جایگاه فكری ،سیاسی واز همه مهمتر دینی ایشان در نظام سیاسی صدر اسلام ونقش های مختلفی كه ایشان در قالب آن ها در عرصه های مختلف جامعه اسلامی حضور داشته اند به هر محققی این امكان را می دهدتا با مطالعه سیره عملی ایشان به الگوی جامع ومانعی از یک نظام منسجم برای نقد دستگاه حكومتی اسلامی دست یابد.به طور خلاصه می توان زندگی سیاسی امیرالمومنین (علیه السلام )رابه ٥ دوره مشخص تقسیم كرد:
١- در نقش جانشینی مطمئن و ماموری امین برای راس هرم حكومت اسلامی
٢- در نقش سربازی فداكار و سرداری از جان گذشته برای لشگر اسلام
٣- در نقش حاكم مغصوب الملك
٤- در نقش یک نخبه دینی ،فكری وسیاسی دغدغه مند و فعال در عرصه های مختلف جامعه اسلامی
٥- در نقش خلیفه مسلمین وامیر المومنین
آنچه كه در این تحقیق مورد بررسی قرار می گیردرفتار ایشان در قبال حكومت گران اسلامی در ٤ دوره نخست است ودر واقع هدف توصیف وتحلیل رفتار اعتراض آمیزیک نخبه دینی ،فكری وسیاسی دور از راس حكومت است در حالی كه ایشان در مرحله پنچم در راس حكومت اسلامی قرار دارندواین دوره از محدوده موضوع تحقیق خارج است.
کلید واِژه ها:
سیره،االگو،نقدنظام سیاسی ،امیرالمؤمنین علیه السلام
critisim to political system -imam Ali(a)-behavior-model
فهرست
فصل اول : کلیات ……………………………………………………………………………………………1 الف ) طرح موضوع…………………………………………………………………………………………………1
ب ) ضرورت موضوع …………………………………………………………………………………………….6
ج) سابقهی تحقیق………………………………………………………………………………………………….8
د ) تعـریف مفاهیم…………………………………………………………………………………………………9
ه ) سوالات تحقیق………………………………………………………………………………………………..12
و ) فرضیه ها………………………………………………………………………………………………………12
ز ) اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………………13
ح ) روش تحقیق………………………………………………………………………………………………….13
ت ) سازماندهی تحقیق…………………………………………………………………………………………..13
فصل دوم: مبانی ومفاهیم نظری…………………………………………………………………..16 الف ) نقد وانتقاد از نظام سیاسی در قرآن کریم………………………………………………………………..16 الف -1 ) نحوه انتقاد از نظام سیاسی در قرآن کریم …………………………………………………………………..16
الف – 2 ) مصادیق انتقادات مردم به حاکمان سیاسی در قرآن کریم ………………………………………………………40 الف – 2 – 1 ) دلسوزان……………………………………………………………………………………………..40 الف – 2 – 2 ) جهال………………………………………………………………………………………………..52
الف -2 – 3 ) منافقان………………………………………………………………………………………………..65 الف 2- 4 ) معاندان………………………………………………………………………………………………..75
الف -3 ) بررسی کلی محتوای آیات ذکر شده……………………………………………………………………… 85 الف -3 – 1) اطاعت از ولی امر در قرآن کریم…………………………………………………………………….. 85 الف -3-1-1) بررسی آیات مصرح به اطاعت از خدا ورسول صلی الله علیه وآله وسلم …………………………………………….85 الف -3-1-1-1) دسته اول ؛ امر به اطاعت در تمام شئون تعامل با خدا ورسول صلی الله علیه وآله وسلم……………………………… 85 الف -3-1-1-2) دسته دوم ؛ شاهد مثال اطاعت از خدا ورسول صلی الله علیه وآله وسلم……………………………………………89
الف-3-1-2) نحوه اطاعت از رسول مکرم اسلام صلی الله علیه وآله وسلم در قرآن کریم……………………………………………91
الف -3 – 2 ) مشورت در قرآن کریم………………………………………………………………………………102 الف -3 – 2 – 1 ) امر به پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله وسلم برای مشاوره در قرآن کریم…………………………………………102 الف -3 – 2 – 2 ) امر به مردم برای استفاده از مشاوره دیگران در قرآن کریم…………………………………………………..102
الف – 4 ) مضامین مشابه در بازه زمانی پیامبران پیشین بویژه انبیای بنی اسرائیل در قرآن کریم……………………….109
ب ) نقد وانتقاد از نظام سیاسی در سیره پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله وسلم………………………….111 ب – 1 ) مصادیق انتقاد از شخص پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله وسلم و یا کارگزاران ایشان ……………………..112
ب – 2 )تکلم براساس میزان عقل افراد…………………………………………………………………………….114 ب -2 – 1 )مسلمانان………………………………………………………………………………………………114 ب -2 – 2 )غیرمسلمانان…………………………………………………………………………………………..114
ب – 3 ) توضیح چند نکته…………………………………………………………………………………………118 ب – 3 – 1 ) توضیح احادیثی که در باره ضرورت مشاوره وجود دارد با تعابیر گفته شده……………………………118
ب – 3 – 2 ) تحلیل سفارشات پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله وسلم مبنی بر پاسخگویی دولتمردان…………………119 ب – 3 – 3 ) دستور ولی امر مخالف دستور الهی…………………………………………………………………. 119 ب – 3 – 4 ) روایات نهی از پیروی کور کورانه …………………………………………………………………..121 ب – 3 – 5 ) توضیح پذیرش برخی انتقادات ویا پیشنهادات توسط پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله وسلم…………. 121 ب – 3 – 6 ) تفاوت سوال برای دانستن وتقویت ایمان با اعتراض و سوال برای پیش بردن اهداف خود…………….124 ب – 3 – 7 ) ولی امر و دیکتاتورمستبد…………………………………………………………………………….125
فصل سوم : اندیشه وسیره سیاسی کلی امیرالمؤمنین علیه السلام………………126 الف ) موقعیت سیاسی امیر المؤمنین علیه السلام دردوره پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم…………….. 126
ب ) موقعیت سیاسی امیر المؤمنین علیه السلام پس ازنبی اکرم صلی الله علیه وآله وسلم تاتثبیت خلیفه اول.. 130
ج ) موقعیت سیاسی امیر المؤمنین علیه السلام دردوره قبل از خلافت……………………………………131
ج-1 ) فتنه های این دوره………………………………………………………………………………………….131 ج- 2 ) حضور و سکوت………………………………………………………………………………………….132
د ) موقعیت سیاسی امیر المؤمنین علیه السلام دردوره خلافت…………………………………………….136 د – 1 ) نوع نگرش به حکومت…………………………………………………………………………………….138 د – 1 – 1 ) تقوا و پارسایی……………………………………………………………………………………….. 139 د – 1 – 2 ) عدالت و دادگری…………………………………………………………………………………….139 د – 1 – 3 ) حق مداری و باطل ستیزی…………………………………………………………………………….140 د – 1 – 4 ) انسان محوری و مردم داری……………………………………………………………………….140 د – 1 – 5 ) کنترل ونظارت بر سلامت حکومت…………………………………………………………………… 141 د – 1 – 5 – 1 ) تقویت نظارت درونی..
………………………………………………………………………………142 د – 1 – 5 – 2 ) لزوم تأسیس دستگاه نظارتی بیرونی……………………………………………………………………….142
د – 1 – 6 ) راه کارهای عملیاتی نظارت……………………………………………………………………………143
د – 2 ) آزادی بیان در سیره امیر المؤمنین علیه السلام……………………………………………………………..146 د – 2 – 1 ) اهمیت آزادی بیان در اندیشه امیرالمؤمنین علیه السلام………………………………………………….146 د – 2 – 2 ) نمونه هایی از سیره عملی امیرالمؤمنین علیه السلام در زمینه آزادی بیان………………………………..148 د – 2 – 3 ) مرزهای آزادی بیان از دیدگاه امیرالمؤمنین علیه السلام………………………………………………..148
د – 3 ) مرز انتقاد و توطئه در حکومت علوی………………………………………………………………………150
د – 3 – 1 ) انواع پرسش وانتقاد در دوره حکومت علوی از خلیفه………………………………………………….150 د – 3 – 2 ) علل فراخوانی علی علیه السلام به نقد حکومت خود ………………………………………………….151
د – 4 ) جایگاه دشمنان و مخالفان در نگرش سیاسی امیرالمؤمنین علیه السلام……………………………………….155
فصل چهارم : جلوه های نقد و الگوی انتقاد از نظام سیاسی در سیره عملی ونظری امیر المؤمنین علیه السلام……………………………….159
بخش اول جلوه های نقد در سیره امیرالمؤمنین علیه السلام…………………………….159
الف ) انتقادات امیر المومنین علیه السلام دردوره پیامبراعظم صلی الله علیه وآله وسلم………………….159
ب ) انتقادات امیرالمؤمنین علیه السلام پس از نبی اکرم صلی الله علیه وآله وسلم تا استقرار خلیفه اول.161
ج ) انتقادات امیر المومنین علیه اسلام دردوره قبل از خلافت…………………………………………….165 ج – 1 ) دوره خلیفه اول…………………………………………………………………………………………..165 ج – 2 ) دوره خلیفه دوم………………………………………………………………………………………….. 167 ج-3) دوره خلیفه سوم…………………………………………………………………………………………….170
د ) انتقادات امیر المؤمنین علیه السلام دردوره خلافت…………………………………………………….177 د – 1 )نکته اول………………………………………………………………………………………………….178 د – 2 ) نکته دوم…………………………………………………………………………………………………179 د – 3 )نکته سوم…………………………………………………………………………………………………182
ه ) توضیح سه نکته………………………………………………………………………………………………..184 ه – 1 ) سفارشات امیر المؤمنین علیه السلام به منصوبین خود برای مشاوره گرفتن از اشخاص با صلاحیت…………..184 ه – 2 ) نظارت مردم بر کار های مسئولین وامرای حکومتی در بیان امیرالمؤمنین علیه السلام ………………………..185 ه – 3 ) امر به معروف و نهی از منکر ………………………………………………………………………………187
بخش دوم : الگوی نقدنظام سیاسی درسیره امیرالمؤمنین علیه السلام………………192 الف ) نقد نظام سیاسی…………………………………………………………………………………………192
ب ) جامعه اسلامی……………………………………………………………………………………………..192
ج ) حکومت اسلامی………………………………………………………………………………………….192
د ) انسان ………………………………………………………………………………………………………..193 د- 1) شرایط منتقد سالم…………………………………………………………………………………………..194 د – 2 ) انسان والگو………………………………………………………………………………………………194 د – 2 – 1 ) مسلمانان…………………………………………………………………………………………….194 د – 2 – 2 ) غیر مسلمانان………………………………………………………………………………………..198
فصل پنجم : نتیجه گیری……………………………………………………………………………..200
منابع ومآخذ…………………………………………………………………………………………………204
کتاب ها………………………………………………………………………………………………………….204
مقالات……………………………………………………………………………………………………………210
سایت ها…………………………………………………………………………………………………………210
فصل اول : کلیات
الف ) طرح موضوع
مسئله نقد نظام سیاسی در جامعه اسلامی به عنوان موتور محرك اصلاح دستگاه سیاسی و معیار پویایی سیاسی واجتماعی اقشار مختلف جامعه اسلامی یكی از مهم ترین مولفه های مورد توجه در اندیشه سیاسی ونظام حكومتی اسلام به شمار می رود. آنچه بر اهمیت این موضوع می افزاید نحوه حضور معترضان و منتقدان نظام سیاسی در جامعه وفضای مناسبی است كه برای سوءاستفاده دشمنان از عملكرد این دسته علیه نظام سیاسی وجود دارد.از طرفی هم وظیفه تذكر و امر به معروف ونهی از منكر به عنوان یكی از اركان اعتقادات مسلمانان جایگاه ویژه ای در بین متدینین دارد ونقد دولت به خاطر دور شدن ازمعروف ها ونزدیک شدن به منكرات وظیفه عمومی همه مسلمانان به شمار می رود.
انتقاد در واقع عامل اصلاح و رشد است و بدون آن جامعه اصلاح نمىشود. وسیله شناخت و نشانه آزادى در اسلام و نشانه سوز فرد و عدم بى تفاوتى اوست. انتقادمنصفانه وسالم نشانه نظارت ملى است ویکی از مهمترین ضمانت های اجرای قوانین به حساب می آید.
امیر المومنین علیه السلام مىفرماید: «النُّصْحُ ثَمَرَهُ الْمَحَبَّهِ» (ابن اسحاق قمی ،1378، 429) كسى كه محبت دارد انتقاد مىكند. «لا خیر فى قوم لیسوا بناصحین و لا یحبون الناصحین» (ابن محمدآمدی ،1378، 225) جامعهاى كه هر چه مىبیند چیزى نمىگوید جامعه مرده و بى چیزى است.«مَنْ تَرَکَ إِنْکَارَ الْمُنْکَرِ بِقَلْبِهِ وَ یَدِهِ وَ لِسَانِهِ فَهُوَ مَیِّتٌ بَیْنَ الْأَحْیَاءِ» (شیخ طوسی ،1376 ، 181)شخصی كه خوبیها را تشویق نكند و بدىها را انتقاد نكند «فَهُوَ مَیِّتٌ بَیْنَ الْأَحْیَاءِ» مردهاى بین زندهها است.اما اگر تابع شرایط و قواعد متقن ومطمئن نباشد مثل سم عمل می کند.به اجمال به برخی است از شرایط و قواعدی که در قرآن وسنت برای انتقاد وارد شده است اشاره می شود.اولا باید به اندازه باشد تا موجب لجبازی و عناد طرف مقابل نشود. «الْإِفْرَاطُ فِى الْمَلَامَهِ یَشِبُّ نِیرَانَ اللَّجَاجَه» (مجلسى ،1360، ج 74 ، 212) خود انتقاد كننده باید پاك باشد و آن عیب را نداشته باشد. معروفاست كه به حضرت گفتند بگو خرما نخور گفت برو فردا بیا من امروز خودم خرما خوردهام. (قرائتی ، 1368 ، 3)شناخت كامل داشته باشد یعنى انتقاد باید از روى شناخت باشد. كسى امام باقر علیه السلام را در حال كشاورزى در هواى مدینه كه بسیار داغ بود دید. گفت امام در این هواى داغ به دنبال پول است و جلو رفت و گفت چرا در این هوا كشاورزى مىكنید؟اگر در این حال قبض روح شوید با چه رویی به دنیای دیگر وارد خواهید شد در حالی که در حین تعقیب مال دنیا جان داده اید؟امام علیه السلام فرمود در بهترین حال مردهام(قرائتی ، پیشین، 3). او مىخواست انتقاد كند ولى شناخت نداشت. كسى نزد امام صادق علیه السلام آمد و از جنس عمامه و پول عمامه امام از ایشان سؤال كرد و سپس فرمود اسراف نكردهاى؟ امام فرمود نه. لباس اسراف نیست به خصوص اگر بخواهى میان مردم بیایى. (محسن قرائتی ،پیشین، 3)یکی از یارات امام صادق علیه السلام به نام سدیر در خانه امام علیه السلام غذای خوبى خورد.سپس این آیه را خواند كه «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعیمِ» (تكاثر/ 8) یعنى روز قیامت از نعمتها سؤال مىشود ولى امام علیه السلام فرمود از این غذا سؤال نمىشود بلكه مىپرسند تو چه رهبرى و حكومتى را پذیرفتى و تأیید كردى (فرات كوفی، 1410،606 )امام صادق علیه السلام در شهرها نماینده داشت . نماینده امام در مدینه مفضل نام داشت و با آدمهاى به ظاهر نا باب رفیق شده بود. زراره یكى از شاگردان خوب امام به ایشان گفت مىشود این نماینده را عوض كنید چون با افراد ناباب رفیق است و صلاح نیست. امام علیه السلام نامهاى نوشت و به زراره داد تا ببرد براى مفضل. زراره گمان مىكرد امام نوشته است با آنها كارى نداشته باش ودوری کن .ولى وقتى نامه را دید فهمید چنین خبرى نیست بلكه نوشته است مفضل 100 پتو و اینقدر بخارى و عدس و غیره مىخواهیم. زراره هم به مدینه رفت و نامه را به مفضل داد. مفضل هم نامه را گرفت و به لاتها داد و آنها نامه را بوسیدند و گفتند امام صادق علیه السلام از ما تقاضا كرده است. تا زراره نشسته بود و احوالپرسى مىكرد تمام نیازهاى امام را فراهم كردند، بعد مفضل فرمود اگر من با این افراد رفیق هستم اینها مرد هستند. (قرائتی ،پیشین، ص 3) قرآن مىفرماید: «وَ قالُوا ما لَنا لا نَرى رِجالًا کُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ» (صاد/ 62).پس نباید زیاد انتقاد كرد چون قَالَ عَلِىُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام : «کَثْرَهُ النُّصْحِ تَدْعُو إِلَى التُّهمه» (مجلسی،1360، ج 72، 66)اگر زیاد انتقاد شود این شبهه پیش می آید که هدف تخریب طرف مقابل است نه اصلاح او.. انتقاد كننده باید بر اساس سوز و اخلاص و قصدقربت انتقاد كند. امام كاظم علیه السلام فرمود: «إِنَّ مِنْ وَاجِبِ حَقِّ أَخِیكَ أَنْ لَا تَکْتُمَهُ شَیْئاً تَنْفَعُهُ بِهِ لِأَمْرِ دُنْیَاهُ وَ آخِرَتِهِ» (كلینی،1365، جلد 8 ، 125) از واجبترین سفارشات این است كه وقتى دیدى برادرت نقطه ضعفى دارد به او بگویى.امام صادق علیه السلام فرمود در بین دوستان من آن كسى را كه بیشتر از همه از من انتقاد مىكند او را دوست دارم.. «أَحَبُّ إِخْوَانِى إِلَىَّ مَنْ أَهْدَى إِلَىَّ عُیُوبِى» (كلینی،1365، ج 2 ، 639) بهترین دوستان من كسى است كه عیبهاى من را به من هدیه بدهد.امیرالمؤمنین علیه السلام به مالك اشتر مىفرماید در حكومت چند نفر را مسؤول قرار بده تا از تو انتقاد كنند. جامعه مثل یک كشتى است كه حیات همه به هم وابسته است. یک گران فروش باید بداند كه «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها» (اسراء/ 7) امام كاظم علیه السلام فرمود: «اجْتَهِدُوا فِى أَنْ یَکُونَ زَمَانُکُمْ أَرْبَعَ سَاعَاتٍ سَاعَهً لِمُنَاجَاهِ اللَّهِ وَ سَاعَهً لِأَمْرِ الْمَعَاشِ وَ سَاعَهً لِمُعَاشَرَهِ الْإِخْوَانِ وَ الثِّقَاتِ الَّذِینَ یُعَرِّفُونَکُمْ عُیُوبَکُمْ وَ یُخْلِصُونَ لَکُمْ فِى الْبَاطِنِ وَ سَاعَهً تَخْلُونَ فِیهَا لِلَذَّاتِکُمْ فِى غَیْرِ مُحَرَّمٍ» (ابن علی بن شعبه،1404، 409) عمر خود را برنامه ریزى كنید و ساعتى را براى «لِمُعَاشَرَهِ الْإِخْوَانِ وَ الثِّقَاتِ الَّذِینَ یُعَرِّفُونَکُمْ عُیُوبَکُمْ» رفیق خوب بگیرید و روزى چند دقیقه كنار كسى بنشینید و بگویید كسى اشكال من را بهم بگوید و انتقاد كردن را دوست داشته باشید.وقتی به منافقین گفته می شود «لا تُفْسِدُوا فِى الْأَرْض» (اعراف/ 56) مىگویند «إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ» (بقره/ 11)، «زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ» (توبه/ 37) قرآن مىفرماید: «وَ کَذلِکَ زُیِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوءُ عَمَلِهِ» (غافر/ 37) یعنى جنایت مىكرد ولى اینقدر بله قربان مىگفتند گمان مىكرد همه كارهایش درست است. «أَخَذَتْهُ الْعِزَّهُ بِالْإِثْمِ» (بقره/ 206) قرآن مىفرماید تا به گروهى مىگویى این كار را نكن، جوش مىآورد. «وَ إِذا قیلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّهُ بِالْإِثْمِ» (بقره/ 206) یعنى متكبر هستند و وقتى به اینها انتقاد مىكنى با حالت متكبرانهاى دست از گناهشان برنمى دارند. ریشه بدبختى این است كه عدهاى دوست دارند افراد متملق باشند.
گاهى انتقاد از روى سوز و محبت است مثل انتقاد پدر و مادر از فرزند. اما گاهى هم انتقاد از روى حسادت است.مثلا چون به شخص مناصب حکومتی نمی دهند زبان به انتقاد ازمسئولین در رده های مختلف می گشاید. قرآن کریم می فرماید برخى كه انتقاد مىكنند ناخالصی در نیت وعمل دارند. «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَلْمِزُکَ فِى الصَّدَقاتِ» (توبه/ 58) به پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم مىگفتند تو با این صدقات چه مىكنى؟ یعنى نیش مىزدند. «وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَهٍ لُمَزَهٍ» (همزه/ 1) صدقات یعنى مالیات یعنى نیش مىزدند كه پولها كجا مىرود. «فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا» (توبه/ 58) البته اگر پول به او بدهى راضى است. یعنى انگیزهاش این است كه چرا به من ندادی.گاهى هم از روى سوء ظن و بدبینى است. یعنى به طرف مقابل بدبین است. برخى هم كه انتقاد مىكنند واقعیت این است كه چیزى را غلط مىبینند و طبق دید خودشان قضاوت مىكنند.گاهى هم انتقاد مىكنند تا راه براى خودشان باز شود. على علیه السلام فرمود: «ذوو العیوب یحبون إشاعه معایب الناس لیتسع لهم العذر فى معایبهم» (ابن محمد آمدی ،1378، 421) انتقاد مىكند كه فلانى و فلانى خراب كردند تا بگوید اگر خودش هم خراب كرد طورى نیست و همه همین طور هستند.عیبهاى جزئى و فردى و شخصى باید كتمان بماند و افشاگرى گناه است و غیبت است اما گاهى مسأله حكومت است و اگر افشا نشود، در سمت وزیر ونماینده حقوق مردم را پایمال مىكند. پس افشاگرى در مسائل شخصى گناه و در مسائل اجتماعى و حكومتى جایز است.در مسائل علمى رسم علما انتقاد است و خود فقیه به فقیه اشكال مىكند.نقل شده است امام (ره) در نجف درس مىگفت و اشكال نمىكردند و ایشان فرمود مگر روضه است كه اشكال نمىكنید. بیان انتقاد باید با صفا و محبت همراه باشد. حضرت رسول صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «الْمُؤْمِنُ مِرْآهُ الْمُؤْمِنِ» (ابن علی بن شعبه ،پیشین، 171) آنقدر آینه جلا دارد از روى صفا و صافى عیب تو را نشان مىدهد و مؤمن هم باید همین طور باشد چون على علیه السلام فرمود: «فَأَعِینُونِى بِمُنَاصَحَهٍ خَلِیَّهٍ مِنَ الْغِشِّ» (انصاریان،1388، خ 118 ، 269) كمكم كنید طورى كه در انتقادتان غش و حیله و كلك نباشد.
یکی دیگر از ملزومات انتقاد سالم انصاف است. انتقاد بایددر برخی مواقع مخفیانه باشد. على علیه السلام فرمود: «النصح بین الملأ تقریع» (ابنابىالحدید،1404، ج 20 ، 341) اگر روبروى جمعیت انتقاد كنى طرف را شكستهاى. «الْقارِعَهُ مَا الْقارِعَهُ» (قارعه/ 2- 1) یعنى كوبنده. آینه داد نمىزند.اینجا این سوال مطرح می شود که چرا برخى انتقادهای نا بجا به جامعه و روزنامه و رسانه ها کشیده می شوند؟همچنین برخی انتقادات باید با اشاره گفته شود و به اسم وبا صراحت و بدون رعایت شرایط لازم ابراز نشود. رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم ناراحت شد فرمود نروید بگویید فلانى فلان كار را كرده است بگویید بعضى یا برخى. «ما بال أقوام یفعلون كذا و كذا و لا یعین» (شهید ثانی،1413، 15) اقوامى هستند كه چنین كارى مىكنند.همچنین باید زیبایىها را هم ملا حظه کرد. آینه اگر مىگوید این طرف صورت سیاه است مىگوید آن طرف صورت هم زیباست. نباید مثل مگس فقط روى زخم نشست یا مثل زنبور عسل فقط روى گل خوشبو نشست و نه مثل آجر بى تفاوت بود و اگر این طور باشد اثر نمىكند.در انتقاد نباید تجسس كرد«إِنَّ الَّذینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشیعَ الْفاحِشَهُ» (نور/ 19) قرآن مىفرماید كسانى كه دوست دارند اشكالات دیگران را به رخ بكشند عذاب دردناكى دارند.
امام باقر علیه السلام فرمود :نزدیكترین راه كفر این است كه مسلمان با مسلمان دیگر رفیق شود و زیر پایش را بكشد و عیبهایش را بیرون بكشد و نگهدارد تا یک زمان آبرویش را بریزد. «أَقْرَبُ مَا یَکُونُ الْعَبْدُ إِلَى الْکُفْرِ أَنْ یُوَاخِىَ الرَّجُلَ عَلَى الدِّینِ فَیُحْصِىَ عَلَیْهِ عَثَرَاتِهِ وَ زَلَّاتِهِ لِیُعَنِّفَهُ بِهَا یَوْماً مَا» (كلینی،1365، ج 2، 354).مسأله دیگر این است كه انتقادباید عیب عمل شخص را بررسی کند و شخصیت وهویت انسانی شخص باید حفظ شود. درباره انسان قرآن مىفرماید: «وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً» (فرقان/ 63) نسبت به جاهل خوب است و با جهل بد است.
یكى از مهمترین نکته ها این است كه طورى انتقاد شود كه سوژه در دست دشمن نشده وموجبات سوءاستفاده دشمن فراهم نگردد.رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم بالاى منبر بود و در حالى كه به مردم مىنگریست مشغول سخنرانى بود. كسى پاى منبر نشسته بود و رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم به او نگاه نمىكرد. گفت: یا رسول الله «راعِنا، راعِنا» به ماهم نگاه كن. راعنا یعنى مراعات كن ما را ولى به زبان عبرى یعنى ما را خر كن. یهودىها گفتند مسلمانان به پیامبر پاى منبر مىگویند ما را خر كن. آیه نازل شد: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْكافِرینَ عَذابٌ أَلیمٌ» (بقره/ 104) یعنى مسلمانان این لفظ را به كار نبرید چون اگر این طور انتقاد كنید یهودیان اینگونه مىگویند. «وَ قُولُوا انْظُرْنا» یعنى به ما نظر كن. پس باید در انتقاد كلماتى به كار ببرید كه دشمن سوء استفاده نكند. انتقاد غیر مستقیم در بسیاری از مواردمؤثرتر است امام حسن و امام حسین علیهما السلام بچه بودند ولى براى این كه پیرمرد از گفتن آنها ناراحت نشود،گفتند ما وضو مىگیریم و تو ببین و با نمایش به پیر مرد گفتند وضوى تو غلط است. پس انتقاد غیر مستقیم باشد.باید توجه داشت که انتقاد نباید همراه با توهین باشد.یکی از ظریف ترین مسائل انتقاد این است که انسان از خودش انتقاد كند چه بسیار مسائل و مشکلاتی که به خاطر کم کاری یا سست بود خود شخص متوجه مخاطبین وجامعه می شود وانسان از این غفلت از تکلیف بی خبر است.
گفتنی است معیار ها وموازینی كه انتقاد از دولت و اعتراض به عملكرد آن باید تابع آنها باشد، موضوع اصلی این تحقیق است وبه تفصیل شرایط وقواعد آن رامورد بررسی قرار داده است.برای تحقق اهداف این تحقیق دراستخراج الگوی نقد نظام سیاسی در سیره امیر المومنین علیه السلام موارد ذیل مورد توجه قرار دارد:
از میان الگو ها وچارچوب های مختلفی كه برای انتقاد از نظام های سیاسی وجود دارد باید الگویی انتخاب شود كه حداقل دارای سه مولفه ذیل باشد:
- چار چوب آن با ارزش ها وموازین اصیل اسلامی همسو باشد.به همین دلیل نمی توان از الگوهای غربی انتقاد از نظام سیاسی استفاده كرد.
- از نظر خلوص و تطابق حداكثری با آموزه ها ومعارف اصیل اسلامی در حدقابل قبولی باشدومورد اتفاق طیف بیشتری از مسلمانان در مذاهب مختلف باشد.فلذا نمی توان از آثار وآراءدانشمندان مسلمان و یا اسلام شناسان وبه عبارت بهتر از منابع دسته دوم وسوم استفاده كرد.
- الگوی مورد نظر باید از جنبه های مختلف قابل استناد بوده و به اصطلاح در تمامی عرصه های سیاسی حرفی برای گفتن داشته باشد.پس نمی توان الگویی را انتخاب كرد كه صرفا از منظر یک نقش سیاسی یا اجتماعی به مسئله نقد نظام سیاسی پرداخته است.
به نظر می رسد تنها گزینه ای كه در راستای اهداف این تحقیق می توان آن را بررسی كرد والگوی قابل اتكایی از آن استخراج كرد تا معیار عملكرد همه مسلمانان قرار گیرد الگوی رفتاری امیر المومنین ( علیه السلام ) است.
جایگاه فكری ،سیاسی واز همه مهمتر دینی ایشان در نظام سیاسی صدر اسلام ونقش های مختلفی كه ایشان در قالب آن ها در عرصه های مختلف جامعه اسلامی حضور داشته اند به هر محققی این امكان را می دهدتا با مطالعه سیره عملی ایشان به الگوی جامع ومانعی از یک نظام منسجم برای نقد دستگاه حكومتی اسلامی دست یابد.به طور خلاصه می توان زندگی سیاسی امیرالمومنین (علیه السلام )را به ٥ دوره مشخص تقسیم كرد:
- در نقش جانشینی مطمئن و ماموری امین برای راس هرم حكومت اسلامی
- در نقش سربازی فداكار و سرداری از جان گذشته برای لشگر اسلام
- در نقش حاكم دور از حکومت
- در نقش یک نخبه دینی ،فكری وسیاسی دغدغه مند و فعال در عرصه های مختلف جامعه اسلامی
- در نقش خلیفه مسلمین وامیر المومنین
آنچه كه در این تحقیق مورد بررسی قرار می گیرد رفتار ایشان در قبال حكومت و جامعه اسلامی در دوره های مذکور است ودر واقع هدف توصیف وتحلیل رفتار اعتراض آمیز یک نخبه دینی ،فكری وسیاسی دور از راس حكومت است در حالی كه ایشان در مرحله پنجم در راس حكومت اسلامی قرار دارند.
