.. 106

نقد و سنجش…. 106

5. مطلوبیّت علم دینی.. 107

نقد و سنجش…. 109

جمع بندی.. 111

فصل چهارم: گزارش و سنجش دیدگاه دكتر علی پایا

مقدمه. 119

1. تفاوت علم و فناوری.. 120

نقد و سنجش…. 124

2. امتناع علم دینی و امکان فناوری دینی.. 126

نقد و سنجش…. 127

3. علم دینی و حوزه علوم انسانی و اجتماعی.. 129

نقد و سنجش…. 131

4. نقد استدلال‌های مدافعان علم دینی.. 132

الف) نقد دیدگاه آقای ریاحی و همكاران. 133

ب) نقد دیدگاه دكتر خسرو باقری.. 134

نقد و سنجش…. 137

ج) نقد دیدگاه آقای بستان. 139

نقد و سنجش…. 140

جمع بندی.. 141

فصل پنجم: گزارش و سنجش دیدگاه دكتر بیژن عبد الكریمی

مقدمه. 145

1. طرح علوم انسانی اسلامی، ایده‌ای تاریک و ناروشن! 146

الف) معانی «دین یا الهیات» و «علوم انسانی». 146

ب) صورت‌بند‌ی‌های مسأله. 147

نقد و سنجش…. 151

2. طرح علم دینی یا شرق شناسی وارونه؟. 157

نقد و سنجش…. 158

جمع‌بندی.. 160

نتایج و پیشنهاد‌ها. 161

فهرست منابع. 164

چکیده

این نوشتار به گزارش و سنجش انتقادهای چهار مخالف و منتقد مهم علم دینی در ایران، دكتر عبدالكریم سروش، آقای مصطفی ملكیان، دكتر علی پایا و دکتر بیژن عبدالکریمی می‌پردازد. پیش از آغاز مباحث اصلی، به منظور در اختیار داشتن چارچوبی مفهومی و روشن شدن جوانب بحث، از مباحثی چون معنا و مفهوم علم دینی، زمینه‌های طرح و بسط اندیشه علم دینی و رویكردهای عمده در باب علم دینی، سخن به میان آمده است.

اندیشه دكتر سروش در باره علم دینی، از پیشگامی در ارائه قرائتی از علم دینی در ایران تا نامطلوب دانستن علم اسلامی، در نوسان بوده است. او در اوایل دهه 60  به ارائه و تبیین قرائتی حداقلی از علم دینی می‌پردازد امّا در دهه 70، جریان دینی كردن علم در جهان اسلام را به شدّت مورد انتقاد قرار می‌دهد. دكتر سروش در ضمن انتقادهای خود با تفكیكی كه میان مقام ثبوت و نفس الأمر و مقام اثبات و تحقّق خارجی علوم قائل می‌شود، خواسته یا ناخواسته، توجه موافقان را به پرهیز از خلط میان این دو مقام معطوف می‌كند؛ خلطی كه خود او نیز در انتقادهایش مانند برخی موافقان، مصونِ از آن نمانده است.

انتقادهای آقای ملكیان با صبغه‌ای تحلیلی و دقّت و ثمربخشی افزون‌تر، در عین حال كه قابل نقد و پاسخ است، موافقان را متوجه پیش فرض‌ها و مقدّمات اندیشه‌ی تولید علم دینی می کند. او كه علم دینی را منطقاً ممكن می‌داند، كوشش‌های انجام شده را ناموفق ارزیابی می‌كند و از دغدغه‌های مهم و مغتنمی در این باره سخن می‌گوید. دكتر علی پایا از موضع یک مدافع فلسفه‌ علم رئالیستی انتقادی، به تحلیل و واكاوی ایده علم دینی می‌پردازد. او با تأكید بر تفاوت علم و فناوری و نیز دوگانه دانستن ماهیت علوم اجتماعی و برخی علوم انسانی، ضمن اصرار بر امتناع علم دینی، از امكان و مطلوبیت فناوری بومی و دینی، دفاع می‌كند.

خلاصه آن‌كه انتقادهای این چهار مخالف نه تنها عرصه را بر موافقان تنگ نمی‌كند و این اندیشه را با چالشی جدّی مواجه نمی‌سازد بلكه حاوی نكته‌های مثبت و مفیدی است كه بر مباحث نظری این مقوله روشنی می‌بخشد و خلأها و زوایای پنهان آن را در معرض دید موافقان قرار می‌دهد كه به مهم‌ترین آن‌ ها اشاره شد. در نقد و سنجش انتقادهای مذكور ضمن گزارش دقیق و منصفانه هر انتقاد، از روش تحلیلی استفاده شده است.