پژوهش حاضر بررسی ساخت هنری شعرشهریار است که در آن شعر شهریار ازنظر اصول زیبایی شناسی وبه کارگیری موسیقی، صورخیال، نحوۀ اجزای جمله وواژگان مورد تحلیل وبررسی قرارگرفته است.

همچنین طنزپردازی ورمانتیسم که درشعر شاعرجایگاه خاصی دارد،ازمباحث مطرح شده دراین پژوهش است.

بابررسی ساخت هنری شعر شاعر مشخص شدکه موسیقی،صورخیال وزبان شعری شهریار در غالب موارد بازتاب عاطفه واحساس شاعر هستند وعاطفه عنصر غالب ومسلط شعروی به شمار می رود.همچنین شهریار، شاعری طنزپردازاست.

فصل اول: کلیات

مقدمه:

تفاوت متون ادبی بامتون دیگر درشیوۀ به کارگیری زبان درآن است .در متون ادبی زبان معمول ومتداول با شگردها وترفندهایی که هنرمند به کارمی برد شکل دیگری به خود می گیرد ودر این حالت است که دراین نوع متون تنها معنای موردنظر اهمیت ندارد بلکه شکل اثر وزبان وشیوه بیان درآن برجستگی خاصی پیدا می­ کند ودر واقع هدف هنرمند ارائه اثری ادبی  با بیانی زیبا وهنری است.

شاعران برای ادبی کردن اثر خود شیوه های گوناگونی به کار می برند، بیان سخن به شکل آهنگین وموزون، استفاده ازصورخیال وبیان مفاهیم به طرق غیر مستقیم وتغییر در ساخت اجزای جمله وساختن ترکیبات جدیدو… شگردهایی است که شاعران برای ادبی کردن اثر خود به کار می گیرند.

شهریار نیز یکی از همین شاعران است که برای بیان احساس والقای عاطفۀخود شعر را انتخاب می کند وآن را به انواع زیبایی ها می آراید.

دررسالۀ حاضر ساخت هنری شعر شهریار مورد بررسی قرار گرفته است.دراین پژوهش موسیقی شعر شهریار،صورخیال در دیوان این شاعر، رمانتیسم در شعر وی، نقد وطنز در شعر شاعر وهمچنینباستان گرایی صرفی ونحوی درشعر شاعر مورد بررسی قرارگرفته است.

برای انجام این پژوهش ابتدا کتابهایی در موردزیبایی شناسی وکتابهای فلسفۀهنر وکتب مربوط به دیدگاه های شکل گرایان مطالعه  وفیش برداری شد.پس از فیش برداری ازدیوان شاعر به صورت استخراج اوزان وبحرهای عروضی ،بررسی صورخیال،رمانتیسم درشعرشاعر،همچنین تحلیل اشعارازنظرنقدوطنزانجام ومطالب آن جمع آوری شد ودر مرحلۀ بعد مطالب جمع آوری شده، تدوین ونگارش گردید.

اقداماتی که در مورد این شاعر صورت گرفته است در غالب موارد شامل زندگی نامه وخاطرات وی می­باشد،البته پژوهش هایی نیز در مورد شعر شاعر انجام شده است ازجمله «کارکردهای هنری وزبانی غزلیات شهریارازآقای بشیرکلاشمی نیکدل».

تفاوت ودر واقع نوآوری پژوهش حاضربا آثارقبل دراین است که علاوه بربررسی سراسر دیوان شاعر نکات وویژگی های برجستۀ دیگریاز دیوان شاعر نیز موردبحث قرارگرفته است.ازجمله این که بابررسی طنز ونقد در شعر شاعر، شهریار به عنوان شاعری طنز پرداز معرفی می شود، همچنین بررسی کامل ویژگی های رمانتیسم در اشعار شاعر وارائه نمونه هایی از آن نوآوری دیگر کار می باشد.

پژوهش حاضر علاوه براینکه دربخش موسیقی، صورخیال وزبان به ادب دوستان وبه ویژه دانشجویان زبان وادبیات فارسی کمک می کند برای کسانی که می خواهند درزمینۀ طنز ونقد تحقیق وبررسی کنند، همچنین افرادی که تمایل دارند با مکتب رمانتیسم وویژگی ها ی اشعاررمانتیک آشنا شوندوبه تحقیق در این زمینه بپردازندنیزراهنمایی های مفیدی ارائه می دهد.

زندگینامه شهریار:

سید محمّد حسین بهجت تبریزی که بعدهاباعنوان  شهریارشهرت پیدا می کند در سال 1285شمسی در خشگناب تبریز دیده به جهان گشود. اوفرزند مردی فاضل وادیب به نام حاج میرآقاازوکلای معروف زمان خودبودکه در هنر خوشنویسی نیز سرآمد بوده است.

سه سال از کودکی شهریار در حوادث انقلاب آذربایجان در روستای شنگول آباد و قیش قرشاق و خشگناب می گذرد،وی مقدمات را با خواندن گلستان و نصاب الصبیان نزد پدرادیب خود فرا می گیرد  ودر همین دوران که کودکی بیش نیست به خواندن دیوان حافظ وانس گرفتن با آن روی می آورد.

 دوران ابتدایی و متوسطه را در مدارس متحده و فیوضات تبریز به پایان می برد، ادبیات عرب را در مدرسة طالبیه و فرانسه را نزد استادان سرآمد یاد می گیردودر سال 1299 به تهران آمده و در مدرسه دارالفنون به تحصیل می پردازد.

آشنایی بادیوان حافظ باعث می شود که از همان دوران نوجوانی استعدادسرودن شعر در طبع وی شکوفا شودوسرودن شعرراباتخلص بهجت آغاز کند.وی که پیوسته خود راپیرو حافظ می داند بافال گرفتن از دیوان حافظ تخلص خود را از بهجت به شهریار تغییر می دهد،تحصیل در دارالفنون را به پایان می رساندوواردمدرسه عالی طب  شده وبه تحصیل در رشته پزشکی می پردازد.

 زندگی شهریار در این زمان وارد مرحله دیگری می شود، شاعر دل به عشق دختری  می سپاردودرتب وتاب آن به سرمی برد.

«شهریار پس از اتمام تحصیل در دارالفنون در سال 1303 وارد مدرسة عالی طب شد. این ایام مصادف بود با آغاز عشق و شیفتگی شهریار هفت سال بعد در حالی که بیش از سه ماه به پایان امتحان دکتری طب باقی نمانده بود، به دلیل ناکامی در عشق و بحران شدید روحی ترک تحصیل کرد.» (علیمحمدی،1381:13)

زاهدی که از دوستان نزدیک شاعر و یکی از کسانی است که نقش عمده ای در حفظ و جمع آوری سروده های شاعر داشته است در مورد این بخش از زندگی شاعر می گوید: «شهریار یک عشق اولی آتشین دارد که خود آن را عشق مجاز نامیده. در این کوره است که شهریار گداخته و تصفیه می شود. این عشق مجاز است که در قصیدة «زفاف شاعر»با یک قوس صعودی اوج گرفته، به عشق عرفانی و الهی تبدیل می شود. ولی به قول خودش مدتی این

 عشق مجاز به حال سکرات بوده.» (شهریار، 1386: 13)

غزل هایی مانند ماه سفر کرده، توشة سفر، پروانه در آتش، غوغای غروب، یار قدیم، خمار شباب، نامة ناکامی، شاهد پنداری، شکرین پستة خاموش، تو بمان و دگران و … از جمله غزل هایی هستند که عشق آتشین شاعر را به تصویر می کشند.

 از تو بگذشتم و بگذاشتـــمت با دگــران                رفتم از کوی تو لیـــکن عقب سر نگـران

 ما گذشتیم و گذشت آنچه تو با ما کردی                            تو بمــان و دگــران وای به حال دگـران

رفته چون مه به محاقم که نشانم ندهند                 هرچه آفاق بجویند کران تــا بــه کـران

می روم تا که به صاحبنظـری باز رســم                  محــرم ما نبـــود دیـدة کوتــه نظــران

دل چون آینة اهـل صفــا می شکننــد                  که ز خود بی خبرند این ز خدا بی خبران

گل این باغ به جز حسرت و داغم نفزود                   لاله رویا، تو ببخشای به خونین جــگران

(شهریار، 1386: 337)

پس از شکست در عشق و انصراف از ادامة تحصیل، زندگی شاعر وارد مرحلة دیگری می شود و فراز و نشیب گوناگونی را پشت سر می گذارد. ابتدا در سال 1310 به استخدام ادارة ثبت املاک در می آید و بعد از آن به مشهد و نیشابور منتقل می شود. در همین ایّام با کمال الملک نقّاش معروف که او نیز دچار رنج تبعید وغربت است ملاقات می کند و مثنوی «زیارت کمال الملک» به همین مناسبت سروده می شود.

در مشهد نیز شاعر به محافل ادبی رفت و آمد می کند و با ادبیانی مانند محمود فرخ، گلشن آزادی، میرزا رضا خان عقیلی و … آشنا می شود و در انجمن ادبی شاهپور نیز شرکت می کند.

شاعر که مدتی از غم عشق فراغت حاصل کرده است،  بعد از گذشت سه سال دچار رنج روحی دیگری می­ شود،در سال 1313 پدر و تکیه گاه خود را از دست می دهد و سرپرستی خانوادة خود و برادرش را بر عهده می گیرد.

در پی این حوادث بار دیگر به تهران باز می گردد وبه ناچار به خدمت دولتی (شهرداری و بانک کشاورزی)  مشغول می شود، کاری که پیوسته به آن اعتراض دارد و از آن شکایت می کند.

چه کنم شاعر آفریدستــم            کــاردیــگر نیاید از دستــم

کارغیر هنر نه کار من است          هرکسی مرد کار خویشتن است

(شهریار،1386: 666)

ودر جای دیگر خودرا شیر بیشۀ هنر می داند.

من هنر پیشه ام چه کار کنم                      شیر این بیشه ام چه کار کنم

خدمت من اداره رفتـن نیست                   مهملی گفتن وشنفتن نیـست

من به کار حساب مرد، نیم                      بلکـه با این حســاب مردنیم

(شهریار،1386: 667)

شهریار در سال 1331 به تصویب نخست وزیر وقت از خدمت دولت معاف می گردد و بار دیگر گرفتار اندوه از دست دادن مادرش می شود. به ناچار به تبریز باز می گردد وپس ازآن در 48سالگی با یکی از خویشاوندان خود ازدواج می کند و صاحب سه فرزند می شود.

در سال 1335 به علت تنگی معیشت دوباره به کار در بانک کشاورزی مشغول می شود و در سال 1344 بازنشسته می گردد و روز 22 بهمن 1346 در مقام تجلیل از شاعر، او را یکی از پاسداران شعر و ادب میهن می­نامند و عنوان استادی افتخاری دانشکدة ادبیات تبریز به وی اعطا می شود و روز 26 اسفند در تاریخ فرهنگ آذربایجان «روز شهریار» نامیده می شود.

سرانجام شاعر در سال 1351 مجدداً ساکن تهران می شود اما این بار نیز تقدیررنج دیگری برای او به ارمغان می آورد، همسرش را از دست می دهد و پس از گذشت چهار سال و برای همیشه به زادگاه خود باز می­گردد و سرانجام در مهرماه سال 1367  دارفانی را وداع می گوید.

«شهریار به موسیقی علاقمند بود و خود سه تار می نواخت. در اوقات فراغت غالباً خط می نوشت. قرآنی را نیز به خط خود به یادگار گذاشته است. به قرآن و دیوان حافظ عشق می ورزید.» (علیمحمدی،81 13: 17)

آثار:

آثار بر جای مانده ازاین شاعر شامل دو جلد دیوان اومی باشد که در قالب های گوناگون غزل، قصیده رباعی، دوبیتی، قطعه، مثنوی، چهار پاره،مسمط، طبع آزمایی کرده است. برجسته ترین وزیبا ترین اشعار شاعر درغزلیات وبخشی از اشعار مکتب شهریار نشان داده می شود،آثار ترکی شهریار شامل منظومۀ «حیدربابایه سلام»می باشد.

«درحیات شعری شهریار سه دوره مشخص یا مشخص تر است: 1.دورۀ جوانی او که با عشق (عشق ملموس انسانی )در گیر است.در این دوره شهریار غزل های پرشور عاشقانه می سراید.2.دوره ای که از آشناییش با افسانۀ نیما ، آغاز می شود وبه ارتباط عمیق تر با شعر نیمایی منجر می شود 3.دورۀ آخر که به سالهای پختگی وپیری شاعر مربوط می شود در این دوره گرایش به نوعی عرفان در شعر شهریار آشکار است در این دوره شهریار بسیاری از غزلهای غیر عاشقانه خود را می سراید.»(منزوی ،1372: 19)

 قوی ترین عاطفه در شعر شهریار عشق است که می توان گفت به سه شکل تصویر می شود عشق فردی ومجازی که حاصل تجربۀ شاعر است وبسیاری ازغزلیات شاعر مراحل  مختلف این عشق رااز دیدارها تا هجران وفراق ودر نهایت شکست وی را نشان می دهد.عشق به مردم واجتماع وعشق الهی وعرفانی واعتقادات دینی که در قالب سرودن اشعاری با مضامین دینی وعرفانی ترسیم می شود.

دربخش مکتب شهریار اشعاری به سبک آثار نیمایوشیج مانند افسانه سروده شده اشت ودر واقع اشعار رمانتیکی شهریار در این قسمت است که مهمترین آن ها شامل منظومه هایی با عنوان «دو مرغ بهشتی»، «هذیان دل»ومثنوی «افسانۀ شب» می باشد.

«دومرغ بهشتی» ستایش شهریار از نیما وشرح دیدار دو شاعر است منظومه ای است با قالب نامشخص که هربند آن  دارای هفت مصراع است و مصراع های دوم،چهارم وششم مقفا هستندومصراع دیگرآزاداست.

شکل گرایی (formalist):

«شکل گرایی مکتبی است در نقد که در فاصله سال های 1915- 1917 در روسیه به وجود آمد. بنیانگذاران آن اعضای دو انجمن مطالعات زبان شناسی در مسکو و پتروگراد بودند که با یکدیگر همکاری نزدیک داشتند. هدف پایه گذاران

بیان مسئله…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 3

مسئله های تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………………… 4

فرضیه های تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………………….. 4

یشینه موضوع تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………… 5

اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………………………… 5

اهمیت و ضرورت تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………. 6

جنبههای نوآوری…………………………………………………………………………………………………………………………………. 6

سازمان‌دهی پژوهش…………………………………………………………………………………………………………………………….. 6

فصل اول: مفهوم شناسی…………………………………………………………………………………….. 7

1-1. مفاهیم بنیادین………………………………………………………………………………………… 8

1-1-1. انسان شناسی……………………………………………………………………………………………………………………………. 8

1-1-1-1. انسان شناسی در اندیشة غرب……………………………………………………………………………………………. 9

1-1-1-2. انسان شناسی در اسلام و مسلمانان (ایران دوره اسلامی)…………………………………………………….. 11

1-1-1-3. انسان شناسی در ادبیات قرآنی………………………………………………………………………………………… 12

1-1-2. فرهنگ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 13

1-1-2-1. مفهوم لغوی فرهنگ…………………………………………………………………………………………………….. 13

1-1-2-2. مفهوم اصطلاحی فرهنگ………………………………………………………………………………………………. 15

1-1-2-3. تبیین ارکان تعریف……………………………………………………………………………………………………… 17

1-1-3. مبانی………………………………………………………………………………………………………………………………….. 22

1-2. مفاهیم عملیاتی……………………………………………………………………………………… 23

1-2-1. هدایت………………………………………………………………………………………………………………………………… 23

1-2-1-1. کاربرد لغوی و اصطلاحی………………………………………………………………………………………………. 23

1-2-1-2. کاربرد قرآنی……………………………………………………………………………………………………………….. 24

1-2-1-3. تعریف برگزیده……………………………………………………………………………………………………………. 27

1-2-2. رشد……………………………………………………………………………………………………………………………………. 28

1-2-2-1. کاربرد لغوی………………………………………………………………………………………………………………… 28

1-2-2-2. کاربرد قرآنی……………………………………………………………………………………………………………….. 29

1-2-2-3. کاربرد اصطلاحی…………………………………………………………………………………………………………. 29

1-2-2-4. تعریف برگزیده……………………………………………………………………………………………………………. 30

1-2-3. پیشرفت………………………………………………………………………………………………………………………………. 31

1-2-4. توسعه…………………………………………………………………………………………………………………………………. 32

1-2-5. الگو…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 33

 

1-3. منظور از عنوان پژوهش (مبانی انسان شناسی فرهنگی از دیدگاه آموزه های قرآن کریم) 36

1-4. جایگاه انسان شناسی در آموزه های قرآنی……………………………………………………….. 37

فصل دوم: مبانی انسان شناسی عام قرآنی در پردازش الگوی مطلوب……………………… 41

2-1. فلسفه آفرینش………………………………………………………………………………………… 42

2-1-1. فلسفه آفرینش جهان……………………………………………………………………………………………………………. 42

2-1-1-1. آیات مشعر به اصل هدفمندی خلقت…………………………………………………………………………….. 42

2-1-1-2. آیات مشعر بر چیستی هدف خلقت……………………………………………………………………………….. 44

2-1-2. فلسفه آفرینش انسان……………………………………………………………………………………………………………. 46

2-1-2-1. آیات دال بر عبث نبودن خلقت انسان……………………………………………………………………………. 46

2-1-2-2. آیات بیانگر هدف خلقت انسان……………………………………………………………………………………… 47

2-2. ابعاد وجودی انسان………………………………………………………………………………….. 52

2-2-1. روح…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 52

2-2-2. طبیعت و فطرت انسان…………………………………………………………………………………………………………. 54

2-2-3. اختیار………………………………………………………………………………………………………………………………….. 56

2-3. روابط انسانی در عرصة وجود……………………………………………………………………… 61

2-3-1. رابطة انسان با خود……………………………………………………………………………………………………………….. 61

2-3-2. رابطه انسان با همنوع……………………………………………………………………………………………………………. 63

2-3-3. رابطة انسان با خدا……………………………………………………………………………………………………………….. 65

2-3-4. رابطه انسان با محیط……………………………………………………………………………………………………………. 67

فصل سوم: مبانی انسانشناختی نظام فرهنگی اسلام…………………………………………… 70

3-1. مبانی نظری نظام فرهنگی اسلام………………………………………………………………… 71

3-1-1. جهانبینی قرآنی…………………………………………………………………………………………………………………… 71

3-1-1-1. تعریف جهانبینی…………………………………………………………………………………………………………. 72

3-1-1-2. ویژگیهای جهانبینی قرآنی……………………………………………………………………………………………. 72

3-1-2. مبانی نظری انسان شناسی قرآنی…………………………………………………………………………………………… 73

3-1-2-1. مبانی خداشناخت………………………………………………………………………………………………………… 74

3-1-2-2. مبانی انسانشناخت……………………………………………………………………………………………………….. 76

3-1-2-3. مبانی جهان شناخت……………………………………………………………………………………………………. 77

3-1-2-4. مبانی جامعه شناخت…………………………………………………………………………………………………… 82

3-1-2-4-1. رابطة انسان و جامعه…………………………………………………………………………………………… 82

3-1-2-4-2. رابطة انسان و فرهنگ (انسان در بستر فرهنگ)……………………………………………………… 86

3-2. مبانی خاص انسان شناسی نظام فرهنگی اسلام……………………………………………….. 90

3-2-1. اصل عدالت اجتماعی……………………………………………………………………………………………………………. 90

3-2-1-1. اهمیت عدالت اجتماعی………………………………………………………………………………………………… 90

3-2-1-2. تعریف عدالت اجتماعی………………………………………………………………………………………………… 91

3-2-1-3. عدالت از دیدگاه قرآن………………………………………………………………………………………………….. 92

3-2-1-3-1. عدالت در سخن گفتن…………………………………………………………………………………………. 93

3-2-1-3-2. عدالت در وزن کردن…………………………………………………………………………………………… 94

3-2-1-3-3. عدالت در حکم…………………………………………………………………………………………………… 94

3-2-1-3-4. عدالت در اصلاح میان متخاصمین………………………………………………………………………… 94

3-2-1-3-5. عدالت در شهادت……………………………………………………………………………………………….. 95

3-2-1-4. ابعاد عدالت اجتماعی…………………………………………………………………………………………………… 95

3-2-1-4-1 نظام اجتماعی و عدالت ساختاری………………………………………………………………………….. 95

3-2-1-4-2. نظام اجتماعی و عدالت رفتاری…………………………………………………………………………….. 96

3-2-1-5. اصل عدالت مبنای نظام فرهنگی اسلام………………………………………………………………………….. 97

3-2-2. اصل آزادی…………………………………………………………………………………………………………………………… 97

3-2-2-1. آزادی به عنوان کمال وسیلهای در نظام فرهنگی اسلام……………………………………………………. 98

3-2-2-2. اقسام آزادی………………………………………………………………………………………………………………. 101

3-2-2-2-1. آزادی معنوی……………………………………………………………………………………………………. 101

3-2-2-2-2. آزادی اجتماعی…………………………………………………………………………………………………. 101

3-2-3. اصل وحدت………………………………………………………………………………………………………………………. 102

3-2-3-1. اقسام وحدتیافتگی…………………………………………………………………………………………………….. 102

3-2-3-1-1. وحدت‌یافتگی قلبی…………………………………………………………………………………………… 102

3-2-3-1-2. وحدت‌یافتگی عقلی………………………………………………………………………………………….. 103

3-2-3-1-3. وحدت‌یافتگی عملی………………………………………………………………………………………….. 104

3-2-3-2. توجه به محوریت رشد در وحدت‌یافتگی عملی…………………………………………………………….. 105

3-2-3-3. رهبری، بلوغ‌یافتگی وحدت در جامعه………………………………………………………………………….. 105

3-2-3-4. وحدت، اصل «حرکت دهنده» فرایند حرکت فرهنگی جامعه به سمت نظام مطلوب قرآنی.. 105

3-2-4. اصل ولایت………………………………………………………………………………………………………………………… 106

3-2-4-1. ولایت اصل رهبری کنندة نظام فرهنگی اسلام به سمت رشد و کمال اجتماعی………………… 106

3-2-4-2. قرآن کریم و متصدیان رهبری در جامعه……………………………………………………………………… 107

3-2-4-2-1. خداوند متعال…………………………………………………………………………………………………… 107

3-2-4-2-2. انبیای الهی………………………………………………………………………………………………………. 108

3-2-4-2-3. اهل‌بیت و اولیای الهی……………………………………………………………………………………….. 108

3-2-4-2-4. نزدیک‌ترین افراد به اهل‌بیت و اولیای الهی………………………………………………………….. 109

3-2-5.  اصل رشد و کمال (قرب الهی)……………………………………………………………………………………………. 109

3-2-6. اصل انضباط اجتماعی…………………………………………………………………………………………………………. 110

3-2-7. اصل هویت اسلامی…………………………………………………………………………………………………………….. 111

نتایج و دستاوردها………………………………………………………………………………………… 113

نظام پیشنهادی پژوهش…………………………………………………………………………………. 115

منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………….. 116

طرح تحقیق.. 4

موضوع تحقیق.. 4

زمینه، سابقه و تاریخچۀ موضوع تحقیق.. 4

اهداف تحقیق.. 5

اهمیت و ارزش تحقیق با تأکید بر کاربرد نتایج آن.. 5

فرضیه‌ها 5

روش انجام تحقیق.. 6

فصل اول: کلیات و مفاهیم. 7

1-1. تعاریف و اصطلاحات.. 8

1-1-1. تفسیر در معنای لغوی.. 8

1-1-2. تفسیر در معنای اصطلاحی.. 8

1-1-3. علم کلام. 9

1-1-3-1. تاریخ پیدایش علم کلام. 9

1-1-4. مکتب معتزله. 10

1-1-4-1. اصل توحید. 11

1-1-4-2. اصل عدل.. 11

1-1-4-3. اصل وعد و وعید (معاد) 11

1-1-4-4. اصل منزلة بین المنزلتین.. 12

1-1-4-5. اصل امر به معروف و نهی از منکر. 12

1-1-4-6. امامت و نبوت از منظر معتزله، براساس گزارش شیخ مفید  12

1-1-5. مکتب اشاعره 13

1-1-5-1. اندیشه‌های اشاعره 14

1-1-5-1-1. قدیم یا حادث بودن قرآن از منظر اشاعره 14

1-1-6. فرقۀ مرجئه. 15

1-1-7. فرقۀ مشبهه. 16

1-1-8. فرقۀ جبریه. 17

1-1-9. فرقۀ تناسخیه. 18

1-1-10. فرقۀ حشویه. 18

1-1-11. فرقۀ خوارج. 18

1-1-12. فرقۀ زیدیه. 19

۱-1-13. اصحاب المعارف.. 19

1-1-14.مهمترین تفاسیر کلامی ………………………………………………………………………….20

فصل دوم: طبرسی و تفسیر. 21

مقدمه. 22

2-1. انواع روش‌های تفسیری.. 22

2-1-1. تفسیر مأثور 23

2-1-2. تفسیر عقلی ـ اجتهادی.. 25

2-2. معرفی طبرسی.. 27

2-2-1. زندگینامه طبرسی.. 27

2-2-2. معرفی تفسیر مجمع البیان.. 30

2-2-2-1. بررسی مقدمه تفسیر. 31

2-2-2-1-1. تعداد آیات قرآن و فایده دانستن آن‌ ها 31

2-2-2-1-2. ذکر اسامی قاریان مشهور شهرها و راویان آن‌ ها 31

2-2-2-1-3. تفسیر و تأویل و معنی آیات قرآن.. 31

2-2-2-1-4. نام‌های قرآن و معانی آن‌ ها 32

2-2-2-1-5. علوم قرآن.. 32

2-2-2-1-6. ذکر برخی از احادیث مشهور در فضیلت قرآن و اهل آن  32

2-2-2-1-7. ذکر آنچه برای قاری قرآن مستحب است از نیکو خواندن لفظ و تزیین صوت هنگام قرائت قرآن  32

2-2-2-2. مبانی تفسیری طبرسی در مجمع البیان.. 32

2-2-2-2-1. قابل فهم بودن قرآن.. 32

2-2-2-2-2. معیارهای فهم قرآن.. 33

2-2-2-2-3. علوم مورد نیاز مفسر. 33

2-2-2-2-4. مصونیت قرآن از تحریف… 33

2-2-2-2-5. قرآن، معجزۀ جاودانه پیامبر(ص) 33

2-2-2-2-6. روش تنظیم مطالب مجمع البیان.. 34

2-2-2-2-7. منابع مورد استناد در مجمع البیان.. 35

2-2-2-2-۸. مجمع البیان در گفتار عالمان.. 36

فصل سوم: جایگاه کلام شیعه در تفسیر مجمع البیان.. 38

مقدمه. 39

3-1. بخش اول: جایگاه توحید در مجمع البیان.. 41

مقدمه. 41

3-1-1. بایستگی شناخت و معرفت خدا 41

3-1-2. اثبات صانع. 41

3-1-2-1. حرکت و سکون موجودات علامت نیاز به خالق.. 42

3-1-2-2. حدوث اجسام. 42

3-1-2-3. بی شریک بودن خدا 42

3-1-2-4. برهان تمانع. 42

3-1-3. صفات ثبوتیه. 43

3-1-3-1. اسماء و صفات.. 43

3-1-3-2. قدرت خدا 44

3-1-3-2-۱. اشتمال قدرت الهی بر هر چیز. 44

3-1-3-3. علم الهی.. 45

3-1-3-3-1. آگاهی از سرّ آسمان‌ها و زمین.. 45

3-1-3-3-2. علم به همۀ معلومات.. 45

3-1-3-3-3. عالم به نهان و آشکار 45

3-1-3-3-4. سمیع بودن خداوند. 46

3-1-3-4. اراده خداوند. 46

3-1-3-4-1. ارادۀ تام خداوند بر هستی.. 46

3-1-3-5. متکلم بودن خداوند. 47

3-1-3-6. خدای واحد. 47

3-1-4. صفات فعل.. 47

3-1-4-1. حکیم بودن.. 48

3-1-4-2. حی بودن.. 48

 

3-1-4-3. خالق بودن.. 48

3-1-4-3-1. خلقت آسمان‌ها و زمین نشانی برای خردمندان.. 48

3-1-4-3-2. خلقت جهان، دلیلی بر وجود خدا 49

3-1-5. صفات سلبیه. 49

3-1-5-1. تنزیه و تسبیح خدا 49

3-1-5-2. علوّ خداوند. 50

3-1-5-3. قدّوس بودن.. 50

3-1-5-4. نفی رؤیت و جسمانیت برای خدا 50

3-1-5-5. بی مکان بودن خداوند. 51

3-2. بخش دوم: جایگاه معاد در مجمع البیان.. 53

مقدمه. 53

3-2-1. تعبیرات کلی قرآن دربارۀ رستاخیز. 53

3-2-1-1. قیامت… 53

3-2-1-2. نشر. 53

3-2-1-3. معاد. 54

3-2-2. نام‌های قیامت… 54

3-2-2-1. یَومُ الخُلود. 54

3-2-2-2. یومٌ ثَقیل.. 54

3-2-2-3. یَومُ مَشهود. 54

3-2-2-4. یَومُ الوَعید. 55

3-2-2-5. یَومُ الحَسرَة 55

3-2-2-۶. یَومَ تُبلی السَّرائِر. 55

3-2-3. امکان معاد و منطق مخالفان.. 55

3-2-۴. دلائل امکان معاد. 57

3-2-5. معاد جسمانی.. 58

3-2-6. دروازۀ عالم بقا 60

3-2-6-1. مرگ… 60

3-2-6-2. برزخ. 61

3-2-7. محکمۀ عدل الهی.. 61

3-2-8. فرجام معاد. 62

3-2-8-1. بهشت و بهشتیان.. 63

3-2-8-1-1. ایمان و عمل صالح.. 63

3-2-8-1-2. تقوا 63

3-2-8-1-3. صبر در برابر سختی‌ها 63

3-2-8-1-4. اهتمام به نماز 64

3-2-8-2. نعمت‌های بهشت… 64

3-2-8-2-1. سایه‌های لذت‌بخش…. 64

3-2-8-2-2. غذاهای بهشتی.. 65

3-2-8-2-3. لباس‌های بهشتی.. 65

3-2-8-2-4. همسران بهشتی.. 65

3-2-8-2-5. امنیت و زوال خوف.. 66

3-2-8-2-6. برخورد محبت‌آمیز. 66

3-2-8-2-7. احساس خشنودی خدا 66

3-2-8-3. دوزخ و دوزخیان.. 67

3-2-8-3-1. کافران و منافقان.. 67

3-2-8-3-2. ممانعت مردم از راه یافتن به حق.. 67

3-2-8-3-3. استهزاء آیات الهی.. 67

3-2-8-3-4. ظلم و بیدادگری.. 68

3-2-8-4. عذاب‌های جسمانی و روحانی دوزخیان.. 68

3-2-8-5. جاودانگی کیفر. 69

3-2-8-6. شفاعت… 70

3-2-8-6-1. نفی شفاعت… 70

3-2-8-6-2. اذن شفاعت منوط به اذن خدا 70

3-2-8-6-3. شرایط شفاعت‌کننده و شفاعت شونده 71

3-3. بخش سوم: جایگاه نبوّت در مجمع البیان.. 72

3-3-1. فلسفه بعثت پیامبران.. 72

3-3-1-1. رهایی از ظلمت… 72

3-3-1-2. بشارت و انذار 72

3-3-1-3. تعلیم و تربیت… 73

3-3-2. ویژگی‌های عمومی پیامبران.. 73

3-3-2-1. صدق گفتار 73

3-3-2-2. امانت… 73

3-3-2-3. نیکوکاری و احسان.. 74

3-3-2-4. توکل مطلق بر خداوند. 74

3-3-2-5. علاقه و دلسوزی فوق العاده 74

3-3-3. عصمت مهم‌ترین شرط رسالت… 75

3-3-3. تنزیه انبیا 76

3-3-3-1. آدم. 76

3-3-3-2. ابراهیم. 77

3-3-3-3. موسی.. 77

3-3-4. طرق شناخت پیامبران.. 78

3-3-4-1. رابطۀ اعجاز و نبوّت.. 78

3-3-4-2. تفاوت سحر با معجزه 79

3-3-4-3. وحی (چگونگی ارتباط با عالم غیب) 80

3-3-5. دلایل صدق ادعای پیامبر اسلام. 81

3-3-5-1. قرآن، معجزه پایدار پیامبر. 81

3-3-5-2. شاخه‌های اعجاز قرآن.. 82

3-3-5-2-1. فصاحت و بلاغت… 82

3-3-5-2-2. اعجاز قرآن از نظر علوم روز 82

3-3-5-2-3. اعجاز قرآن از نظر اخبار غیبی.. 83

3-3-5-2-4. اعجاز قرآن از نظر عدم تضاد و اختلاف.. 84

3-3-5-۳. گردآوری قراین یک راه مطمئن دیگر. 84

3-3-6. خاتمیت در قرآن.. 85

3-4. بخش چهارم: جایگاه عدل در مجمع البیان.. 85

3-4-1. برسی واژه‌های ظلم، عدل و قسط.. 86

3-4-2. خداوند به هیچ‌کس ستم نمی‌کند. 86

3-4-3. یکسان نبودن خوب و بد. 88

3-4-4. مشکل حوادث دردناک زندگی بشر. 88

3-4-5. پاسخ تفصیلی به پدیده‌های ناگوار 88

3-4-5-1. فلسفه تفاوت‌ها 88

3-4-5-2. مشکلات خودساخته. 89

3-4-5-3. مصائبی که مجازات الهی است… 90

3-4-5-4. مصیبت بیدادگر. 90

3-4-5-5. آزمون الهی به‌وسیلۀ مشکلات.. 91

3-4-5-6. شناخت نعمت‌ها در کنار مصائب… 92

3-5. بخش پنجم: جایگاه امامت در مجمع البیان.. 93

3-5-1. امامت در قرآن.. 93

3-5-2. ولایت و امامت عامه در قرآن.. 94

3-5-2-1. آیۀ انذار و هدایت… 94

3-5-2-2. آیۀ صادقین.. 94

3-5-2-3. آیۀ اولی الأمر. 95

3-5-3. شروط و صفات ویژۀ امام. 95

3-5-3-1. علم امام. 96

3-5-3-2. معصوم بودن امام. 96

3-5-3-3. ولایت تکوینی پیامبران و امامان.. 97

3-5-4. ولایت و امامت خاصه. 98

3-5-4-1. آیۀ تبلیغ. 98

3-5-4-2. آیۀ ولایت… 98

3-5-4-3. آیۀ لیلة المبیت… 99

3-5-4-4. آیۀ نیکوترین مؤمنان.. 99

3-5-4-5. آیۀ بینه و شاهد. 99

3-5-4-6. آیۀ انذار 100

3-5-4-7. آیۀ گوش‌های شنوا 100

3-5-4-8. آیۀ محبت… 101

3-5-5. امام مهدی علیه السلام. 101

نتیجه‌گیری.. 103

فصل چهارم: گونه‌های مواجهۀ کلامی طبرسی در مجمع البیان با برخی آراء کلامی.. 104

مقدمه. 105

4-1. بخش اول: رویکردهای طبرسی به معتزله. 105

4-1-1. رویکرد توضیحی.. 105

4-1-1-1. سکونت و خروج آدم و حوا از بهشت… 105

4-1-1-2. شفاعت قابل قبول.. 106

4-1-1-3. اسلام و ایمان.. 106

4-1-1-4. خارق عادت از غیر از نبی.. 106

4-1-1-5. مصیبت و گناه 106

4-1-1-6. معنای ظلم. 107

4-1-1-7. خلق مخلوقات، باواسطه یا بی‌واسطه. 107

4-1-1-8. تعبیر خواب.. 107

4-1-1-9. حاضر شدن اعمال در قیامت… 108

4-1-1-10. سخن عیسی در گهواره 108

4-1-1-11. حقیقتِ روح. 108

4-1-1-12. غیر قابل رؤیت بودن شیطان.. 108

4-1-1-13. ترک اولی یا گناه کردن آدم. 108

4-1-1-14. زندگی ابدی.. 109

4-1-1-15. نادیدنی بودن خدا 109

4-1-1-16. عدم سختگیری خداوند بر بندگان.. 109

4-1-1-17. تأخیر عذاب تا وقت معیّن.. 109

4-1-1-18. نبوت عیسی.. 109

4-1-1-19. اجر دنیوی.. 109

4-1-1-20. چهره‌های متنعّم در قیامت… 110

4-1-1-21. صفات مخصوص خدا 110

4-1-1- 22. روی‌گردانی از آیین ابراهیم. 110

4-1-1-23. دروغ گفتن در آخرت.. 110

4-1-2. رویکرد تقریب‌گرایانه. 110

4-1-2-1. معنای اسلام. 111

4-1-2-2. بهشتی به پهنای آسمان و زمین.. 111

4-1-2-3. زنگار قلب… 111

4-1-2-4. پیروی از دین خدا 111

4-1-2-5. فرشته یا جن بودن ابلیس…. 111

4-1-2-6. انتظار کرامت الهی.. 112

4-1-3. رویکرد نقادانه. 112

4-1-3-1. رجعت… 112

4-1-3-2. ایمان، معرفت خدا 112

4-1-3-3. پذیرش توبه. 113

4-1-3-4. آمرزش همۀ گناهان.. 113

4-1-3-5. افضل نبودن فرشته بر نبی.. 113

4-1-3-6. عذاب فاسق.. 114

4-1-3-7. مؤمنان واقعی.. 115

4-1-3-8. عدم زیادت علم خدا بر ذاتش…. 115

4-1-3-9. جواز بخشش همۀ معاصی.. 115

4-1-3-10. تجاوز از حدود الهی، خلود در آتش…. 115

4-1-3-11. آگاهی از غیب… 116

4-1-3-12. طاعت فاسق.. 116

4-1-3-13. خبر دادن خداوند در خلقت موجودات.. 116

4-1-3-14. جواز تقیه بر امام. 117

4-1-3-15. مکلّف بودن آدم و حوا 117

4-1-3-16. سجده ملائکه به آدم. 117

4-1-3-17. حکم سلیمان.. 117

4-1-3-18. زمان مرگ انسان‌ها 118

4-1-4. رویکرد طبرسی به سران معتزله. 118

۴-۲. بخش دوم: انتقاد طبرسی بر جبرگرایان.. 118

4-2-1. نسبت گمراهی به خدا 119

4-2-2. سجده به آدم. 119

4-2-3. تأثیر اختیار در افعال و اقوال.. 119

4-2-4. عدم مسئولیت در قبال کار دیگران.. 119

4-2-5. پشیمانی از کردار و اعمال.. 120

4-2-6. عدم انتساب زشتی‌ها به خداوند. 120

1- بیان مسأله. 1

2- سؤالات تحقیق.. 2

3- فرضیه های تحقیق.. 2

4- ضرورت موضوع. 2

5- اهداف تحقیق.. 3

6- پیشینه تحقیق.. 3

7- روش تحقیق.. 3

فصل 1 : کلّیات

1-1-  شرح واژگان. 6

1-1-1-  حجّیت.. 6

1-1-1-1-  معنای حجّت.. 6

1-1-1-1-1-  حجّت در لغت.. 6

1-1-1-1-2-  حجّت در منطق.. 7

1-1-1-1-3-  حجّت در اصول فقه. 7

1-1-2-  اجماع. 8

1-1-2-1-  تعریف لغوی اجماع. 8

1-1-2-2-  تعریف اصطلاحی اجماع. 9

1-1-2-2-1-  وجوه تمایز تعاریف اصطلاحی اجماع. 11

1-1-2-3-  واژگان مرتبط با «اجماع» 12

1-1-2-4-  اقسام اجماع. 13

1-1-2-4-1-  تقسیم اجماع از حیث راه های تکوین و وجود اجماع. 13

1-1-2-4-1-1-  اجماع سکوتی و اجماع صریح.. 13

1-1-2-4-1-1-1-  اجماع قولی و اجماع فعلی.. 14

1-1-2-4-2-  اقسام اجماع به اعتبار طرق تحصیل.. 15

1-1-2-4-2-1-  اجماع محصّل و اجماع منقول. 15

1-1-2-4-3-  اقسام اجماع از حیث ترکیب و بساطت.. 17

1-1-2-4-3-1-  اجماع مرکب و اجماع بسیط.. 17

1-1-2-4-4-  تقسیمات اجماع از حیث کشف از قول معصوم (ع) 18

1-1-2-4-4-1-  اجماع دخولی.. 18

1-1-2-4-4-2- اجماع لطفى‌ 19

1-1-2-4-4-3-  اجماع حدسى‌ 19

1-1-2-4-4-4-  اجماع تقریرى‌ 19

1-1-2-4-4-4-1-  تفاوت میان اجماع تقریرى و اجماع لطفى.. 20

1-1-2-4-4-5-  اجماع تشرّفى‌ 20

1-1-2-4-4-6-  اجماع تقیّه ای.. 21

1-1-2-4-4-7-  اجماع کشفی.. 22

1-1-2-4-5-  اجماع مدركى و تعبّدى.. 22

1-1-2-5-  خاستگاه اجماع در اندیشه اصولی و فقهی.. 23

1-1-2-5-1-  اجماع و ارتباط آن با مسأله خلافت.. 24

1-1-2-5-2-  اولین ادّعای اجماع. 25

1-1-2-5-3-  سرّ قرار دادن اجماع در ردیف ادلّه اربعه. 27

1-2-  فلسفه پرداختن به نظرات شهید صدر(ره) و امام خمینی(ره) 28

1-2-1-  نگاهی گذرا به حیات علمی شهید آیت الله  سیّد محمّدباقر صدر(ره) 29

1-2-1-1-  جامعیّت و تنوع رشته ها‌ 29

 

1-2-1-2-  ویژگی هاى شهید صدر(ره) در اصول‏. 30

1-2-1-3-  شاخصه های مکتب اصولی شهید صدر(ره) 32

1-2-2-  نگاهی به حیات علمی آیت الله العظمی امام سید روح الله خمینی(ره) 32

1-2-2-1-  جامعیت علمی.. 33

1-2-2-2-  امام خمینی(ره) و علم اصول. 33

1-2-2-3-  ویژگی های اندیشه اصولی امام خمینی(ره) 35

فصل 2 : بررسی حجیت اجماع

2-1-  بررسی حجّیت اجماع از دیدگاه امامیّه. 38

2-1-1-  ملاک حجّیت اجماع در کلام فقهای امامیّه. 39

2-1-2-  راه های احراز رأی معصوم. 40

2-1-2-1-  طریقه دخولی (تضمّنی) یا حسّی.. 41

2-1-2-1-1-  بررسی حجّیت اجماع دخولی.. 43

2-1-2-1-2-  راه های به دست آوردن نظر امام(ع) از طریق اجماع دخولی.. 44

2-1-2-1-3-  شرط تحقق اجماع دخولی.. 44

2-1-2-1-4-  ویژگى‏هاى طریقه دخولی.. 45

2-1-2-1-5-  نقد طریقه دخولی.. 46

2-1-2-2-  کشف از قول معصوم(ع) بر اساس عقل عملی.. 52

2-1-2-2-1-  اجماع لطفی.. 52

2-1-2-2-1-1-  صورتهای مختلف تطبیق قاعده لطف بر مساله اجماع. 54

2-1-2-2-1-1-1-  وجوب لطف به وسیلۀ حفظ مصلحت‌ها‌ 54

2-1-2-2-1-1-2-  جریان عادت خداوند بر حفظ مصالح‌ 54

2-1-2-2-1-1-3-  وجوب لطف با پر كردن شكاف‌هاى موجود در دین.. 55

2-1-2-2-1-2-  ویژگى‏هاى اجماع لطفی.. 55

2-1-2-2-1-3-  نقد اجماع لطفی.. 56

2-1-2-3-  كشف از قول معصوم بر اساس عقل نظرى.. 61

2-1-2-4-  اجماع حدسی.. 62

2-1-2-4-1-  خصوصیات طریقه حدسی.. 63

2-1-2-4-2-  تفاوت اجماع حدسی با اجماع دخولی و لطفی.. 64

2-1-2-4-3-  حساب احتمالات.. 65

2-1-2-4-3-1-  نظریه شهید صدر(ره) 65

2-1-2-4-3-1-1-  مبانی منطقی استقراء. 65

2-1-2-4-3-1-1-1-  تعریف استقراء و تبیین آن. 66

2-1-2-4-3-1-1-1-1-  راه حل عقل گرایان. 67

2-1-2-4-3-1-1-1-2-  راه حل‌های مکتب تجربه گرایی.. 68

2-1-2-4-3-1-1-1-3-  مکتب ذاتی، ابداع شهید صدر(ع) 71

2-1-2-4-3-2-  مبنای حجیّت اجماع از نظر شهید صدر(ره) 74

2-1-2-4-3-3-  نقد نظریه حساب احتمالات.. 79

2-1-2-4-4-  ملازمه عادیه بین آراء مرؤوسین و رئیس آنان. 80

2-1-2-4-4-1-  كشف از قول معصوم بر اساس ملازمه عادیه. 81

2-1-2-4-4-2-  نقد نظریه ملازمه عادیه. 81

2-1-2-4-5-  کشف از دلیل معتبر نزد مجمعین.. 83

2-1-2-4-5-1-  نقد طریقه کشف از دلیل معتبر نزد مجمعین.. 84

2-1-2-4-6-  نظریه امام خمینی(ره) 85

2-1-2-4-7-  نقد طریقه حدسی.. 88

2-1-2-5-  اجماع تشرّفی.. 89

2-1-2-5-1-  نقد اجماع تشرّفی.. 90

نتیجه گیری.. 92

ضمائم   97

فهرست منابع و مآخذ. 99

چکیده

اجماع به عنوان یکی از منابع چهارگانه اثبات احکام شرعی مورد پذیرش قرار گرفته است. اما در عین حال از حیث مبنای حجّیت اجماع، میان فقهای شیعه و اهل سنّت اختلاف نظر وجود دارد. در این تحقیق با روش تحلیلی و توصیفی و با استناد به منابع اصولی و اقوال فقها، مفهوم اجماع و مبنای حجّیت آن نزد فقهای شیعه بالخصوص آیت الله شهید صدر(ره) و مرحوم امام خمینی(ره) را بررسی نموده­ایم. ابتدا اهل سنّت اجماع را به عنوان یک دلیل مستقل در عرض کتاب، سنّت و عقل داده امّا فقهای شیعه اگر چه به خاطر مماشات با اهل سنّت اجماع را به عنوان یکی از ادلّه اربعه قرار داده­اند اما معتقدند اجماع تنها در صورتی حجّت است که کاشف از رأی و نظر امام معصوم علیه­السّلام باشد. سپس فقهای شیعه راه­های احراز رأی معصوم علیه­السّلام از طریق اجماع را مطرح می­ کنند و به مبنای حجّیت اجماع می­پردازند. عدّه­ای از متقدّمین قائل به طریقه دخولی با فرض دخول امام(ع) در بین مجمعین به عنوان فرد ناشناس، شیخ طوسی(ره) و پیروان او قائل به طریقه لطفی، گروهی از متأخرین قائل به طریقه حدسی شده و برخی نیز طریقه تشرّفی را مطرح کرده ­اند. شهید صدر(ره) و امام خمینی(ره)، هر دو طریقه حدسی را پذیرفته­اند. شهید صدر(ره) معتقد است همان گونه که تعدّد خبردادن­های حسّی به حساب احتمالات منجر به رشد احتمال مطابقت و ضعیف شدن احتمال مخالفت می­گردد نظیر همین حالت در خبردادن­های حدسی نیز وجود دارد. لذا در جایی که تعداد فتاوا به اندازه­ای برسد که موجب ضعیف شدن احتمال خطا در حق همه فتوا دهندگان گردد، یقین حاصل می­ شود که حکم شارع مطابق با کلمات مجمعین است. امام خمینی(ره) معتقد است بین اتّقاق نظر فقها و نظر امام معصوم(ع) ملازمه عادیه وجود دارد. بدین بیان که اگر همه فقهای ما در همه اعصار به حکمی متّفق بودند عادتاً معلوم می­ شود که این حکم را در اصل از امام معصوم(ع) اخذ کرده ­اند.

مقدمه
1- بیان مسأله
در فقه شیعه، اجماع از جایگاه والایی برخوردار است، به گونه­ ای که در ردیف کتاب و سنّت و عقل، یکی از دلایل چهارگانه اثبات احکام شرعی محسوب می‌شود. امّا اجماعی که نزد شیعه معتبر است با اجماعی که نزد اهل سنّت از آن نام برده می‌شود تفاوت داشته و در واقع یکی از طرق اثبات سنّت [به معنای فعل و قول و تقریر معصوم(ع)] محسوب می‌شود.

آنچه در شیعه مورد بحث قرار گرفته بیشتر به مبانی و پیامدهای اجماع ارتباط دارد به گونه‌ای که برخی مبنای مشروعیت اجماع را بر اساس حدس و برخی بر اساس حس حجت می‌دانند.

این بحث یک خصوصیت متمایزی از دیگر بحث­های اصولی دارد. در سایر مسائل علم اصول بحث از تعیین حجّیت است و بعد از اثبات حجّیت در موردی به نحو قطعی علم به حکم شرعی پیش نمی­آید، بلکه در نهایت حجّت و معذّریت را اثبات می­ کند. به عنوان مثال دلیل قطعی بر حجّیت خبر واحد اقامه می­ شود لکن با حجّیت خبر واحد علم به حکم شرعی حاصل نمی­ شود امّا از نظر شهید صدر(ره) در بحث اجماع این گونه نیست و حجّیت بحث اجماع مساوی با قطع است. یعنی اگر حجّیت اجماع ثابت شود علم به حکم شرعی پیش می­آید.[1] لذا اگر اصولی بتواند اثبات کند که اجماع کاشف از قول معصوم است و باعث علم به حکم شرعی است اجماع حجّت خواهد بود اما اگر نتواند، اجماع حجّیتی

فصل اول:شناخت واژگانی، اهمیت و ویژگی‌های دوران کودکی.. 10

1-1-بخش نخست: مفهوم شناسی اصطلاحات……………………………………………………………………………………………………………………11

1-1-1-  واژه‌شناسی تربیت… 11

1-1-1-1-    مفهوم لغوی.. 11

1-1-1-2- مفهوم اصطلاحی.. 14

1-1-1-2-1- تربیت در نگاه اندیشمندان غیر مسلمان. 14

1-1-1-2-2- تربیت در نگاه اندیشمندان مسلمان. 14

1-1-1-2-3- تربیت در اصطلاح قرآن. 15

1-1-1-3- واژگان معادل تربیت در قرآن. 18

1-1-1-3-1- اصلاح.. 18

1-1-1-3-2- تزکیه. 18

1-1-1-3-3- رشد. 19

1-1-1-3-4- هدایت… 20

1-1-2-  واژه‌شناسی کودک.. 21

1-1-2-1-    مفهوم لغوی.. 21

1-1-2-2- مفهوم اصطلاحی.. 21

1-1-2-3-    واژگان مترادف کودک.. 21

1-1-2-3-1- مفهوم لغوی و اصطلاحی طفل.. 21

1-1-2-3-2- مفهوم لغوی و اصطلاحی صبیّ.. 22

1-1-2-3-3- مفهوم لغوی و اصطلاحی ولد. 23

1-1-2-3-4- مفهوم لغوی و اصطلاحی صغیر. 24

1-1-2-3-5- مفهوم لغوی و اصطلاحی غلام. 25

1-1-3-  اصول. 25

1-1-4-  روش… 26

1-2-بخش دوم: اهمیت و ویژگی‌های دوران کودکی………………………………………………………26

1-2-1-  اهمیت دوران کودکی.. 26

1-2-2-  اهمیت شناخت کودک و آشنایی با مراحل رشد و پذیرش دین در کودکان و نوجوانان……………………………………………………………………………………………………………………29

1-2-2-1-    مراحل رشد تفکّر دینی در کودکان و نوجوانان از منظر روان‌شناسی.. 30

1-2-2-1-1- دوره تفکّر پیش مذهبی(هفت تا هشت سالگی) 30

1-2-2-1-2- دوره تفکّر مذهبی ناقص اول(هفت تا نه سالگی) 31

1-2-2-1-3- دوره تفکّر مذهبی ناقص دوم(9 تا 11 سالگی) 31

1-2-2-1-4- دوره اول تفکر مذهبی شخصیتی(11 تا 13 سالگی) 32

1-2-2-1-5- دوره دوم تفکّر مذهبی شخصیتی(13 سالگی به بعد) 33

1-2-2-2-    تطوّر و مراحل رشد کودک از منظر قرآن کریم و روایات… 33

1-2-2-2-1- ویژگی‌های دوران کودکی.. 34

1-2-2-2-2- فرایند کلی پذیرش دینی.. 36

1-2-2-2-2-1- مرحله مشاهده (در 7 سال اول زندگی، دوران قبل از دبستان) 36

1-2-2-2-2-2- مرحله تقلید (در 7 سال دوم زندگی، یعنی دوران دبستان) 36

1-2-2-2-2-3-مرحله بینش(در 7 سال سوم زندگی، دوران نوجوانی و جوانی)…… 37

1-2-3-  ویژگی‌های روش‌های تربیتی کودکان. 37

1-2-3-1-    اهمیت انتخاب روش مناسب تربیتی.. 37

1-2-3-2-    استفاده از روش‌های غیر مستقیم. 38

1-2-4-  سنّ شروع تربیت دینی ـ قرآنی.. 39

فصل دوم: مجموعه اصول، روش‌های تربیتی و نحوه کارآمدی هر یک، در تربیت قرآنی……………………………………………………………………………………………………………………… 40

2-1- اصل تمکّن و رعایت تفاوتهای فردی………………………………………………………………… 42

2-1-1- آموزش تدریجی.. 43

2-1-2- توجه به فطرت در تربیت قرآنی.. 44

2-1-3- رعایت هم‌زبانی و هم‌سطحی با کودکان. 47

2-1-4- تکلیف به قدر توانایی.. 49

2-1-5- رعایت مساوات و پرهیز از تبعیض…. 49

2-1-6- استفاده از روش‌های مشاهده‌ای.. 51

2-1-6-1- مشاهده آفرینش(آفریدگان) 52

2-1-6-1-1- روش ایفای نقش (نمایش، نمایش‌نامه) 53

2-1-6-1-1-1- روش ایفای نقش در قرآن و سیره معصومان : 55

2-1-6-1-1-2- چگونگی اجرای نمایش‌هایی با مضامین دینی و قرآنی.. 59

2-1-6-1-2- نحوه کارآمدی مشاهده آفرینش در تعلیم آموزه‌های قرآنی(به خصوص توحید و معاد) 60

2-1-6-2- مشاهده عمل.. 61

2-1-6-2-1- روش الگویی.. 61

2-1-6-2-1-1- ضرورت اتخاذ شیوه اسوه نمایی (روش الگویی) 62

2-1-6-2-1-1-1- ابعاد نگرش قرآن به ضرورت روش الگویی.. 62

2-1-6-2-1-1-1-1- معرفی اسوه‌ها 64

2-1-6-2-1-1-1-2- ویژگیهای الگوهای قرآنی.. 67

2-1-6-2-1-1-1-2- اسوه‌پذیری و حرکت به سوی اسوه‌ها (توصیه به مؤمنان به تلاش برای اسوه شدن) 68

2-1-6-2-2- نحوه کارآمدی مشاهده عمل(روش الگویی) در تعلیم آموزه‌های قرآنی.. 69

2-1-6-2-3- آسیب روش الگویی: تعارض بین الگوها 70

2-1-6-2-2- روش عملگرایی (هماهنگی قول و عمل) 71

2-1-6-2-2-1- نحوه کارآمدی روش عمل‌گرایی در آموزش تعالیم قرآنی.. 73

2-2- اصل سهولت………………………………………………………………………………………………. 74

2-2-1- روش مدارا و گذشت… 75

2-2-2- نحوه کارآیی روش مدارا و گذشت در آموزش قرآن. 77

2-3- اصل تکریم………………………………………………………………………………………………… 77

2-3-1- روش‌های تکریم و احترام کودک.. 79

2-3-2- نحوه کارآیی روش‌های تکریم کودکان. 83

2-3-2-1- توجه دادن متربّی به آخرت و امور آن. 83

2-3-2-1-1- راه‌کارهای ایجاد زمینه آشنایی کودکان با جهان آخرت… 85

2-3-2-1-1-1- خیراندیشی و صالح‌نگری.. 85

2-3-2-1-1-2- فرهنگ سپاس و تقدیر. 87

2-4- اصل مداومت و محافظت بر عمل……………………………………………………………………. 87

2-4-1- روش تمرین و تکرار. 90

2-4-1-1- اثرات روش تمرین و تکرار. 90

2-4-1-1-1- تلقین و القاء مطلب… 90

 

2-4-1-1-2- تأکید بر اهمیت مطلب… 91

2-4-1-1-3- یادآوری؛ زمینه‌‌سازی برای طرح مباحث جدید. 91

2-4-1-2- معایب تکرار و رفع آن. 92

2-4-2- نحوه کارآیی روش تمرین و تکرار در آموزش تعالیم قرآنی.. 95

2-4-2-1- استفاده از فرصت‌های آموزشی و ارتباط دادن درس قرآن با زندگی (زیستن قرآنی) 95

2-4-2-2- ضرورت نوآوری و تنوّع در روش های تربیت قرآنی.. 97

2-4-2-2-1- ضرورت خلّاقیّت و نوآوری در تربیت دینی از منظر مبانی دینی.. 98

2-4-2-2-1-1- خلّاقیّت و نوآوری از دیدگاه قرآن. 98

2-4-3-2-1-2- خلّاقیّت و نوآوری از دیدگاه معصومین: 103

2-5- اصل تعقّل و تفکّر……………………………………………………………………………………….. 106

2-5-1- روش های اکتشافی.. 107

2-5-1-1- تحریک حس کنجکاوی.. 109

2-5-1-2- برانگیختن سؤال در ذهن مخاطب… 109

2-5-1-3- روش طرح سؤال. 110

2-5-1-4- روش مقایسه. 111

2-5-2- کاربرد روش‌های اکتشافی در تعلیم آموزه‌های قرآن. 112

2-5-3- پاسخ محوری بودن؛ آسیب سیستم آموزشی کشور. 114

2-6- اصل انگیزش احساسات و عواطف…………………………………………………………………… 115

2-6-1- عوامل ایجاد انگیزه در فراگیران قرآن. 115

2-6-1-1- نقش محبت و برقراری ارتباط صمیمانه. 116

2-6-1-1-1- آثار محبت به کودکان. 119

2-6-1-1-2- شیوه‌های ابراز محبت به کودکان. 120

2-6-1-1-3- چگونگی به‌کارگیری محبت در تربیت قرآنی کودکان. 122

2-6-1-2- استفاده از روش‌های هنری در تربیت قرآنی.. 131

2-6-1-2-1- استفاده از جلوه‌های هنری قرآن، احادیث و ادعیه اسلامی.. 133

2-6-1-2-1-1- وزن و آهنگ… 133

2-6-1-2-1-2- تصویرسازی و خیال‌انگیزی.. 133

2-6-1-2-1-2-1- شاخصه‌های تصویرگری مناسب برای کتاب‌های قرآنی کودکان. 135

2-6-1-2-1-3- تمثیل و تشبیه. 136

2-6-1-2-1-3-1- نحوه کارآمدی تمثیل و تشبیه در آموزش قرآن. 138

2-6-1-2-1-4- قصه‌گویی.. 138

2-6-1-2-1-4-1- طبقه بندی قصه‌های قرآن کریم برای کودکان. 140

2-6-1-2-1-4-2- شیوه‌های بیان قصه‌های قرآنی برای کودکان. 141

2-6-1-2-1-4-3- نقدی بر داستان‌های دینی و قرآنی برای کودکان. 143

2-6-1-3- شعر و سرود. 147

2-6-1-3-1- چگونگی استفاده از شعر و سرودهایی با مفاهیم قرآنی.. 148

2-6-1-4- طرّاحی و نقّاشی.. 151

2-6-1-4-1- چگونگی استفاده از طرّاحی و نقّاشی در تعلیم آیات… 152

2-6-1-5- روش تشویق.. 153

2-6-1-5-2- نحوه تأثیر روش تشویق بر تربیت قرآنی کودکان. 159

2-6-1-6- روش بازی‌های تربیتی.. 160

2-6-1-6-1- اهمیت و نقش بازی در تربیت کودک.. 160

2-6-1-6-2- وظایف والدین در مورد بازی کودکان. 165

2-6-1-6-3- نکاتی درباره بازی کودکان. 166

2-6-1-6-4- بازی‌های رایانه‌ای.. 169

2-6-1-6-5- اسباب‌بازی‌ها 170

2-6-1-6-5-1- مشکلات تولید اسباب‌بازی در ایران. 171

2-6-1-6-5-2- نکاتی برای تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان اسباب‌بازی.. 172

2-6-1-6-5-3- نقش بازی‌های قرآنی در انس کودکان با قرآن. 173

2-7- اصل آراستگی…………………………………………………………………………………………….. 175

2-7-1- روش آراستن ظاهر. 175

2-7-2- روش تزیین کلام. 176

2-7-3- نحوه تأثیرگذاری روش آراستگی ظاهر و کلام در آموزش قرآن. 177

فصل سوم: نهادهای مسئول کارآمد سازی آموزه‌های قرآن………………………………………………178

3-1- خانواده……………………………………………………………………………………………………… 180

3-1-1- ضرورت مسئولیت تربیت دینی والدین.. 183

3-1-2- وظایف والدین برای تربیت دینی کودکان بر اساس آیات قرآن و روایات… 184

3-1-2-1- دعا نمودن برای طلب فرزند و ذریّه‌ای پاک.. 184

3-1-2-2- توجه به آینده فرزندان و منشأ خیر بودن آن‌ ها 184

3-1-2-3- تأثیر نام‌گذاری نیکو. 185

3-1-2-4- تأثیر گفتن اذان و اقامه در گوش نوزادان. 186

3-1-2-5- تحنیک یا کام برداشتن.. 187

3-1-2-6- تبریک و دعا به مناسبت تولّد فرزند. 189

3-1-2-7- حفظ و صیانت فرزندان از آسیب‌های معنوی.. 189

3-1-2-8- قرار دادن خانه به عنوان پایگاه نشر معارف اسلامی.. 192

3-1-2-9- شکل‌دهی و شکوفایی امور فطری فرزندان (از جمله نماز) 193

3-1-2-10- رشد و شکوفایی بر پایه خلقیات فرزندان. 195

3-1-2-11- تعلیم قرآن و چگونگی آموزش آن به فرزندان. 196

3-1-2-11-1- آموزش قرآن به کودکان در سیره معصومان : 197

3-1-2-11-1-1- هزینه کردن برای آموزش قرآن. 197

3-1-2-11-1-2- پاداش آموزش قرآن به فرزند. 198

3-1-2-11-1-3- آموزش قرآن به عنوان اولین ماده درسی.. 198

3-1-2-11-1-4- عادت دادن کودکان به قرائت قرآن. 199

3-1-2-11-1-5- علت تأکید معصومان:بر آموزش قرآن در دوره کودکی.. 200

3-1-2-11-1-6- علت انتخاب قرآن، به عنوان اولین ماده درسی آموزش… 201

3-1-2-11-1-7- علت اصرار داشتن بر تلاوت قرآن توسط کودکان. 202

3-1-2-12- انتقال فرهنگ‌های دینی جامعه به فرزندان. 203

3-1-2-13- مشارکت دادن همه اعضای خانواده در انجام کارهای خیر. 204

3-1-2-14- حسّاس بودن نسبت به زندگی معنوی فرزندان پس از مرگ… 204

3-1-2-15- اولویت بندی مفاهیم تربیتی بر اساس منشور تربیتی لقمان. 205

3-1-2-15-1- مسائل اعتقادی.. 205

3-1-2-15-1-1- موارد مورد توجه در تربیت اعتقادی.. 206

3-1-2-15-1-1-1- دعوت به توحید. 206

3-1-2-15-1-1-2- توجه به معاد. 207

3-1-2-15-2- آداب معاشرت… 207

3-1-2-15-3- مسائل عبادی (مخصوصاً نماز) 210

3-1-2-15-3-1- چگونگی آموزش نماز به کودکان و نوجوانان در سیره معصومان:: 213

3-1-2-15-3-1-1- سن شروع آموزش نماز به کودکان. 214

3-1-2-15-3-1-2- سهل‌گیری در آموزش نماز به کودکان. 214

3-1-2-15-3-1-3- برنامه آموزش نماز در روایات و سیره معصومان: 215

3-1-2-15-3-1-4- مراحل آموزش نماز به کودکان در سیره معصومان: 221

3-1-2-15-4- امر به معروف و نهی از منکر. 222

3-1-2-15-5- ادب راه رفتن.. 223

3-1-2-15-6- ادب سخن گفتن با مردم. 224

3-1-3- پیشنهادهای كاربردی برای انس بیش‌تر فرزندان با قرآن. 225

3-2- مدرسه………………………………………………………………………………………………………. 228

3-2-1- رویکرد حاکم بر برنامه‌های درسی ایران. 229

3-2-1-1- رویکرد جدید برنامه آموزش قرآن در دوره ابتدایی.. 230

3-2-1-1-1- جامعیت آموزش… 230

3-2-1-1-2- توجه بیشتر به جنبه‌های عاطفی و نگرشی و تأکید بر عمل.. 231

3-2-1-1-3- توجه به توانایی‌ها و محدودیت‌های رشد‌شناختی کودکان. 232

3-2-1-1-4- تغییر اساسی در نظام ارزش‌یابی.. 232

3-2-1-1-5- اتّکا بر راهنما در برنامه درسی.. 232

3-2-2- جایگاه و شأن معلم قرآن. 232

3-2-2-1- ویژگیهای معلّم قرآن. 235

3-2-2-1-1- ویژگی‌های ذاتی.. 235

3-2-2-1-1-1- سلامت عقیده 235

3-2-2-1-1-2- نیّت خالصانه و ایمان به ارزش کار تربیتی.. 235

3-2-2-1-1-3- رفتار مطابق گفتار (تدیّن صادقانه) 237

3-2-2-1-1-4- حسن خلق.. 239

3-2-2-1-1-5- پشتکار. 244

3-2-2-1-1-6- بخشش علمی.. 245

3-2-2-1-2- ویژگی‌های علمی.. 246

3-2-2-1-2-1- معلومات تخصصی.. 246

3-2-2-1-2-2- معلومات حرفه‌ای.. 246

3-2-2-2- آداب آموزشی.. 248

3-2-2-2-1- شروع با نام خدا 248

3-2-2-2-2- وضو و طهارت… 248

3-2-2-2-3- دعا و استمداد از خدا 249

3-2-3- موانع پیش روی تربیت قرآنی کودک در کشور. 250

3-2-3-1- فقدان برنامه‌‌‌ریزان و کارشناسان باصلاحیت… 250

3-2-3-2- فقدان پژوهش‌های آکادمیک کافی.. 250

3-2-3-3- عدم جامع‌نگری به وجود انسان. 251

3-2-3-4- عدم توجه به روح و ملکوت انسان. 251

3-2-3-5- عدم توجه به اهداف چند ساحتی.. 252

3-2-3-6- اصطکاک با تعصّب‌ها، خرافات و غرائز حیوانی.. 252

3-2-3-7- ضعف انگیزه 253

3-2-3-8- سختی پیشروی و آسانی عقبگرد. 254

3-2-3-9- انتزاعی بودن مفاهیم. 254

3-2-3-10- جهل مرکب یا پیش‌فرض‌های غلط.. 254

3-2-3-11- عدم تعامل مربّی پرورشی با مربّیان دینی و قرآن. 255

3-2-3-12- طریقت داشتن قرآن‌آموزی به جای موضوعیت داشتن آن. 256

3-2-3-13- داشتن نگاهی جنبی به درس قرآن. 257

3-2-4- راهکارهای عملی جهت استفاده گروه برنامه‌ریزی قرآن. 257

3-2-4-1- تغییر در محتوای برنامه آزمایشی قرآن. 257

3-2-4-2- ارتقای صلاحیت‌های علمی و حرفه‌ای معلّمان قرآن. 259

3-2-4-3- تداوم انس روزانه با قرآن. 259

3-2-4-4- خاتمه دادن به تفكیک خواندن و فهمیدن قرآن از یک دیگر. 259

3-2-4-5- تشکیل کرسی‌های روش‌شناسی آموزش قرآن. 259

3-2-4-6- ایجاد انسجام و وحدت رویه همه دروس با درس قرآن. 259

3-2-4-7- تدوین برنامه درسی اخلاق مدار. 260

3-2-5- راه‌كارهایی برای ایجاد علاقه و تقویت مهارت دانش‌آموزان به خواندن روزانه قرآن كریم  260

3-3- رسانه‌های جمعی…………………………………………………………………………………………. 263

3-3-1- تأثیرات فیلم و تئاتر. 265

3-3-2- راه‌کارهای اجرایی برای اثرگذاری بیش‌تر رسانه‌ها در تحقق تربیت قرآنی کودکان. 266

3-3-2-1- شناسایی شاخص‌های تربیت قرآنی کودکان و لزوم هماهنگی همه نهادها بر اساس شاخص‌ها 266

3-3-2-2- بهره‌گیری از تبلغات مناسب… 266

3-3-2-3- افزایش برنامه‌های آموزشی مرتبط با دین‌داری کودکان برای والدین.. 267

3-4- مساجد……………………………………………………………………………………………………… 267

3-4-1- راه‌های جذب کودکان به مساجد. 269

3-5- دارالقرآن‌ ها و مهد قرآن‌ ها………………………………………………………………………………. 270

3-5-1- بایسته‌های آموزش قرآن به خردسالان. 271

3-5-1-1- برخورداری از آگاهی و باورهای عمیق دینی.. 271

3-5-1-2- لزوم تربیت کارشناس آموزش قرآن. 271

3-5-1-3- اهتمام به آموزش مفاهیم قرآنی به جای تربیت قاری و حافظ قرآن. 272

3-5-1-4- عدم استفاده از روش زبان‌آموزی در آموزش قرآن. 272

3-5-1-5- آموزش تصویری قرآن به کودکان. 272

3-5-1-6- کاستن از حجم مفاهیم قرآنی.. 273

3-5-1-7- تدوین آیین‌نامه در حوزه آموزش قرآن. 273

3-6- سایر نهادهای مسئول تربیت قرآنی كودكان………………………………………………………… 273

3-6-1- كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان. 274

3-6-2- سازمان انجمن مركزی اولیاء و مربَیان. 276

3-6-3- سازمان اوقاف و امور خیریه. 277

3-6-4- سازمان دارالقرآن الكریم. 277

نتایج کلی پژوهش……………………………………………………………………………………………………278

پیشنهادها……………………………………………………………………………………………………………….280

فهرست منابع………………………………………………………………………………………………………….282

چکیده عربی…………………………………………………………………………………………………………..309

چکیده انگلیسی………………………………………………………………………………………………………310

چکیده

این پژوهش، با عنوان «راه‌کارهای کارآمدسازی آموزه‌های قرآن برای تعلیم و تربیت قرآنی کودکان» در سه فصل به شرح ذیل، نکات را تدوین و ارائه نموده است.

فصل اول این پژوهش، به شناخت واژگان مرتبط با موضوع، مانند تربیت، کودک، اصل و روش و نیز بیان اهمیت و ویژگی‌های دوران کودکی اختصاص یافته است.

در فصل دوم، به مجموعه اصول و روش‌های تربیتی متناسب با آن‌ ها اشاره شده است که عبارتند از: اصل تمکّن و رعایت تفاوت­های فردی و روش‌های آن مانند آموزش تدریجی و توجه به فطرت در تربیت قرآنی و… ؛ اصل سهولت و روش مدارا و گذشت؛ اصل تکریم و روش‌های آن مانند انتخاب نام زیبا، سلام کردن به کودکان و…؛ اصل مداومت و محافظت بر عمل و روش تمرین و تکرار؛ اصل تعقّل و تفکّر و مجموعه روش­های اکتشافی مانند تحریک حس کنجکاوی و…؛ اصل انگیزش احساسات و عواطف و روش‌های محبت، استفاده از روش­های هنری در تربیت قرآنی (مانند تصویرگری، تمثیل و تشبیه، قصه‌گویی، شعر و سرود، طرّاحی و نقّاشی)، تشویق، روش بازی‌های تربیتی؛ اصل آراستگی و روش آراستن ظاهر و روش تزیین کلام.

هم‌چنین به نحوه کارآمدی هر اصل در امر تعلیم آموزه‌های قرانی به کودکان، اشاره شده است.

پس از تبیین مجموعه اصول و روش‌ها، در فصل سوم، ضمن معرفی نهادهای مسئول کارآمدسازی آموزه‌های قرآنی مشتمل بر خانواده، مدرسه، رسانه ملی، مساجد، دارالقرآن‌ ها و مهدهای قرآنی و… از مسئولیت‌های هر یک در این حیطه، هم‌چون جامعیت آموزش، استفاده از روش­های هنری، توانمند کردن مربّیان قرآن و… سخن به میان رفته است.

مقدمه