فصل اول:شناخت واژگانی، اهمیت و ویژگی‌های دوران کودکی.. 10

1-1-بخش نخست: مفهوم شناسی اصطلاحات……………………………………………………………………………………………………………………11

1-1-1-  واژه‌شناسی تربیت… 11

1-1-1-1-    مفهوم لغوی.. 11

1-1-1-2- مفهوم اصطلاحی.. 14

1-1-1-2-1- تربیت در نگاه اندیشمندان غیر مسلمان. 14

1-1-1-2-2- تربیت در نگاه اندیشمندان مسلمان. 14

1-1-1-2-3- تربیت در اصطلاح قرآن. 15

1-1-1-3- واژگان معادل تربیت در قرآن. 18

1-1-1-3-1- اصلاح.. 18

1-1-1-3-2- تزکیه. 18

1-1-1-3-3- رشد. 19

1-1-1-3-4- هدایت… 20

1-1-2-  واژه‌شناسی کودک.. 21

1-1-2-1-    مفهوم لغوی.. 21

1-1-2-2- مفهوم اصطلاحی.. 21

1-1-2-3-    واژگان مترادف کودک.. 21

1-1-2-3-1- مفهوم لغوی و اصطلاحی طفل.. 21

1-1-2-3-2- مفهوم لغوی و اصطلاحی صبیّ.. 22

1-1-2-3-3- مفهوم لغوی و اصطلاحی ولد. 23

1-1-2-3-4- مفهوم لغوی و اصطلاحی صغیر. 24

1-1-2-3-5- مفهوم لغوی و اصطلاحی غلام. 25

1-1-3-  اصول. 25

1-1-4-  روش… 26

1-2-بخش دوم: اهمیت و ویژگی‌های دوران کودکی………………………………………………………26

1-2-1-  اهمیت دوران کودکی.. 26

1-2-2-  اهمیت شناخت کودک و آشنایی با مراحل رشد و پذیرش دین در کودکان و نوجوانان……………………………………………………………………………………………………………………29

1-2-2-1-    مراحل رشد تفکّر دینی در کودکان و نوجوانان از منظر روان‌شناسی.. 30

1-2-2-1-1- دوره تفکّر پیش مذهبی(هفت تا هشت سالگی) 30

1-2-2-1-2- دوره تفکّر مذهبی ناقص اول(هفت تا نه سالگی) 31

1-2-2-1-3- دوره تفکّر مذهبی ناقص دوم(9 تا 11 سالگی) 31

1-2-2-1-4- دوره اول تفکر مذهبی شخصیتی(11 تا 13 سالگی) 32

1-2-2-1-5- دوره دوم تفکّر مذهبی شخصیتی(13 سالگی به بعد) 33

1-2-2-2-    تطوّر و مراحل رشد کودک از منظر قرآن کریم و روایات… 33

1-2-2-2-1- ویژگی‌های دوران کودکی.. 34

1-2-2-2-2- فرایند کلی پذیرش دینی.. 36

1-2-2-2-2-1- مرحله مشاهده (در 7 سال اول زندگی، دوران قبل از دبستان) 36

1-2-2-2-2-2- مرحله تقلید (در 7 سال دوم زندگی، یعنی دوران دبستان) 36

1-2-2-2-2-3-مرحله بینش(در 7 سال سوم زندگی، دوران نوجوانی و جوانی)…… 37

1-2-3-  ویژگی‌های روش‌های تربیتی کودکان. 37

1-2-3-1-    اهمیت انتخاب روش مناسب تربیتی.. 37

1-2-3-2-    استفاده از روش‌های غیر مستقیم. 38

1-2-4-  سنّ شروع تربیت دینی ـ قرآنی.. 39

فصل دوم: مجموعه اصول، روش‌های تربیتی و نحوه کارآمدی هر یک، در تربیت قرآنی……………………………………………………………………………………………………………………… 40

2-1- اصل تمکّن و رعایت تفاوتهای فردی………………………………………………………………… 42

2-1-1- آموزش تدریجی.. 43

2-1-2- توجه به فطرت در تربیت قرآنی.. 44

2-1-3- رعایت هم‌زبانی و هم‌سطحی با کودکان. 47

2-1-4- تکلیف به قدر توانایی.. 49

2-1-5- رعایت مساوات و پرهیز از تبعیض…. 49

2-1-6- استفاده از روش‌های مشاهده‌ای.. 51

2-1-6-1- مشاهده آفرینش(آفریدگان) 52

2-1-6-1-1- روش ایفای نقش (نمایش، نمایش‌نامه) 53

2-1-6-1-1-1- روش ایفای نقش در قرآن و سیره معصومان : 55

2-1-6-1-1-2- چگونگی اجرای نمایش‌هایی با مضامین دینی و قرآنی.. 59

2-1-6-1-2- نحوه کارآمدی مشاهده آفرینش در تعلیم آموزه‌های قرآنی(به خصوص توحید و معاد) 60

2-1-6-2- مشاهده عمل.. 61

2-1-6-2-1- روش الگویی.. 61

2-1-6-2-1-1- ضرورت اتخاذ شیوه اسوه نمایی (روش الگویی) 62

2-1-6-2-1-1-1- ابعاد نگرش قرآن به ضرورت روش الگویی.. 62

2-1-6-2-1-1-1-1- معرفی اسوه‌ها 64

2-1-6-2-1-1-1-2- ویژگیهای الگوهای قرآنی.. 67

2-1-6-2-1-1-1-2- اسوه‌پذیری و حرکت به سوی اسوه‌ها (توصیه به مؤمنان به تلاش برای اسوه شدن) 68

2-1-6-2-2- نحوه کارآمدی مشاهده عمل(روش الگویی) در تعلیم آموزه‌های قرآنی.. 69

2-1-6-2-3- آسیب روش الگویی: تعارض بین الگوها 70

2-1-6-2-2- روش عملگرایی (هماهنگی قول و عمل) 71

2-1-6-2-2-1- نحوه کارآمدی روش عمل‌گرایی در آموزش تعالیم قرآنی.. 73

2-2- اصل سهولت………………………………………………………………………………………………. 74

2-2-1- روش مدارا و گذشت… 75

2-2-2- نحوه کارآیی روش مدارا و گذشت در آموزش قرآن. 77

2-3- اصل تکریم………………………………………………………………………………………………… 77

2-3-1- روش‌های تکریم و احترام کودک.. 79

2-3-2- نحوه کارآیی روش‌های تکریم کودکان. 83

2-3-2-1- توجه دادن متربّی به آخرت و امور آن. 83

2-3-2-1-1- راه‌کارهای ایجاد زمینه آشنایی کودکان با جهان آخرت… 85

2-3-2-1-1-1- خیراندیشی و صالح‌نگری.. 85

2-3-2-1-1-2- فرهنگ سپاس و تقدیر. 87

2-4- اصل مداومت و محافظت بر عمل……………………………………………………………………. 87

2-4-1- روش تمرین و تکرار. 90

2-4-1-1- اثرات روش تمرین و تکرار. 90

2-4-1-1-1- تلقین و القاء مطلب… 90

 

2-4-1-1-2- تأکید بر اهمیت مطلب… 91

2-4-1-1-3- یادآوری؛ زمینه‌‌سازی برای طرح مباحث جدید. 91

2-4-1-2- معایب تکرار و رفع آن. 92

2-4-2- نحوه کارآیی روش تمرین و تکرار در آموزش تعالیم قرآنی.. 95

2-4-2-1- استفاده از فرصت‌های آموزشی و ارتباط دادن درس قرآن با زندگی (زیستن قرآنی) 95

2-4-2-2- ضرورت نوآوری و تنوّع در روش های تربیت قرآنی.. 97

2-4-2-2-1- ضرورت خلّاقیّت و نوآوری در تربیت دینی از منظر مبانی دینی.. 98

2-4-2-2-1-1- خلّاقیّت و نوآوری از دیدگاه قرآن. 98

2-4-3-2-1-2- خلّاقیّت و نوآوری از دیدگاه معصومین: 103

2-5- اصل تعقّل و تفکّر……………………………………………………………………………………….. 106

2-5-1- روش های اکتشافی.. 107

2-5-1-1- تحریک حس کنجکاوی.. 109

2-5-1-2- برانگیختن سؤال در ذهن مخاطب… 109

2-5-1-3- روش طرح سؤال. 110

2-5-1-4- روش مقایسه. 111

2-5-2- کاربرد روش‌های اکتشافی در تعلیم آموزه‌های قرآن. 112

2-5-3- پاسخ محوری بودن؛ آسیب سیستم آموزشی کشور. 114

2-6- اصل انگیزش احساسات و عواطف…………………………………………………………………… 115

2-6-1- عوامل ایجاد انگیزه در فراگیران قرآن. 115

2-6-1-1- نقش محبت و برقراری ارتباط صمیمانه. 116

2-6-1-1-1- آثار محبت به کودکان. 119

2-6-1-1-2- شیوه‌های ابراز محبت به کودکان. 120

2-6-1-1-3- چگونگی به‌کارگیری محبت در تربیت قرآنی کودکان. 122

2-6-1-2- استفاده از روش‌های هنری در تربیت قرآنی.. 131

2-6-1-2-1- استفاده از جلوه‌های هنری قرآن، احادیث و ادعیه اسلامی.. 133

2-6-1-2-1-1- وزن و آهنگ… 133

2-6-1-2-1-2- تصویرسازی و خیال‌انگیزی.. 133

2-6-1-2-1-2-1- شاخصه‌های تصویرگری مناسب برای کتاب‌های قرآنی کودکان. 135

2-6-1-2-1-3- تمثیل و تشبیه. 136

2-6-1-2-1-3-1- نحوه کارآمدی تمثیل و تشبیه در آموزش قرآن. 138

2-6-1-2-1-4- قصه‌گویی.. 138

2-6-1-2-1-4-1- طبقه بندی قصه‌های قرآن کریم برای کودکان. 140

2-6-1-2-1-4-2- شیوه‌های بیان قصه‌های قرآنی برای کودکان. 141

2-6-1-2-1-4-3- نقدی بر داستان‌های دینی و قرآنی برای کودکان. 143

2-6-1-3- شعر و سرود. 147

2-6-1-3-1- چگونگی استفاده از شعر و سرودهایی با مفاهیم قرآنی.. 148

2-6-1-4- طرّاحی و نقّاشی.. 151

2-6-1-4-1- چگونگی استفاده از طرّاحی و نقّاشی در تعلیم آیات… 152

2-6-1-5- روش تشویق.. 153

2-6-1-5-2- نحوه تأثیر روش تشویق بر تربیت قرآنی کودکان. 159

2-6-1-6- روش بازی‌های تربیتی.. 160

2-6-1-6-1- اهمیت و نقش بازی در تربیت کودک.. 160

2-6-1-6-2- وظایف والدین در مورد بازی کودکان. 165

2-6-1-6-3- نکاتی درباره بازی کودکان. 166

2-6-1-6-4- بازی‌های رایانه‌ای.. 169

2-6-1-6-5- اسباب‌بازی‌ها 170

2-6-1-6-5-1- مشکلات تولید اسباب‌بازی در ایران. 171

2-6-1-6-5-2- نکاتی برای تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان اسباب‌بازی.. 172

2-6-1-6-5-3- نقش بازی‌های قرآنی در انس کودکان با قرآن. 173

2-7- اصل آراستگی…………………………………………………………………………………………….. 175

2-7-1- روش آراستن ظاهر. 175

2-7-2- روش تزیین کلام. 176

2-7-3- نحوه تأثیرگذاری روش آراستگی ظاهر و کلام در آموزش قرآن. 177

فصل سوم: نهادهای مسئول کارآمد سازی آموزه‌های قرآن………………………………………………178

3-1- خانواده……………………………………………………………………………………………………… 180

3-1-1- ضرورت مسئولیت تربیت دینی والدین.. 183

3-1-2- وظایف والدین برای تربیت دینی کودکان بر اساس آیات قرآن و روایات… 184

3-1-2-1- دعا نمودن برای طلب فرزند و ذریّه‌ای پاک.. 184

3-1-2-2- توجه به آینده فرزندان و منشأ خیر بودن آن‌ ها 184

3-1-2-3- تأثیر نام‌گذاری نیکو. 185

3-1-2-4- تأثیر گفتن اذان و اقامه در گوش نوزادان. 186

3-1-2-5- تحنیک یا کام برداشتن.. 187

3-1-2-6- تبریک و دعا به مناسبت تولّد فرزند. 189

3-1-2-7- حفظ و صیانت فرزندان از آسیب‌های معنوی.. 189

3-1-2-8- قرار دادن خانه به عنوان پایگاه نشر معارف اسلامی.. 192

3-1-2-9- شکل‌دهی و شکوفایی امور فطری فرزندان (از جمله نماز) 193

3-1-2-10- رشد و شکوفایی بر پایه خلقیات فرزندان. 195

3-1-2-11- تعلیم قرآن و چگونگی آموزش آن به فرزندان. 196

3-1-2-11-1- آموزش قرآن به کودکان در سیره معصومان : 197

3-1-2-11-1-1- هزینه کردن برای آموزش قرآن. 197

3-1-2-11-1-2- پاداش آموزش قرآن به فرزند. 198

3-1-2-11-1-3- آموزش قرآن به عنوان اولین ماده درسی.. 198

3-1-2-11-1-4- عادت دادن کودکان به قرائت قرآن. 199

3-1-2-11-1-5- علت تأکید معصومان:بر آموزش قرآن در دوره کودکی.. 200

3-1-2-11-1-6- علت انتخاب قرآن، به عنوان اولین ماده درسی آموزش… 201

3-1-2-11-1-7- علت اصرار داشتن بر تلاوت قرآن توسط کودکان. 202

3-1-2-12- انتقال فرهنگ‌های دینی جامعه به فرزندان. 203

3-1-2-13- مشارکت دادن همه اعضای خانواده در انجام کارهای خیر. 204

3-1-2-14- حسّاس بودن نسبت به زندگی معنوی فرزندان پس از مرگ… 204

3-1-2-15- اولویت بندی مفاهیم تربیتی بر اساس منشور تربیتی لقمان. 205

3-1-2-15-1- مسائل اعتقادی.. 205

3-1-2-15-1-1- موارد مورد توجه در تربیت اعتقادی.. 206

3-1-2-15-1-1-1- دعوت به توحید. 206

3-1-2-15-1-1-2- توجه به معاد. 207

3-1-2-15-2- آداب معاشرت… 207

3-1-2-15-3- مسائل عبادی (مخصوصاً نماز) 210

3-1-2-15-3-1- چگونگی آموزش نماز به کودکان و نوجوانان در سیره معصومان:: 213

3-1-2-15-3-1-1- سن شروع آموزش نماز به کودکان. 214

3-1-2-15-3-1-2- سهل‌گیری در آموزش نماز به کودکان. 214

3-1-2-15-3-1-3- برنامه آموزش نماز در روایات و سیره معصومان: 215

3-1-2-15-3-1-4- مراحل آموزش نماز به کودکان در سیره معصومان: 221

3-1-2-15-4- امر به معروف و نهی از منکر. 222

3-1-2-15-5- ادب راه رفتن.. 223

3-1-2-15-6- ادب سخن گفتن با مردم. 224

3-1-3- پیشنهادهای كاربردی برای انس بیش‌تر فرزندان با قرآن. 225

3-2- مدرسه………………………………………………………………………………………………………. 228

3-2-1- رویکرد حاکم بر برنامه‌های درسی ایران. 229

3-2-1-1- رویکرد جدید برنامه آموزش قرآن در دوره ابتدایی.. 230

3-2-1-1-1- جامعیت آموزش… 230

3-2-1-1-2- توجه بیشتر به جنبه‌های عاطفی و نگرشی و تأکید بر عمل.. 231

3-2-1-1-3- توجه به توانایی‌ها و محدودیت‌های رشد‌شناختی کودکان. 232

3-2-1-1-4- تغییر اساسی در نظام ارزش‌یابی.. 232

3-2-1-1-5- اتّکا بر راهنما در برنامه درسی.. 232

3-2-2- جایگاه و شأن معلم قرآن. 232

3-2-2-1- ویژگیهای معلّم قرآن. 235

3-2-2-1-1- ویژگی‌های ذاتی.. 235

3-2-2-1-1-1- سلامت عقیده 235

3-2-2-1-1-2- نیّت خالصانه و ایمان به ارزش کار تربیتی.. 235

3-2-2-1-1-3- رفتار مطابق گفتار (تدیّن صادقانه) 237

3-2-2-1-1-4- حسن خلق.. 239

3-2-2-1-1-5- پشتکار. 244

3-2-2-1-1-6- بخشش علمی.. 245

3-2-2-1-2- ویژگی‌های علمی.. 246

3-2-2-1-2-1- معلومات تخصصی.. 246

3-2-2-1-2-2- معلومات حرفه‌ای.. 246

3-2-2-2- آداب آموزشی.. 248

3-2-2-2-1- شروع با نام خدا 248

3-2-2-2-2- وضو و طهارت… 248

3-2-2-2-3- دعا و استمداد از خدا 249

3-2-3- موانع پیش روی تربیت قرآنی کودک در کشور. 250

3-2-3-1- فقدان برنامه‌‌‌ریزان و کارشناسان باصلاحیت… 250

3-2-3-2- فقدان پژوهش‌های آکادمیک کافی.. 250

3-2-3-3- عدم جامع‌نگری به وجود انسان. 251

3-2-3-4- عدم توجه به روح و ملکوت انسان. 251

3-2-3-5- عدم توجه به اهداف چند ساحتی.. 252

3-2-3-6- اصطکاک با تعصّب‌ها، خرافات و غرائز حیوانی.. 252

3-2-3-7- ضعف انگیزه 253

3-2-3-8- سختی پیشروی و آسانی عقبگرد. 254

3-2-3-9- انتزاعی بودن مفاهیم. 254

3-2-3-10- جهل مرکب یا پیش‌فرض‌های غلط.. 254

3-2-3-11- عدم تعامل مربّی پرورشی با مربّیان دینی و قرآن. 255

3-2-3-12- طریقت داشتن قرآن‌آموزی به جای موضوعیت داشتن آن. 256

3-2-3-13- داشتن نگاهی جنبی به درس قرآن. 257

3-2-4- راهکارهای عملی جهت استفاده گروه برنامه‌ریزی قرآن. 257

3-2-4-1- تغییر در محتوای برنامه آزمایشی قرآن. 257

3-2-4-2- ارتقای صلاحیت‌های علمی و حرفه‌ای معلّمان قرآن. 259

3-2-4-3- تداوم انس روزانه با قرآن. 259

3-2-4-4- خاتمه دادن به تفكیک خواندن و فهمیدن قرآن از یک دیگر. 259

3-2-4-5- تشکیل کرسی‌های روش‌شناسی آموزش قرآن. 259

3-2-4-6- ایجاد انسجام و وحدت رویه همه دروس با درس قرآن. 259

3-2-4-7- تدوین برنامه درسی اخلاق مدار. 260

3-2-5- راه‌كارهایی برای ایجاد علاقه و تقویت مهارت دانش‌آموزان به خواندن روزانه قرآن كریم  260

3-3- رسانه‌های جمعی…………………………………………………………………………………………. 263

3-3-1- تأثیرات فیلم و تئاتر. 265

3-3-2- راه‌کارهای اجرایی برای اثرگذاری بیش‌تر رسانه‌ها در تحقق تربیت قرآنی کودکان. 266

3-3-2-1- شناسایی شاخص‌های تربیت قرآنی کودکان و لزوم هماهنگی همه نهادها بر اساس شاخص‌ها 266

3-3-2-2- بهره‌گیری از تبلغات مناسب… 266

3-3-2-3- افزایش برنامه‌های آموزشی مرتبط با دین‌داری کودکان برای والدین.. 267

3-4- مساجد……………………………………………………………………………………………………… 267

3-4-1- راه‌های جذب کودکان به مساجد. 269

3-5- دارالقرآن‌ ها و مهد قرآن‌ ها………………………………………………………………………………. 270

3-5-1- بایسته‌های آموزش قرآن به خردسالان. 271

3-5-1-1- برخورداری از آگاهی و باورهای عمیق دینی.. 271

3-5-1-2- لزوم تربیت کارشناس آموزش قرآن. 271

3-5-1-3- اهتمام به آموزش مفاهیم قرآنی به جای تربیت قاری و حافظ قرآن. 272

3-5-1-4- عدم استفاده از روش زبان‌آموزی در آموزش قرآن. 272

3-5-1-5- آموزش تصویری قرآن به کودکان. 272

3-5-1-6- کاستن از حجم مفاهیم قرآنی.. 273

3-5-1-7- تدوین آیین‌نامه در حوزه آموزش قرآن. 273

3-6- سایر نهادهای مسئول تربیت قرآنی كودكان………………………………………………………… 273

3-6-1- كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان. 274

3-6-2- سازمان انجمن مركزی اولیاء و مربَیان. 276

3-6-3- سازمان اوقاف و امور خیریه. 277

3-6-4- سازمان دارالقرآن الكریم. 277

نتایج کلی پژوهش……………………………………………………………………………………………………278

پیشنهادها……………………………………………………………………………………………………………….280

فهرست منابع………………………………………………………………………………………………………….282

چکیده عربی…………………………………………………………………………………………………………..309

چکیده انگلیسی………………………………………………………………………………………………………310

چکیده

این پژوهش، با عنوان «راه‌کارهای کارآمدسازی آموزه‌های قرآن برای تعلیم و تربیت قرآنی کودکان» در سه فصل به شرح ذیل، نکات را تدوین و ارائه نموده است.

فصل اول این پژوهش، به شناخت واژگان مرتبط با موضوع، مانند تربیت، کودک، اصل و روش و نیز بیان اهمیت و ویژگی‌های دوران کودکی اختصاص یافته است.

در فصل دوم، به مجموعه اصول و روش‌های تربیتی متناسب با آن‌ ها اشاره شده است که عبارتند از: اصل تمکّن و رعایت تفاوت­های فردی و روش‌های آن مانند آموزش تدریجی و توجه به فطرت در تربیت قرآنی و… ؛ اصل سهولت و روش مدارا و گذشت؛ اصل تکریم و روش‌های آن مانند انتخاب نام زیبا، سلام کردن به کودکان و…؛ اصل مداومت و محافظت بر عمل و روش تمرین و تکرار؛ اصل تعقّل و تفکّر و مجموعه روش­های اکتشافی مانند تحریک حس کنجکاوی و…؛ اصل انگیزش احساسات و عواطف و روش‌های محبت، استفاده از روش­های هنری در تربیت قرآنی (مانند تصویرگری، تمثیل و تشبیه، قصه‌گویی، شعر و سرود، طرّاحی و نقّاشی)، تشویق، روش بازی‌های تربیتی؛ اصل آراستگی و روش آراستن ظاهر و روش تزیین کلام.

هم‌چنین به نحوه کارآمدی هر اصل در امر تعلیم آموزه‌های قرانی به کودکان، اشاره شده است.

پس از تبیین مجموعه اصول و روش‌ها، در فصل سوم، ضمن معرفی نهادهای مسئول کارآمدسازی آموزه‌های قرآنی مشتمل بر خانواده، مدرسه، رسانه ملی، مساجد، دارالقرآن‌ ها و مهدهای قرآنی و… از مسئولیت‌های هر یک در این حیطه، هم‌چون جامعیت آموزش، استفاده از روش­های هنری، توانمند کردن مربّیان قرآن و… سخن به میان رفته است.

مقدمه