فصل اول : مقدمه

1-1-كلیات………………………………………………………………………… 2

1-2-اهمیت و ضرورت تحقیق ……………………………………………………. 5

1-3-هدف تحقیق…………………………………………………………………. 6

1-4-روش تحقیق…………………………………………………………………. 7

 

فصل دوم:پیشینه تحقیق

2-1- پیشینه تحقیق………………………………………………………………. 9

 

فصل سوم: حرف‌نویسی ، آوانویسی و ترجمه

3-1-حرف‌نویسی………………………………………………………………….. 13

3-2-آوانویسی……………………………………………………………………… 17

3-3-ترجمه……………………………………………………………………….. 20

 

فصل چهارم:ریشه‌شناختی واژگان

ریشه‌شناختی واژگان……………………………………………………………….. 25

 

فصل پنجم :نتیجه‌گیری

نتیجه‌گیری………………………………………………………………………… 94

منابع ……………………………………………………………………………… 96

كلیات

زبان‌هایی كه در ایران از قدیم‌­ترین روزگاران تاكنون متداول بوده‌اند از نظر ویژگی‌های زبانی، وجوه مشتركی دارند. این مجموعه زبان­­ها را اصطلاحاً گروه زبان­های ایرانی می­نامند. از نظر تاریخی زبان­های ایرانی به سه دسته تقسیم می­شوند: زبان­های دوره باستان، دوره میانه و دوره نو. در سال 331 قبل از میلاد، داریوش سوم- شاهنشاه هخامنشی- به قتل رسید. با قتل او دوره جدیدی برای زبان‌های ایرانی آغاز شد كه تا سال 867 م. برابر با 254ﻫـ. ق. (سالی كه یعقوب لیث صفاری به سلطنت رسید و زبان فارسی، زبان رسمی دولت ایران شد.) ادامه یافت. این دوره برای زبان‌های ایرانی دوره میانه است.

فارسی میانه زبانی ایرانی است كه از فارسی باستان پدید آمده است و فارسی نو دنباله آن است. آغاز فارسی میانه به زمان پس از فروپاشی شاهنشاهی هخامنشی و پایانش به كهن­ترین شواهد فارسی نو باز می­گردد. بر این اساس دوران طولانی­ای از سده سوم پیش از میلاد تا سده‌های هشتم و نهم میلادی، مدت زمانی است كه در آن فارسی میانه زبانی زنده بوده است. اما به عنوان زبان مرده مذهبی تا سده­های نهم و دهم میلادی به وسیله زردشتیان ایران به كار گرفته شد و حتی تا سده سیزدهم میلادی مانویان واحه ترفان تركستان چین نیز آن را به كار برده‌اند. پارسیان هند نیز با میراث ادبی فارسی میانه

 خود تا حدی آشنایی داشتند تا اینكه در سده هجدهم میلادی دانشمندان اروپایی به بررسی و شناخت علمی این زبان نایل شدند(اشمیت، 1382: 223).

زبان‌های دوره میانه را به دو گروه زبان‌های ایرانی میانه غربی و میانه شرقی تقسیم می‌كنند. از گروه زبان‌های ایرانی میانه غربی از دو زبان آثار عمده­ای در دست است: زبان پارتی (یاپهلوانیگ یا پهلوی اشكانی) و فارسی میانه یا پهلوی. این مجموعه به فعالیت در حوزه فارسی میانه یا پهلوی می ­پردازد. زبان فارسی میانه یا پهلوی زبان جنوب و جنوب غربی ایران بوده و زبان رسمی در دوره ساسانیان به شمار می­رفته است. در دوران ساسانی كتاب‌های بسیاری به زبان پهلوی نوشته شد كه البته بسیاری از آنها در رویدادهای مربوط به جنگ‌های ایران و روم و ایران و عرب از میان رفت، ولی بسیاری از این‌ها در دوران پس از اسلام مجدداً به الفبای زند بازنویسی شد. این فرایند بازنویسی به‌دست موبدان و دستوران زردشتی انجام می‌شد تا از گزند و آسیب مصون بمانند، در همان زمان بسیاری از آن نوشته‌ها به­دست ایرانیان نو مسلمان به عربی بازگردانده شد تا مجموعه فرهنگی ایرانیان باستان هم وارد اسلام گردد و هم از خاموشی آن جلوگیری شود. از این دست كتاب‌ها می‌توان به آثار با ارزشی مانند دینكرد، بندهشن و گجستك ابالیش و همچنین شكند گمانیک ویچار اشاره نمود. همچنین در دوره ساسانی كتاب‌های اوستا به زبان پهلوی (از اوستایی) ترجمه شد تا همه مردم بتوانند از آن بهره­مند شوند و آن را بخوانند. از این رو كتاب‌های بسیاری به زبان پهلوی از روی اوستا نوشته شد و همه اینها بر غنا و ارزش ادبی زبان و ادبیات پهلوی افزود.

 پهلوی منسوب به پهلَو است و این واژه از صورت ایران باستان پَرثََوَه آمده­است (آموزگار، تفضلی، 1382: 13). در این زبان پرثوه نام سرزمین و قومی است كه در زمان هخامنشیان معروف بوده است، همان سرزمینی كه امروز خراسان نامیده می‌شود و در شمال و شمال شرقی ایران قرار دارد. تبدیل پَرثَوَه به پهلَو نتیجه قانون‌های آوا­شناسی است كه در این سرزمین حكمفرما است (تاوادیا، 1348: 1). از آنجا كه این زبان به ایالت فارس تعلق داشته است و نیز به علت اینكه از نظر ساختمان زبانی در مرحله­ ای میان فارسی باستان و فارسی نو (دری) قرار دارد، محققان جدید آنرا “فارسی میانه” نامیده‌اند. اصطلاح پهلوی (فهلوی در متون عربی) را كه در اصل به معنی “پارتی” است، نویسندگان دوره اسلامی برای تمایز این زبان از فارسی نو به كار برده‌اند.

 آثاری كه به زبان پهلوی تألیف شده، بیشتر آثار دینی زردشتی است. حتی چند رساله كوچك كه معمولاً آنها را در زمره آثار غیر دینی به شمار می‌آورند نیز جنبه دینی دارد. آثار ادبی صرف، چه منثور و چه منظوم از میان رفته است، ولی ترجمه عربی و فارسی بعضی از آنها در دست است. البته این نوع ترجمه‌ها عیناً برگردان صورت اصلی نیستند، بلكه در تحریرها و روایات گوناگون دچار تغییرات فراوان شده‌اند. مطالب بعضی از این آثار نیز در كتاب‌های ادبی فارسی آمده است و به صورت‌های گوناگون جلوه‌گر شده است، مانند روایات منقول در شاهنامه. در واقع باید گفت كه ادبیات پهلوی در در این گونه آثار فارسی ادامه یافته و منعكس شده است. آثار ادبی پهلوی به سبب اهمیتی كه سنت شفاهی در ایران پیش از اسلام داشته، غالباً به كتابت در نیامده و آنچه به صورت مكتوب مانده، در دوران اسلامی به سبب تحول زبان پهلوی به فارسی و نیز جنگ‌ها و ستیزها نابود گردید. آثار دینی پهلوی نیز دستخوش آسیب فراوان شده است. بیشتر این آثار در قرن سوم و چهارم هجری هنگامی تألیف نهایی یافت كه دین زردشت دیگر دین رسمی ایران نبود و موبدان از حمایت بی‌دریغ دولت برخوردار نبودند. با این همه آنچه باقی مانده برای شناخت دین زردشتی و جهان‌بینی ایرانیان باستان منابع گرانبهایی به شمار می‌روند.

  ترجمه و تفسیرهای پهلوی بر اساس اوستای مدون و مكتوب ساسانی فراهم آمده است كه آن را اصطلاحاً “زند” می‌نامند،كه معنی اصلی آن احتمالاً “توضیح و تفسیر” است. (تفضلی، 1376: 11-2 و 113-5). الفبایی كه آثار بازمانده از زبان‌های ایرانی میانه غربی بدان‌ها نوشته شده است، از الفبای آرامی گرفته شده است. پس از تدوین اوستا و ترجمه آن به پهلوی تألیفات متعددی در موضوعات گوناگون به زبان پهلوی انجام گرفته است كه تاریخ نهایی آنها سده‌های نخستین اسلامی است. یكی از این موضوعات آثار فلسفی- كلامی است. در این آثار افكار ایرانی غالباً با مطالب فلسفی مأخوذ از یونان تلفیق شده است كه ایرانیان از دوران هخامنشیان و بعد در دوره اشكانیان، در دوره هلنیسم، با آن آشنا بودند.

از جمله این آثار رساله گجستك ابالیش است كه در نخستین سال‌های سده سوم ﻫـ ق برابر با 9 م. نگارش یافته است. موضوع رساله مباحثه زردشتی مرتدی است به نام دادهرمز از اهالی استخر (كه بعداً به دلیل بی‌اعتنایی به مبانی و اعتقادات زردشتیان او را ابالیش خواندند)، با آذرفرنبغ فرخزادان، پیشوای زردشتیان در آن زمان و یكی از تدوین‌كنندگان دینكرد، در حضور مأمون خلیفه (198 تا 18 ﻫـ ق) و قاضی بزرگ، در بغداد درباره دین زردشتی. شرح این مناظره در این رساله گردآمده است و اطلاعات مربوط به ابالیش منحصراً مأخوذ از این رساله است. ابالیش، زردشتی مسلمان شده­ای كه در قرن 3 ﻫـ ق می‌زیسته و در نزد مامون، خلیفه عباسی و با حضور قاضی و وزیر اعظم او با آذر فرنبغ پسر فرخزاد كه پیشوای زردشتیان در آن زمان بوده، مناظره دینی كرده است.

آذرفرنبغ فرخزادان، پیشوای بزرگ دین زردشت، از جمله كسانی بود كه در زمان خلافت مامون، خلیفه عباسی، به فكر گردآوری و تدوین اصول دین زردشت افتاد. او كه شخصیت شناخته شده‌ای در تاریخ زردشتیان داشت، به عنوان موبدان موبد در فارس و دانشمند معتبر زردشتی مطرح بوده است و مجموعه روایاتی منسوب به وی و اندرزهایی از او در دست است و بی‌گمان این رساله از نوشته‌های وی می‌باشد.

 شرح مناظره در رساله­ كوچكی به زبان پهلوی به نام “گجستك ابالیش” به روایت زردشتیان نقل شده است و اطلاعات مربوط به ابالیش منحصراً مأخوذ از این رساله است. به علت ابهام الفبای پهلوی، صورت درست این نام شناخته شده نیست. از آنجا كه ابالیش با لقب گُجَستَک (ملعون) ذكر شده، باید این اسم نام وی پس از گرویدن به اسلام باشد و احتمالاً صورت صحیح آن عبدالله است كه تسمیه نو مسلمانان بدان معمول بوده است. درباره علت برگشتن او از دین زردشت اطلاع دقیقی در متن داده نشده است و تنها بهانه­ای برای آن ذكر گردیده است. تاوادیا در كتاب زبان و ادبیات پهلوی معتقد است كه نیامدن نام مانویان نشان می‌دهد كه مقصود از اصطلاح زننده زندیک در اینجا همان معنای معروف خود یعنی مانویان است. پس از این مناظره وی به نام تازه ابالیش، كه بی‌شك واژه ناسزا و دشنام است، خوانده شد. پرسش سوم از هفت پرسشی كه مطرح شد نیز می‌رساند كه وی یک مانوی بوده است. این پرسش نیز اشاره‌ای به آموزش و كیش مانی است؛ پادافراه، دادستانی‌ها و داوران باید برافتند (تاوادیا، 1348، 133). به نظر نگارنده این نظریه كه ابالیش مانوی بوده صحیح به نظر نمی‌رسد و طبق گفته رساله و مقاله تفضلی در این زمینه نظریه زردشتی بودن او دقیق‌تر می‌باشد.

روزی ابالیش گرسنه و تشنه به آتشگاهی رفت و درخواست كرد كه در مراسم “باج” كه از آیین‌های دینی زردشتی است و پس از اتمام آن شركت‌كنندگان در غذای دعا خوانده سهیم می‌شوند، شركت كند، اما ظاهراً روحانیون آتشكده كه وی را نمی‌شناختند و از مقام روحانی او آگاه نبودند، به او اجازه وارد شدن به آتشكده را ندادند. ابالیش آزرده خاطر از آنجا دور شد و در راه به مردی برخورد كه به وی گفت: چرا باید به دینی اعتقاد داشته باشی كه مردی چون تو را در مراسم “باج” راه ندهند. ابالیش با این سخنان از دین زردشتی روی گردانید و با همه دانایان زردشتی و یهودی و مسیحی فارس به مناظره دینی پرداخت و همه را مغلوب گردانید. سپس راهی بغداد و دربار مامون، خلیفه عباسی، شد. ابالیش در حضور مامون با آذر فرنبغ به مناظره پرداخت.

ابالیش هفت سوال مطرح ساخت و آذر فرنبغ به هریک از آنها پاسخ داد. این سؤالات مربوط به اصول عقاید زردشتی، مانند ثنویت (پرسش‌های 1، 2، 3)، آیین‌ها و مراسم دینی، مانند آداب تطهیر (پرسش‌های 4، 5، 6)، و بستن كستی (پرسش 7) است. آذر فرنبغ به تمام سؤالات پاسخ داد و بنا به روایت این رساله مورد پسند مامون قرار گرفت. سرانجام ابالیش از دربار رانده شد. چون این رساله را مؤلفی زردشتی نوشته، محكومیت ابالیش طبیعی به نظر می­آید. نگارنده نیز با این عقیده موافق است. از سؤالات مطرح شده توسط ابالیش چنین بر می‌آید كه او به خوبی از دین زردشت آگاه بوده و به احتمال قریب به یقین خود از بزرگان این دین بوده است، زیرا یک فرد معمولی زردشتی نمی‌تواند از چنین اطلاعاتی برخوردار بوده باشد. شیوه نگارش در این رساله به صورت سوال و جواب است. هفت سوال مطرح می‌شود كه به هر كدام پاسخی داده می‌شود. هر سؤال و جواب یک بند را شامل می‌شود و هر بند از بند دیگر با یک جمله تكراری آغازین جدا می‌گردد. این رساله به فارسی ترجمه شده است (تفضلی، 1376: 164-5).

سیر تحول تاریخی و بررسی ساختار واژگان در زبان فارسی میانه نیازمند به مطالعه و شناخت دقیق و درستی از ساختار زبان فارسی است. در جهت رسیدن به این مهم، این پژوهش آغاز شد تا با بررسی و تجزیه و تحلیل یكی از متون ارزشمند پهلوی، گامی در این جهت برداشته شود. متن رساله گجستك ابالیش با در بر داشتن موضوعات فلسفی از جمله اصول و عقاید زردشتی، همچنین آیین‌ها و مراسم دینی زردشت، می‌تواند اطلاعات مفیدی در اختیار خواننده قرار

پیش‌فرض‌های پژوهش… 3

اهداف پژوهش… 3

سؤالات پژوهش… 3

الف) سؤالات اصلی: 3

ب) سؤالات فرعی: 4

ضرورت تحقیق.. 4

پیشینه تحقیق.. 5

 

بخش اول: ادراک و شناخت… 8

فصل اول: مفهوم شناسی ادراک.. 9

«معنای لغوی» 10

تعریف شناخت و معرفت… 12

(ادراك) علم و معرفت از منظر قرآن و روایت… 13

اختلاف شناخت‌ها زمینه‌ساز تفاوت ایدئولوژی­ها 14

امكان شناخت: 15

فصل دوّم: اهمیّت و لزوم ادراك از منظر قرآن و روایات.. 17

الف) قرآن مجید. 18

ب) روایات معصومین:.. 21

فصل سوّم: مبادی ادراك (معرفت یا شناخت).. 24

راه‌های شناخت: 26

الف) راه حسّ (معرفت حسّی) 26

محدودیت‌ها و ویژگی‌های چهارگانه شناخت حسّی.. 27

برخی آیات و روایات مربوط به ابزار شناخت حسّی.. 28

آیات: 28

روایات: 28

ب) راه عقل و خرد (معرفت عقلانی) 29

مشخصات شناخت عقلی.. 29

برخی از آیات و روایات مربوط به شناخت عقلی.. 30

آیات: 30

روایات: 30

حقیقت عقل: 32

ج) راه دل و قلب (معرفت شهودی و اشراقی) 32

زمینه شناخت اشراقی.. 36

مكانیزم شناخت عرفانی یا همان ادراك و معرفت از راه دل. 37

د) راه وحی (معرفت و ادراك وحیانی) 42

 

بخش دوّم: فضائل و رذایل در قرآن و روایات معصومینE. 45

فصل اوّل: مفهوم‌شناسی فضایل و رذایل. 46

الف) لغت… 47

واژة فضائل: 47

واژة رذایل: 47

ب) در اصطلاح.. 47

ملاك و معیار تشخیص فضائل و رذایل اخلاقی.. 48

«سودگرایی» 48

«قصد انجام وظیفه» 49

«نوع دوستی» 49

«تبیین دیدگاه اسلام دربارة معیار فضایل و رذایل» 50

فصل دوّم: بررسی مسئلة «فضیلت و رذیلت» در قرآن و روایات.. 54

دورنمایی از «فضایل و رذایل اخلاقی» در قرآن و روایات… 55

فضائل: 55

الف) فضائل اخلاقی عام: 56

ب) فضایل اخلاقی ایمانی: 56

ج) فضایل اخلاقی اجتماعی: 56

رذایل: 57

«ارتباط بین عمل و حوادث عالم» 58

روش قرآن در بیان فضایل و رذایل.. 58

«هشدارهای قرآن» 59

راه‌های تحصیل فضائل و دفع رذائل.. 59

 

 

بخش سوّم: نقش فضائل و رذائل در ادراك… 61

فصل اوّل: كلیات.. 62

«علّت حجاب دل» 64

شكوفایی عقول هدف اصلی انبیاء‌ از تهذیب نفوس بشر. 65

تأكید قرآن و روایات بر بُعد شناختی انسان. 66

كاركرد فضائل و رذایل بر قوة ادراك… 67

الف) کارکرد رذایل.. 67

ب) کاركرد فضائل.. 67

«علوم اشراقی و شهودات عرفانی» 68

حكمت، نوعی از شناخت و بصیرت قدسی.. 70

عدم اختصاص علوم اشراقی به انبیاء فقط.. 72

«اندكی سالكان طریق در عین امكان برای همه» 74

فصل دوّم: رذایلی كه بر ادراك تأثیر می‌گذارند. 78

عدم وصول به مقصد با مركب گناه و نافرمانی حقّ.. 79

قلب مریض…. 80

رذایلی كه بر ادراك تأثیر می‌گذارند (از دیدگاه قرآن و روایت) 81

1- كفر حجاب قلب… 81

2- تكبّر حجاب نفس… 82

3- گناه «اعمال سیئه» زنگار دل. 84

تیره شدن روح به وسیله گناه 85

گناه باعث محرومیّت آدمی از رزق.. 87

4- اثر اعراض از ذكر خدا 87

5- هواپرستی مانع حكمت… 89

6- نادیده گرفتن حقّ اهل‌بیت7 باعث نقص علم. 91

7- طول امل و ذهاب عقل.. 91

8- حرص و آز و دنیازدگی مانع حضور ملائكه در قلب… 92

9- محبّت دنیا مانع بزرگ معرفت… 93

10- شرك باعث پیدا نكردن راه راست… 94

11- نفاق سبب عدم فهم. 94

12- تكذیب آیات الهی و جدل در آیات الهی مانع گشایش درهای آسمان  95

13- ظلم علّت محرومیّت از هدایت الهی.. 95

13- دروغگویی.. 96

14- عشق و نفرت سدّ معرفت و ادراك… 97

15- پرخوری و حرام‌خواری مانع فطانت و زیركی در ادراك… 98

16- اغواء شیطان مانع فهم صحیح و القاء شیطان باعث سهو و نسیان.. 99

17- میل به باطل.. 100

18- لجاجت و تعصّب بی‌جا مانع تفكّر، استدلال و حقّ‌بینی.. 101

19- بهانه‌جویی باعث قساوت قلب… 101

20- غفلت، گمراهی جان. 102

21- شقاوت و محرومیّت از علم. 103

22- فسق موجب گمراهی ومانع شناخت حقایق.. 103

23- ترك عمل موجب از دست دادن علم. 104

24- تن‌پروری و راحت‌‌طلبی موجب محرومیّت از معرفت… 105

25- فضائل اخلاقی پائین حجاب از امّ‌الفضائل.. 105

26- منع دیگران از علم، باعث سلب علم از خود عالم. 105

27- حسّ‌گرایی افراطی مانع رسیدن به علوم غیبی.. 106

28- تقلید كوركورانه مانع تفكّر و اندیشه. 106

29- غضب موجب تباهی عقل.. 107

30- دون همّتی مانع پیگیری اهداف بلند. 107

31- فرار از جنگ موجب مهر بر قلب و عدم فهم. 108

32- زیاده‌گویی و پرحرفی و پریشانی و آشفتگی قلوب مانع از دیدن حقایق.. 108

فصل سوم: فضائلی كه بر ادراك اثر مثبت می‌گذارند. 110

فضایل.. 111

«فضائلی كه بر ادراك تأثیر دارند.» 111

مقصود از رزق در قرآن مجید. 113

1- ایمان و تقوا شكوفاگر فطرت… 114

2- عمل فضیلت‌مندانه كلید شناخت… 117

4- زهد و بی‌رغبتی به دنیا مایة حكمت… 119

5- اخلاص مایة جوشش حكمت… 121

6- ذكر مدام الهی باعث بینایی چشم دل: 123

7- استغفار و توبه سبب بارش رزق الهی.. 124

مقصود از رزق در روایات معصومین:.. 124

8- القای ملك باعث فزونی فهم. 125

9- پند پذیری و عبرت گیری موجب بینایی.. 125

10- استمداد از خداوند باعث بصیرت… 125

11- نوافل سبب قرب الهی و دیدن و شنیدن از نوعی دیگر. 126

12- طهارت قلب راه نیل به مراحل برتر قرآن. 127

13- خوف الهی سبب نوعی علم. 128

14- خلوت كردن یا شاغل زدایی زمینة كسب فیض الهی.. 129

15- دعا كلید رحمت… 130

16- صبر زمینة نور و صفای باطن.. 130

17- حسن خلق سبب زیادی در رزق.. 131

18- شكر نعمت باعث زیادت در علم و معرفت… 131

19- حسن نیّت… 131

20- شرح صدر سبب هدایت… 132

21- پیروی از صاحب وحی شهود آور و موجب عقلانیّت… 132

22- همّت بلند شرط رسیدن به كمالات بالا. 132

23- مشورت و مشاوره باعث فزونی عقل.. 133

24- تواضع مزرعة حكمت… 133

25- دعوت به حق راهی برای وصول به حقیقت علم و بصیرت… 134

26- حدیث اهل‌بیت صیقل قلوب، زمینه ساز معرفت برتر. 134

27- مجاهده در راه خدا، راه رسیدن به مسیر حق.. 135

28- اتباع حقّ، سبب كمال عقل.. 135

29- غلبه بر هوا و هوس، سبب ظهور نیروی عقل.. 135

30- خودشناسی و معرفت نفس باعث علم به دیگران. 136

31- لقمة حلال سبب نور قلب… 136

32- گرسنگی و كم‌خوری علّت تابش نور حكمت بر قلب… 137

33- حفظ زبان كلید حكمت… 137

34- عبودیت حق سبب رسیدن به مقام یقین.. 138

35- حركت بسوی خدا و توجه به دوستی خداوند باعث رفع حجوب… 138

36- تفكّر باعث نورانیت… 139

جمع­بندی.. 140

فهرست منابع.. 15

چكیده

از آنجایی كه دغدغة بشر در طول اعصار دستیابی به اصیل‌ترین و ناب‌ترین معارف بوده است تا بتواند تیشه بر ریشة همة جهالت­ها بزند و خود را از بند اسارت جهالت برهاند. این پایان نامه بر آن است تا بتواند راهی را برای دستیابی بشر به ادراكاتی مصون از خطا معرفی نماید. از آنجایی كه در روایات معصومین: و آیات قرآن كریم در مورد تأثیر فضایل و رذایل اخلاقی بر شناخت و ادراك، اشاراتی به صورت مستقیم و  غیر مستقیم وارد شده است این تحقیق بر آن است كه این نقش و تأثیرگذاری را در این پژوهش بررسی نماید.

برخی قائلند كه گناه حجابی بر دیدگان انسان ایجاد می‌كند كه مانع از دید صحیح می‌شود و یا  اصلاً دیده را كور كرده و آدمی را از دیدن بسیاری از حقایق بازمی‌دارد. آیا این ادّعا صحیح می‌باشد؟

آیا گناه می‌تواند در نوع نگاه و نگرش انسان و بالطبع ادراك آدمی اثر بگذارد؟

آیا آدمی می‌تواند با رعایت تقوا به مدارجی دست یابد كه دیگران از آن محرومند؟

بر فرض جواب مثبت به این تأثیرگذاری، آیا می‌توان دیگران را هم نسبت به این تأثیرگذاری متقاعد نمود؟ یا دست كم به تأمّلی جدی در این مسئله وادار كرد؟

آیا در بررسی علل و عوامل اُفت تحصیلی دانشجویان و طلاب و محصّلین می‌توان عواملی همچون، گناه و یا رذایل اخلاقی را به عنوان یكی از فاكتوری‌های تأثیرگذار در این امر به حساب آورد؟

آنچه كه از آیات و روایات استفاده می‌شود این است كه نافرمانی از خداوند و گناه كه حركت در خلاف مسیر كلّ نظام هستی می‌باشد باعث دگرگونی در عقل و خرد و حسّ تشخیص آدمی می‌گردد. در حقیقت دگرگونی و ناموزونی حسّ تشخیص و ادراك آدمی، معلول بیماری خاصّی است كه همانند بیماری‌های جسمی بر مزاج و یا روح انسان مسلّط می‌گردد.

گرایش به گناه، نوعی بیماری روانی محسوب می‌شود كه در روح آدمی اثر منفی گذاشته و باعث دگرگونی در نحوة اندیشة او و اعوجاج در دستگاه ادراك می‌گردد. از منظر قرآن و روایات در اثر تكرار گناه آدمی به حالت خاصی می‌رسد كه

مقدمه. 1

فصل اول کلیات تحقیق.. 3

1-1. بیان مسئله تحقیق: 4

1-2. اهمیت موضوع تحقیق و انگیزه انتخاب آن: 5

1-3. هدف های تحقیق: 5

1-4. سوالات تحقیق. 6

1-5. فرضیات تحقیق: 6

1-6. قلمرو و ساختار تحقیق: 8

1-7. پیشینه تحقیق: 8

1-8 . روش تحقیق: 10

1-9. متغیرها و واژ ه های کلیدی: 10

فصل دوم. 11

2-1. مفهوم دین وکاربرد قرآنی آن. 12

2-1-1. مفهوم دین در لغت و اصطلاح. 12

2-1-2. موارد کاربرد دین در قرآن. 13

2-1-3- موارد و کاربرد دین در روایات.. 16

2-2. مفهوم اکراه وکاربرد قرآنی و روایی آن: 18

2-2-1. مفهوم اکراه در لغت واصطلاح. 18

2-2-2. موارد کاربرد اکراه در قرآن. 19

2-2-3. مواردی از کاربرد اکراه در روایات.. 22

2-3. مفهوم اختیار و کاربرد قرآنی و روایی آن: 25

2-3-1. مفهوم اختیار در لغت و اصطلاح. 25

2-3-2. کاربرد اختیار در آیات قرآن. 27

فصل سوم. 29

3-1. انگیزه های دین گرایی.. 30

3-1-1. حقیقت جویی فطری.. 30

3-1-2. دست یابی به مصلحت و منفعت پایدار. 31

3-1-3. کمال جویی انسان. 31

3-1-4. ضرورت شکرگذاری منعم. 32

3-2. ضرورت نیاز انسان به دین.. 33

3-2-1. هدفمندی آفرینش انسان. 33

3-2-2. نارسایی دانش بشری.. 35

3-3. نقش عمده دین در تضمین سلامت فردی و اجتماعی.. 36

3-3-1. دین و زندگی فردی.. 36

3-3-1-1. رفع نیازهای فطری.. 36

3-3-1-2. سلامت نفس و تکامل اخلاق. 37

3-3-1-3. دین و زندگی اجتماعی.. 38

3-4. مشخصه ها و عناصر دینی.. 40

3-4-1. رابطه ی عناصر دین.. 41

3-5. ویژگی های دین الهی.. 43

3-6. رسالت دین، هدایت تشریعی.. 47

3-7. انواع دین.. 49

3-7-1. دین حق و دین باطل. 49

3-7-1-1. واحد بودن دین حق وتعدد دین باطل. 51

 

3-8. امتیازات دین حق (دین اسلام) 52

فصل چهارم. 58

4-1. دلالت آیه نفی اکراه (لا اکراه فی الدین) 59

4-1-1. تحلیل ادبی آیه. 61

4-1-2. شأن نزول آیه. 61

4-1-3. تحمیلی نبودن دین و مذهب.. 63

4-1-4. تبیین عقیده نه تحمیل عقیده 65

4-1-5 . اسلام، دین آزادی و اختیار. 66

4-1-6. علت عدم اکراه در دین.. 66

4-1-7. آیات مؤید نفی اکراه دین.. 68

4-1- 8. عدم نسخ آیه لا اکراه فی الدین.. 72

4-2. پیامدهای آیه ی «لااکراه فی الدین» 73

4-2-1. ارتباط مشیت الهی با اختیار انسان. 74

4-2-2. دنیا، دارابتلاء و امتحان. 76

4-2-3. عدم تطابق ایمان با اجبار. 77

4-2-4. پیشرفت مسلمین در سایه قواعد غیر تحمیلی دین اسلام. 78

فصل پنجم. 81

5-1. مفهوم آزادی.. 82

5-1-1. شروط آزادی در اسلام. 83

5-1-2. قلمرو آزادی در اسلام. 84

5-2. آزادی در قرآن كریم. 85

5-2-1. آزادانه بودن دعوت پیامبران و دوری از هر گونه اكراه و اجبار. 86

5-2-2. آزادی در انتخاب دین.. 88

5-2-3. آزادی (اختیار) در عمل. 90

5-2-4. آزادی و امتحان الهی.. 91

5-2-5. آزادی اندیشه. 92

5-3. حدود آزادى.. 96

5-4. بررسی شبهاتی پیرامون آیه «لا اكراه فی الدین» 101

5-4-1. شبهه اول – انحصار مقبولیت شرعی دین اسلام، در تعارض با آزادی عقیده دینی است. 101

5-4-1-1. جواب و رد شبهه. 101

5-4-2. شبهه دوم – وجوب تكالیف شرعی برای بندگان ،در تعارض با اختیار وآزادی در دین مطابق آیه لا اكراه فی الدین است. 104

5-4-2-1جواب و رد شبهه: 104

5-4-3  شبهه سوم: مشیت الهی، به معنای جبر است و با اختیار انسان خصوصاً اختیار و انتخاب دین منافات دارد. 109

5-4-3-1. جواب و رد شبهه: 109

5-4-4  شبهه چهارم: مسئله عقوبت کیفر و پاداش در تعارض با اختیار و آزادی است. موضوع کیفر ارتداد نیز در این شبهه مطرح است. 119

5-4-4-1. جواب و رد شبهه. 119

5-4-4-2. نكاتی در كیفر ارتداد. 121

5-4-4-2-1. عوامل تحقق ارتداد. 124

5-4-4-2-2. انواع مرتد. 126

5-4-4-2-3. مجازات ارتداد. 126

5-4-4-2-4. فلسفه مجازات مرتد. 126

6-1. نتیجه گیری نهایی.. 130

6-1-1. آیا انتخاب دین امری اجباری است یا اختیاری.. 130

6-1-2. دلالت آیه لا اکراه فی الدین چیست.. 130

6-1-3. دین مقبول نزد خداوند و امتیاز آن چیست.. 131

6-1-4. مهمترین شبهات وارده بر آزادی و اختیار انسان که برای پژوهش مورد بررسی قرار گرفته اند كدامند  132

6-2. پیشنهادات.. 135

فهرست منابع. 136

چكیده:

تحقیق حاضر به بررسی نقش اختیار و اکراه در پذیرش دین الهی با توجه به آیه ” لا اکراه فی الدین” می پردازد و نهایتا به اثبات اختیار در پذیرش دین الهی می انجامد.این پژوهش با هدف برداشت صحیح از آیه لااکراه فی الدین و زدودن ابهامات وارده بر آن در محدوده قرآن و روایات اهل بیت (ع) در شش فصل تنظیم شده است.مهمترین نتایج و یافته های این پژوهش عبارتند از:

راه تمیز حق از باطل در قرآن بیان شده و راه رشد و هدایت،در پیروی از حق و دستورات دینی است.

دین حقیقی همان اسلام است.زیرا از جامعیت،جاودانگی،اجتهاد ناپذیری،سهل و آسان گیری و تحریف ناپذیری کتاب آسمانی قرآن معصون می باشد.پس انسان در انتخاب دین آزاد است،منتها ملزم به رعایت صحیح تکالیف و اوامر و نواهی الهی،مستحق پاداش و عذاب و کیفر می باشد شبهاتی نظر:انحصار و مقبولیت شرعی دین اسلام،وجوب تکالیف شرعی برای بندگان،مسئله ی عقوبت و پاداش و کیفر اخروی و مشیت و قضای الهی هیچ کدام در تعارض با اختیار و آزادای انسان خصوصا در انتخاب دین نیست و با آیه لا اکراه فی الدین منافاتی ندارد.

مقدمه
انسان از زمانی که خود را شناخت، اعتقاد پیدا کرد که در برابر گونه ای روابط خاص فوق بشری قرار دارد و از اینکه می توانست از این نیرو کمکهایی را دریافت کند خوشحال بود. در طی قرون و در هر زمانی بشر این نیروی فوق العاده را در چیزی پیدا می کرد. به آن متمسک می شد و از این تقاضای کمک می کرد و حتی آن را می پرستید یا آنکه غریزه اعتقاد به علمی روحانی مانند سایر مواهب خدادادی در فکر انبیاء انسانی مشترک است، ولی با وجود این ادیان و اعتقاداتی در جهان به وجود آمد که در طی سال های متوالی بعضی از آنها از میان رفتند و بعضی از آنها باقی ماندند. قدمت حضور انسان در زمین و عقاید آنها می رساند که ابندایی ترین انسان ها و همه ی مردم اولیه گونه ای اعتقاد دینی داشتند و انسان اولیه نیز مانند بازماندگانش به نیروی راز آلودی که نگاه دارنده ی زمین ، آسمان و سراسر زندگی اوست عمیقاً احساس وابستگی می کرد . با مطالعه ی تاریخ ادیان و مذاهب و عقاید می توان پی برد که انسان در تمامی دوره های زندگی خود مذهبی زیسته است و این نشان دهنده ی این موضوع است که دین و مذهب یک امر غریزی و فطری است . درباره ی نقش بر جوامع بشری میتوان گفت که این امر نکته ای است که در جای جای تاریخ و از لابه لای زوایای مختلف جوامع به روشنی قابل مشاهده است متأسفانه تاریخ های مدون از یک سو، تاریخ ستمگری های پادشاهان است و از سوی دیگر تاریخ یک مبارزه ی خیالی بین بشر و طبیعت برای رفع فقر و گرسنگی، در این میان آنچه که به طور کامل مورد غفلت وفراموشی قرار گرفته، راه و تاریخ انبیاء و مبارزات عدالت خواهانه مومنینی است که برای گسترش توحید و اقامه ی قسط و عدل در میان انسان ها قیام کردند، حال آنکه اگر با چشم حقیقت بین بنگریم، در تمام طول تاریخ زندگی بشر بر کره ی زمین آنچه که بیشترین تأثیر را در حیات ظاهری و باطنی انسان باقی گذاشته است و بیشتر از همه عوامل مستحق بحث و تحقیق است، راه انبیاء و مبارزات آنها است.

تاریخ به دست بشر و بشر بیش از هر چیز به دست پیامبران ساخته و پرداخته شده است. ناموس آفرینش، جهان را مسخر انسان و انسان را مسخر نیروی ایمان و پیامبران را سلسله جنبان این نیرو قرار داده است. تنها نیروی ایمان است که به تعبیر قرآن حیات تازه ای به او می‌دهد.

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا یُحْیِیكُمْ»  الانفال /24 «اى كسانى كه ایمان آورده‏اید، چون خدا و پیامبر (ص)، شما را به چیزى فرا خواندند كه به شما حیات مى‏بخشد»

ادیان با تقدس دادن به هدفهای عالی بشری ،عواطف انسان ها را تحریک کرده و در آنها شور و حرکت به وجود می آورند. که زنده ترین امواج اجتماعی، امواج و جنبش های دینی است. پیوند این نهضت ها با جوهر حیات و فطرت زندگی

عنوان

 

صفحه فصل اول: مقدمه

 

1-1- پیش‌گفتار

 

2 1-2- بیان مسئله

 

3 1-3- اهمیت  ضرورت پژوهش

 

3 ۴-۱- هدف پژوهش

 

6 ۵-۱- تعریف‌های مفهومی واژه‌ها و اصطلاح‌ها

 

7 ۱-۵-۱- قصه

 

7 ۲-۵-۱- افسانه

 

7 ۳-۵-۱- افسانه واقع‌گرا

 

7 ۴-۵-۱- افسانه پریان

 

8 ۵-۵-۱- جذب و انطباق

 

8 ۶-۵-۱- تمرکززدایی و تمرکزگرایی

 

8 فصل دوم: پیشینه­ و مبانی نظری پژوهش

 

2-1- پیشینه افسانه‌ها

 

10 2-1-1- در خارج از ایران

 

10 ۱-۱-۱-۲- گردآوری و طبقه‌بندی افسانه‌ها

 

10 ۲-۱-۱-۲- ساختارگرایی

 

12 2-1-1-3- روی‌کرد بنیان‌فکنانه

 

15 2-1-1-4-روی‌کرد روان‌کاوانه

 

15 2-1-1-5-روی‌کرد یونگی

 

16 2-1-1-6- روی‌کرد مارکسیستی

 

17 2-1-1-7-روی‌کرد زن‌گرایانه ( فمینیستی) و جنسیتی

 

17 2-1-1-8- روی‌کرد نواستعماری

 

18 2-1-1-9-روی‌کرد تطبیقی

 

18 ۲-۱-۲- در ایران

 

۱-۲-۱-۲- گردآوری و طبقه‌بندی

 

19 ۲-۲-۱-۲- روی‌کرد ساختارگرایانه

 

19 ۳-۲-۱-۲- روی‌کرد روان‌کاوانه

 

21 2-1-2-4- روی‌کرد یونگی

 

23 ۵-۲-۱-۲- روی‌کرد زن‌گرایانه (فمینیستی)

 

23 ۶-۲-۱-۲- روی‌کرد اطلاع‌رسان

 

24 ۷-۲-۱-۲- روی‌کرد آسیب‌شناسانه

 

25 ۸-۲-۱-۲- روی‌کرد تاریخی

 

25 ۹-۲-۱-۲- روی‌کرد زبان‌شناسانه

 

25 ۱۰-۲-۱-۲- پژوهش در زمینه بازنویسی و بازگردانی افسانه‌ها

 

26 ۱۱-۲-۱-۲- روی‌کرد تحلیل محتوا

 

26 ۱۲-۲-۱-۲- روی‌کرد شناخت‌شناسی تکوینی

 

26 ۱۳-۲-۱-۲- جمع‌بندی پیشینه افسانه‌ها

 

27 ۲-۲- پیشینه تمرکززدایی

 

27 ۱-۲-۲- پیاژه و تمرکززدایی

 

29 ۲-۲-۲- ویگوتسکی

 

29 ۳-۲-۲- دونالدسون

 

32 ۴-۲-۲- بنیان‌فکنی و تمرکززدایی

 

33 ۵-۲-۲- پیشینه تمرکززدایی در ادبیات کهن ایران

 

35 2-2-۶- تمرکززدایی پس از معصومیت و تجربه

 

35 ۳-۲- معصومیت و تجربه و مبانی نظری پژوهش

 

37 ۱-۳-۲- شگردهای تمرکززدایی در افسانه‌ها

 

37 ۱-۱-۳-۲- پایان‌خوش

 

40 ۲-۱-۳-۲- اغراق

 

40 ۳-۱-۳-۲- مداخله راوی

 

40 ۴-۱-۳-۲- خودنمایی افسانه‌ها

 

40 ۵-۱-۳-۲- وارونه‌سازی

 

40 ۶-۱-۳-۲- سپیدگویی

 

41 ۷-۱-۳-۲- رفت و برگشت

 

42 ۸-۱-۳-۲- نمای دور، نمای نزدیک

 

42 فصل سوم: روش پژوهش

 

3-1- طرح پژوهشی

 

45 ۲-۳- نمونه‌های پژوهش

 

45 ۳-۳- روش داده‌‍‌یابی

 

 

 

47 ۴-۳- روش داده‌کاوی

 

48 ۵-۳- حساسیت پژوهش‌گر

 

49 ۶-۳- پرسش‌های پژوهش

 

49 فصل چهارم: واکاوی افسانه‌ها

 

4-1- خر ما از کره‌گی دم نداشت

 

51 4-2- یوسف شاه پریان و ملک احمد

 

58 4-3- شتر دیدی ندیدی

 

62 4-4- ملک محمد و دیو یک لنگو

 

65 4-5- پادشاه و دختر چوپان

 

73 4-6- شاهزاده‌ابراهیم و فتنه خون‌ریز

 

77 ۷-۴- آدم بدبخت

 

81 ۸-۴- مرد جوجه فروش

 

85 ۹-۴- قوز بالای قوز

 

87 ۱۰-۴- آبی‌بی دلم می‌خواد را بیری

 

88 ۱۱-۴- آگبوری

 

91 ۱۲-۴- گل به صنوبر چه کرد

 

93 ۱۳-۴- ملاچغندر و زن بدکاره

 

99 ۱۴-۴- عباس دوس

 

102 ۱۵-۴- دهاتی و تاجرها

 

104 ۱۶-۴- مطیع و مطاع

 

108 ۱۷-۴- یه بار جستی ملخک

 

111 ۱۸-۴- حسن یک‌غازی و حسن دوغازی

 

114 ۱۹-۴- تعبیر خواب

 

116 ۲۰-۴- جانتیغ و چهل‌گیس

 

120 ۲۱-۴- بابل هند

 

125 ۲۲-۴- گل خندان

 

127 ۲۳-۴- سه زن مکار

 

130 ۲۴-۴- دختر نارنج و ترنج

 

133 ۲۵-۴- ملا بد نباشد

 

137 ۲۶-۴- روباه و الاغ

 

138 ۲۷-۴- روی یخ گرد و خاک بلند نکن

 

139 ۲۸-۴- عروسک سنگ صبور

 

141 ۲۹-۴- ملای مکتب

 

143 ۳۰-۴- حسن کچل

 

144 4-31- پاسخ به پرسش نخست

 

148 4-32- پاسخ به پرسش دوم

 

151 فصل پنجم: نتیجه‌گیری

 

5-1- مقدمه

 

153 5-2– ارزش های نهفته در افسانه‌ها

 

153 5-3- بازخوانی شگردهای معصومیت‌و‌تجربه و تقسیم‌بندی آن‌ ها

 

154 5-4- برخی از تفاوت‌های شگردهای تمرکززدایانه‌ی افسانه‌های صبحی با افسانه‌های انجوی شیرازی

 

158 5-۵- جلوه‌های تازه‌ی تمرکززدایی در افسانه‌های انجوی شیرازی

 

161 5-6- شگرد‌های تمرکززدایانه در یک نگاه

 

166 5-7- سخن آخر

 

167 5-8- پیشنهادهای پژوهش

 

167 5-8-1- پیشنهاد‌های پژوهشی

 

167 5-8-2- پیشنهادهای کاربردی

 

168 5-9- محدودیت‌ پژوهش

 

168  فهرست منابع و مآخذ

 

منابع فارسی

 

169 منابع انگلیسی

 

173

پیش‌گفتار

  یافتن ماهیت و ویژگی‌های ادبیات‌کودک از مهم­ترین مبحث‌های مطرح­شده در زمینه‌ی ادبیات‌کودک­ است. بسیاری از پژوهش­گران ­درباره ویژگی­ها، مشکل‌ها، ایدئولوژی­های نهفته و حتا در مورد امکان یا عدم امکان ادبیات‌کودک سخن گفته­اند. این پژوهش­گران، نظرهای گوناگون و حتا گاه متناقضی دارند؛ برای نمونه درحالی‌که ‌استیونز[1] (۲۰۰۲) و زایپس[2] (۱۹۹۴) به ایدئولوژیک بودن ادبیات‌کودک  با روی‌کرد­های ویژه­ی خود اعتقاد دارند، نودلمن[3] (۱۹۹۷) به لذت­های نهفته در آن­ها یا به بیننده‌ی پنهان و نقش تصویر در لذت‌بخشی کتاب‌های داستانی‌تصویری توجه می­ کند یا درحالی‌که رز[4] (۱۹۸۴) ادبیات‌کودک را محملی برای امیال سرکوب­شده­ی بزرگسالان و کاملا جعلی و تصنعی می­پندارد، متیوز[5] (۱۹۸۰) داستان­هایی را برای نمونه می­آورد که اصیل ­هستند و برای کودک پدید آمده­اند. با این­همه، بحث درباره ماهیت و ویژگی‌های ادبیات‌کودک هم­چنان ادامه دارد و هر پژوهش­گری با روی­کرد ویژه­ی خود به بررسی اثرهای ادبی برای کودک می ­پردازد.

  در نظریه­ی به­کاررفته در پژوهش حاضر به همسانی « مفهوم کودکی و ادبیات‌کودک » توجه شده‌است و علت توفیق اثرهای کلاسیک و افسانه­ها را در این مطلب می­داند. در این روی­کرد مفهوم کودکی با توجه به نظریه‌های روان‌شناسی و فلسفه تبیین شده­است و سپس با توجه به این مفهوم و ویژگی­های آن به بررسی اثرهای اصیل و موفق ادبیات‌کودک هم‌چون افسانه‌ها پرداخته­است تا این هم­سانی بیش‌تر آشکار شود.

۲-۱- بیان مسئله

بنیادی‌ترین ویژگی ذهنی کودک از نظر پیاژه تمرکززدایی است که می ­تواند تاثیرهای بسیاری در رشد ذهنی کودک داشته­باشد و البته این همان ویژگی بنیادینی است که در اثرهای کلاسیک کودک و افسانه‌ها که نزد کودکان محبوبیت عام دارند، دیده می­ شود. برای روشن‌شدن این نظر، پژوهشی انجام شد و در آن خسرونژاد ( 1382 ) به بررسی افسانه­ های عامیانه با چنین روی‌کردی پرداخت. پژوهش حاضر در واقع در ادامه­ همان پژوهش است.

  از این منظر، آن­چه که از دیدگاه ­های گوناگون پنهان مانده‌است، توجه نکردن به ادبیات‌کودک و بیرون‌نکشیدن ماهیت واقعی ادبیات‌کودک از کاوش در خود آن به عنوان گونه‌ای مستقل است. درواقع بحث­برانگیز­ترین موضوع ادبیات‌کودک در ایران بحث زیبایی یا آموزش است، بحث این­که آیا ادبیات‌کودک را باید جزو علوم­تربیتی به‌شمار‌آوریم یا جزو ادبیات و البته روی‌کرد حاضر هم‌سو با نظر خسرونژاد ( ۱۳۸۲ ) بر این باور است که این ­هر دو در یافتن ماهیت واقعی ادبیات‌کودک به یک اندازه به­خطا رفته­اند، زیرا هرکدام تنها می­خواهند با اصول خود و بدون توجه به ویژگی‌های ادبیات‌کودک آن را تبیین کنند، اما اگر وجود مستقلی برای ادبیات‌کودک قایل شویم، آن­گاه می­توانیم عواملی را که سبب زیبایی یا آموزش می­شوند، بیابیم.

  اصلی­ترین مسئله در نظریه­ی تمرکززدایی یافتن ماهیتی مستقل برای ادبیات‌کودک و بررسی روش‌ها و شگردهای آن از این طریق است؛ در این میان افسانه‌ها به‌سبب جاذبه و کششی که برای کودک دارند اثرهایی اصیل و یگانه با کودکانند که توجه به ویژگی‌های آن‌ ها از این دید می‌تواند در یافتن ماهیت مستقل ادبیات‌کودک بسیار سودمند باشد.

۱-۳- اهمیت و ضرورت پژوهش

  هنرمند، مخترع، فیلسوف و هر کسی که با آفرینش­گری در ارتباط است معصومیت کودکانه را در خود حفظ کرده‌است. اندیشمندانی هم­چون روسو به همین خاطر عقیده داشته اند که کودک باید دور از جامعه­ بزرگ­سال و در طبیعت رشد کند تا بتواند کودکانگی را در خود نگاه­دارد اما چنین روشی نیز دور از واقعیت است و این پرسش را در پی دارد که خلاقیت چنین کودکی آیا می ­تواند پاسخ­گوی جامعه‌های امروزی باشد، آیا جز این است که خلاقیت کودک، بدوی است و باید رشد کند؟

خلاقیت کودکانه همچون خلاقیت انسان بدوی است، همچنین معصومیت کودکانه ـ که در برگیرنده آن خلاقیت نیز هست بسیار شکننده‌است و فرا­بالیدن آن در خلاء امکان­ پذیر نیست. هر کودکی اگر به خود رها شود_ دور از فرهنگ و جامعه، دور از بایدها و نبایدها، دور از اندام­واره­ای که او را دربرگیرد و در بهترین حالت نیز میل به ایستایی، میل به انسجام در آن قوی­تر از تمایل به پویایی و واگرایی باشد_ شدن او چگونه امکان­ پذیر خواهد بود؟ حضور بزرگسال به هر شکل شرط شکفتن کودک است…. لازمه­ی فرابالیدن معصومیت عبور آن از تجربه‌است. اگر معصومیت از تجربه بگذرد و تجربه [در این­جا بزرگ­سال] آن­قدر بازدارنده نباشد که معصومیت را در خود فرو بلعد و یا آن را به ورای هستی پرتاب کند_ آن­گاه معصومیتی تازه زاده می­ شود که سرشارتر، تواناتر و به­خود آمده­تر از پیش، آماده‌است که با تجربه­ای دیگر_ قدرتمندتر_ درآویزد. درآمیزد و در نهایت_ و باز هم اگر بتواند از آن بگذرد و جذب و یا حذف نگردد_ به معصومیتی باز هم سرشارتر فرابالد ( خسرو‌نژاد، 108:1383 ).

  آن­چه می ­تواند کودک را در برابر هجوم قوانین خشک بزرگ­سالی و چارچوب­های سخت ایمن سازد حفظ انعطاف­پذیری است و اگر کودک بتواند این توانایی را در خود نگاه دارد، بالیده­تر و پرورده­تر از پیش می­ شود. انعطاف­پذیری را می­توان بسته­نبودن اندیشه در برابر افکار گوناگونی دانست که حتی گاهی با کلیشه­ها و ساختارهای ذهنی در تضاد هستند.

ذهن­های خشک، متعصب، خوکرده به عادت و تغییرناپذیر نمی­توانند راه­های تازه را کشف کنند و پاسخ­های مناسب به موقعیت جدید را ارائه کنند و از این رو شکست می­خورند و ناکام یا به رکود کشیده می­شوند و یا تن به واکنش­های نابهنجار ( هم­چون پرخاشگری ) می­دهند. […] انعطاف­پذیری توانایی ترک عادت­ها و اندیشه­ های ثابت و ناکارآمد و جایگزین کردن آن­ها با رفتارها و اندیشه­ های تازه‌است ( خسرونژاد، 1390: 16 ).

  اما انعطاف­پذیری ذهن کودک نیز مستلزم رشد شناختی در اندیشه­ی کودک است، زمانی که کودک نتواند افکار گوناگون را درک کند هرگز نمی ­تواند ذهن انعطاف­پذیری داشته­باشد و زمانی او می ­تواند به این توانایی برسد که اصلی­ترین ویژگی شناختی ذهن، یعنی نوسان میان تمرکزگرایی و تمرکز­زدایی در او رشد کند. نظریه­ی به­کار­گرفته شده در پژوهش حاضر از این مفهوم گرفته شده‌است. در واقع نظریه­ی تمرکز­زدایی به رشد شناختی کودک توجه دارد.

  از سوی دیگر نظریه­ی تمرکززدایی به تبیین ژرف­ساخت یکی از موفق­ترین گونه‌های ادبی برای کودک یعنی افسانه­ها می‌پردازد که میراثی بسیار­گران­بها و الگویی برای داستان­نویسان امروز هستند. بررسی علت موفقیت این اثر‌ها دید تازه­ای به نویسندگان حوزه­ ادبیات کودک می­دهد و با این دید تازه می­توان شاهد تحولی در اثرهای ادبی کودک بود. 

  توجه بیشتر به کنش­های ذهنی و ایجاد راه­هایی برای هرچه­بیشتر کردن این کنش­ها و نیز مشارکت‌دادن مخاطب­های کودک در متن و ایجاد شکاف­هایی برای حضور بیشتر آن­ها با شگرد سپیدنویسی می ­تواند یکی از این تاثیرها باشد. به‌طور‌کلی توجه به مخاطب و ویژگی‌های ذهنی او و آگاه‌بودن نویسنده به این­که مخاطب از چه شگردهایی بیشترین لذت را می­برد او را در پدید‌آوردن متنی قوی­ یاری می­رساند.

  اما پژوهش درمورد تمرکززدایی، نخست، درمورد افسانه‌ها انجام­ و در آن ژرف­ساخت افسانه‌های صبحی واکاوی شده­است و هدف و روش ادبیات‌کودک یا به عبارت بهتر فلسفه‌ ادبیات‌کودک با تمرکززدایی نشان ­داده­شده‌است. اکنون پرسش این­جا است که با وجود پژوهشی درمورد افسانه­ها چه نیازی به پژوهش مجدد و بررسی دوباره­ی افسانه­ها است؛ پاسخ این است که در این پژوهش افسانه­ های انجوی بررسی می­شوند؛ افسانه­ های صبحی با افسانه‌های انجوی تفاوت‌های زیادی دارند که همین تفاوت­ها سبب می­ شود که نیازمند بررسی آن­ها در پژوهشی مستقل باشیم. بسیاری از منتقدان به این نکته که کار صبحی شبیه به بازنویسی است توجه داشته‌اند، هرچند که صبحی، خود، این شیوه را « یافتن اصل قصه » می‌داند:

هرچند که انتشارات صبحی بسیار ارزشمند است باز دارای عیب بزرگی است زیرا قابل اعتماد نیست، چه از نظر محتوی موضوعی و چه از لحاظ نکات زبانی. صبحی خود در مقدمۀ خویش می­گوید که برمبنای تحریرهایی که در اختیار داشته

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                        صفحه

فصل اوّل: مقدمه  

الف – کلیات  ……………………………………………………………………………………………………… 2

الف – اهمیت تحقیق …………………………………………………………………………………………….. 3

ج-  روش تحقیق ………………………………………………………………………………………….. 4

د – پیشینه ی تحقیق …………………………………………………………………………………….. 5

1)نگاهی به زندگی شیخ فخر الدین عراقی ……………………………………………………….. 6

الف – تولد و کودکی …………………………………………………………………………………………. 6

ب – جوانی …………………………………………………………………………………………… 8

ج- استادان و مسافرت ها …………………………………………………………………………… 10

د – مذهب عراقی …………………………………………………………………………………… 12

ه – عرفان عراقی ……………………………………………………………………………………… 13

و – جایگاه و منزلت عراقی در کاروان ادب پارسی …………………………………………………………….. 14

ز – وفات عراقی ……………………………………………………………………………………… 14

ح – آثار عراقی ……………………………………………………………………………………………….. 15

تاثیر پذیری عراقی از دیگر شاعران ……………………………………………………………………… 15

الف – سوانح العشاق غزالی ………………………………………………………………… 16

ب- حدیقه سنایی ……………………………………………………………………………………….. 16

ج- تاثیر عطار بر عراقی …………………………………………………………………………….. 16

تاثیر گذاری عراقی بر دیگر شاعران …………………………………………………………….. 17

عنوان                                                                                                                        صفحه

 

الف – تضمین ها و اقتباس های لفظی ……………………………………………………… 17

 ب- همانندی در وزن و قافیه و ردیف ……………………………………………… 17

ج- اقتباس ها ………………………………………………………………………………………………. 18

سبک ادبی عراقی ………………………………………………………………………………………………… 19

دستور مندی زبان عراقی ……………………………………………………………………………….. 19

شیوه ی واژه گزینی عراقی ……………………………………………………………………………. 20

قافیه و ردیف های فعلی …………………………………………………………………………………… 21

تراکم فعل در زبان عراقی ……………………………………………………………………………….. 21

نقش برخی عناصر موسیقی افزای در آثار عراقی …………………………………………………… 22

 

فصل دوم: استعاره و کاربرد آن در غزل های عراقی

  تعریف استعاره …………………………………………………………………………………………………….. 27

ارکان استعاره ……………………………………………………………………………………………….. 29

علاقه و قرینه در استعاره …………………………………………………………………………………… 30

انواع استعاره ……………………………………………………………………………………………… 30

• استعاره مصرحه ……………………………………………………………………………… 30

  • استعاره مصرحه مطلقه …………………………………………………………………. 30
  • استعاره مصرحه مجرده ……………………………………………………………….. 31
  • استعاره مصرحه مرشحه …………………………………………………………………….. 32
• استعاره مکنیه یا بالکنایه ………………………………………………………………….. 32

هدف از استعاره ………………………………………………………………………………………. 33

 

 

پیشینه مطالعات استعاره در غرب …………………………………………………………….. 33

ارسطو و استعاره ………………………………………………………………………………………………….. 34

دیدگاه رمانتیک ها در باره ی استعاره ………………………………………………………………. 35

مطالعات زبان شناختی استعاره ………………………………………………………………………. 38

استعاره ی زنده و استعاره ی مرده ………………………………………………………………………. 38

عنوان                                                                                                                        صفحه

 

استعاره ی مصرحه در غزلیات عراقی ………………………………………………………….. 39

این و آن به عنوان قرینه …………………………………………………………………………………….. 44

نمونه هایی دیگر از استعاره ی مصرحه ……………………………………………………….. 46

استعاره ی مکنیه در شعر عراقی ………………………………………………………………….. 48

تشخیص در شعر عراقی …………………………………………………………………………………… 51

استعاره ی تبعیه در شعر عراقی ……………………………………………………………………….. 57

استعاره ی تهکمیه ………………………………………………………………………………………………. 59

وجه شبه ( جامع)………………………………………………………………………………………………… 59

نمونه هایی از استعاره با جامع حسی و طرفین حسی ………………………………………….. 60

نمونه هایی از استعاره با جامع عقلی ………………………………………………………………… 61

اهمیت زیبایی شناختی استعاره ………………………………………………………………………….. 62

 

فصل سوم: نماد

زمینه های تاریخی و فرهنگی نماد………………………………………………………………….. 66

تفاوت نمادها و استعارات در غزل های عرفانی و غیر عرفانی……………………………….. 68

ماهیت نماد و تصویر نمادین………………………………………………………………………….. 69

خاستگاه نماد………………………………………………………………………………………………. 72

نماد های مرده و نماد های پویا…………………………………………………………………………. 73

رابطه ی بین نماد و استعاره………………………………………………………………………….. 74

نماد وکنایه ……………………………………………………………………………………………………… 76

نماد در غزلیات عراقی……………………………………………………………………………………. 76

اصطلاحات نمادین حوزه ی خمریات…………………………………………………………………. 77

اصطلاحات نمادین مربوط به اندام معشوق ……………………………………………………….. 91

اصطلاحات نمادین با بسامد کم………………………………………………………………………. 99

عنوان                                                                                                                        صفحه

 

فصل چهارم: اسطوره

تعاریف و مبانی…………………………………………………………………………………………………. 103

عوامل تغییر اسطوره در شعر …………………………………………………………………………… 105

بررسی اسطوره های غزل عراقی ………………………………………………………………………. 106

الف- داستان پیامبران …………………………………………………………………………………… 106

ب- داستان عاشقان …………………………………………………………………………. 106

ج- اسطوره های تازه ………………………………………………………………………………………. 108

فصل پنجم: نتیجه گیری …………………………………………………………………………………. 111

 فهرست منابع و مآخذ ………………………………………………………………………………. 115

 مقدمه

 الف- کلیات

«صور خیال» یا به اصطلاح اروپایی­ها «ایماژ» جزء لاینفکّ شعر قلمداد شده است. تقریباً در همه­ی تعاریفی که درباره شعر از گذشته تاکنون ارائه شده، ماده­ی اصلی و جوهر اصلی شعر را «صورت خیال» دانسته ­اند.بنابراین اگر بتوانیم خیال و اندیشه­ های شاعری را به درستی، نمایش دهیم زیبایی­های اثر اورا نمایان کرده­ایم.

 فخرالدّین عراقی از شاعران بنامِ عارف­مسلکی است که زبانی بسیار روان و شیوا دارد و از تخیّلی بسیار قوی برخوردار بوده است؛ اشعار پرسوز و پرازشوق او در شعر عرفانی، بابی تازه گشود و غزل­ها و حتی ترکیبات و ترجیعات و قصاید او با معانی بلند عرفانی و احساسات و عواطف گرم، همراه است. وی بسیاری از تعبیرات و کنایات و رمزهای معمول بین عرفا و متصوفه را در شعر خود جای داده است.

جهان­بینی عرفانی، اقتضا می­ کند که برای بیان معنای باطنی و درونی، از اشیاء محسوس، به صورت رمز و استعاره استفاده شود؛ شاعر و نویسنده­ی عارف با بهره گرفتن از رمزها و سمبل­ها، تصویرهایی را می آفریند که بر باطن و معنای درونی آنها دلالت دارد و در حقیقت شاعر و نویسنده­ی عارف، به دنبال آن حقیقت درونی است و لفظ چون کسوتی است که بر اندام معانی جلوه­گری می­ کند.

«هنر و زیبایی، درست تقلید کردن و محاکات است، منظور این است که هنرمند باید اشیا را آن طور که بوده و هست یا آن طور که می گوید یا فکر می کند یا آن طور که می بایستی باشد نمایش دهد ؛ از این دیدگاه شعر نوعی هنر محسوب می شود زیرا شاعر همانند نقاشی است که تصویر می آفریند؛ اما این تصویر، اثر ذهنی یا شباهت قابل رویتی است که به وسیله‌ی کلمه، عبارت یا جمله ی نویسنده یا شاعر ساخته می شود تا تجربه حسی به ذهن خواننده یا شنونده منتقل گردد.» (کریمی،1390: 94)

در بلاغت قدیم، صورخیال را در حوزه­ تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز بررسی می­کرده ­اند؛ امّا در آثار جدیدی که در این حوزه نوشته شده، شمار  و حوزه­ آن­ها بسی فراتر از این چهار محور است.

شاعران بزرگ از امکانات بیانی و بلاغی برای القای معانی خود سود می­جویند.توانایی عراقی، در بهره­ گیری از عناصر زیبایی­ساز کلام، نشان از اطلاعات بسیار او در زمینه­ شعر و شاعری دارد؛ به­ طوری که در بعضی مواقع اگر خواننده­ای با صور خیالی از قبیل استعاره و نماد آشنا نباشد درک بعضی از اشعار او برای وی دشوار خواهد بود.در سبک عراقی، بیان اندیشه به ویژهاندیشه­ های عرفانی، نقش مهمی دارد و تصویر در درجه­ دوم اهمیّت قرار دارد. برای عراقی نیز هم­چون دیگر شاعران عارفِ سبک عراقی، استعاره و نماد دستاویزی است برای بیان شاعرانه­ی اندیشه.

عراقی 312 غزل دارد که از جمله غزل­های شیوای زبان پارسی به شمار می ­آید و در این پایان نامه قصد بر آن است که غزلیّات عراقی از نظر میزان و چگونگی به­کار رفتن استعاره ، نماد و اسطوره در آن، به صورت « آماری » بررسی و تحلیل گردد . لازم به ذکر است از نظر صورخیال، به صورت کلّی درباره کارکرد آن در دیوان عراقی، مطالعاتی انجام شده امّا نگارنده، هیچ پژوهشی را نیافته است که به صورت تحقیقی، میزان استفاده از استعاره، نماد و اسطوره در غزل های او را مورد مطالعه و بررسی قرار داده باشد؛ بنابراین، این پژوهش، با اهدافی که بدان اشاره شد ، پژوهشی نو به شمار می­آید.

الف – اهمیّت تحقیق

در این پژوهش، می­خواستیم بررسی کنیم که میزان بهره­وری یک شاعر عارف مسلک، چون عراقی، از نماد چقدر است؟ سهم استعاره در آراستگی زبانی او تا چه میزانی است؟

• استعاره­هایی که عراقی، در غزلیّات خود به­کار برده، بیشتر از چه گونه­ای است و چه عناصری، در ساختمان آن­ها به­کاررفته­اند؟
• آیا اسطوره­ها هم در غزلیات عراقی کاربرد گسترده­ای دارند؟

 بیانِ رمزی که بیشتر عرفا در اشعار خویش به­کار می­برند، همراه با صورخیال است؛ صورخیال، همیشه نقش زینت بخشی و تأثیرگذاری بر عاطفه را بر­عهده ندارد؛ بلکه گاهی نیز وظیفه­ی روشن ساختن معنی و نزدیک­کردن آن به اذهان، به آن سپرده می­شده است. شاعر، تصاویر نمادین و استعاری را به­کار می­برد تا بتواند مفاهیم متعالی مربوط به عرفان و عواطف روحی خود را برای خواننده تبیین و به ذهن او تقریب کند.

دانش بیان ، وسیله ای است برای بیان موضوع های مختلف به طرق گوناگون و راهی است که شاعر می تواند موضوع های مورد نظر خود را به طرقی بیان کند که جنبه ی هنری بیابد و تکراری نباشد و در نتیجه بر مخاطب مؤثر افتد . به همین سبب، بسیاری از آثار عارفانه که دارای تصویرهای استعاری فراوان هستند، نباید از نظر صورخیال با آثار شاعرانی همچون فرخی و عنصری مقایسه شوند؛ زیرا انگیزه­ استفاده از صورخیال در این دو نوع متفاوت است. این دیدگاه، در مورد شعرای عارف، که عراقی نیز در زمره­ی آنان قرار می­گیرد، باعث شد با بررسی کارکرد استعاره و رمز و اسطوره، در اشعار دل­انگیز و عارفانه­ی او، زیبایی­ها و شایستگی­های ادبی اشعارش، نمایان­تر شود. عراقی جزء پیشگامان شعر عرفانی است؛ اشعار او را حافظ و خواجو و دیگران، مورد تقلید قرارداده­اند؛ امّا عجیب است که چرا این شاعر شایسته و عاشق دلسوخته، کم تر در کانون توجه ادب پژوهان قرار گرفته است.

ج – روش تحقیق

روش تحقیق در پایان نامه­ حاضر، به شیوه­ کتابخانه­ای و سند پژوهی است ومطالعات مربوط به آن، در دو مرحله مجزا انجام پذیرفته است. در مرحله اول،براساس نظر استادان راهنما و مشاور، مهم ترین منابع بلاغی که در حوزه ی تحقیق قرار داشت ، مطالعه گردید و از نکات مورد نیاز یادداشت برداری شد . شایان یاد است که در این مرحله تلاش شد جامع ترین تعاریف و مباحث مربوط به اسطوره ، نماد و استعاره پایه ی پژوهش قرار گیرد .

مهم­ترین این کتاب­ها عبارتند از: معالم البلاغه رجایی ، بیان شمیسا، بلاغت تصویر فتوحی ، واژه نامه هنر شاعری از میر صادقی، رمز وداستان­های رمزی از پورنامداریان ، سبک­شناسی پارسی از غلامرضایی، تاریخ ادبیات صفا، استعاره از ترنس هاوکس، بلاغت تصویر از محمود فتوحی.

در مرحله­ دوم به بررسی صورخیال در غزل عراقی پرداخته شد و از آن­جا که هیچ پژوهشی دراین مورد صورت نگرفته بود غزلیات عراقی که بالغ بر 2900 بیت بود از ابتدای دیوان بررسی گردید و انواع استعاره ها ، اسطوره ها و نماد های موجود در غزل عراقی ، جداگانه برگه نویسی شد و هر کدام از این آرایه­ها در مباحثی جداگانه، مطرح و چگونگی عملکرد آن­ها در غزلیات همراه با نمونه­های شعری بسیار بررسی شد.

د – پیشینه­ی تحقیق

یکی از محورهای اصلی پژوهش­های ادبی، حوزه­ صورخیال یا به طور کلّی، مباحث بلاغی است. به همین علّت از گذشته تاکنون، پژوهش­های بلاغی متعدّدی بر روی متون ادب پارسی، صورت گرفته است؛ برای نمونه می­توان به کتاب­هایی از