ویژگی های کلیدی گونه سوم از مطالعات فرهنگ سازمانی

۱-تأکید بر تفکر سیستمی

با توجه به اینکه رویکرد تلفیقی ابتدا با مطالعه کیفی آغاز می شود و چارچوب از قبل تعیین شده ای برای مطالعه ندارد می تواند نگاهی جامع به فرهنگ سازمانی داشته باشد. لذا تأکید بر مطالعه ابعاد متفاوت فرهنگ به طور همزمان موجب پیدایش نگرش سیستمی می شود. زیرا این ابعاد در این الگوی مطالعه کاملاً به هم وابسته اند، مثلاً در الگوی دنیسون بعد انطباق پذیری جدای از بعد سازگاری نیست بلکه یک فرهنگ می تواند درجه بالایی از انطباق پذیری را با درجه بالایی از توجه به رسالت سازمان، مشارکت و سازگاری داشته باشد، یا برعکس در تمامی مؤلفه ها ضعیف باشد. در الگوی ویلیام اوچی نیز فرهنگ Z فرهنگی است که ویژگی های سازنده فرهنگ ژاپنی و آمریکایی را ادغام می کند.

۲-استفاده از روش ترکیبی در پژوهش:

به لحاظ روش شناسی این مطالعات از روش های ترکیبی استفاده می نمایند طرح های مختلفی از روش های ترکیبی برای پژوهش پیشنهاد شده است. طرح های ترکیبی مورد استفاده و متناسب برای این رویکرد طرح هایی است که با روش کیفی(مطالعه موردی سازمان یا چند سازمان محدود)آغاز می شود. الگوی به دست آمده از روش کیفی می تواند برای ساخت ابزار اندازه گیری فرهنگ سازمانی در مرحله کمی مورد استفاده و در سازمان های مشابه اجرا و نتایج تطبیق شود. البته وزن دهی به نتایج کیفی و کمی و ادغام نتایج دو مرحله کمی و کیفی از چالش های روش شناسی این مطالعات است.

۳-جامعیت در مطالعه

 استفاده همزمان از پارادیم تفسیری و کارکرد گرایی به دلیل استفاده از روش کیفی (مطالعه موردی) در مرحله اول از گرد آوری اطلاعات، جامعیت و کلیت فرهنگ مورد توجه قرار می گیرد. البته با توجه به وسعت نتایج مطالعه کیفی، تبدیل و انتقال اطلاعات این مرحله برای استفاده در طراحی مطالعه کمی مورد بحث و چالش قرار می گیرد.

گونه چهارم) مطالعات حیطه محدود فرهنگ سازمانی

این دسته مطالعات که هنوز مرحله بسیار ناپخته ای قرار دارند از موضوعات چالش انگیز فرهنگ سازمانی در دوره معاصر است. هدف اصلی این دسته از مطالعات کشف الزامات فرهنگی برای تطابق با تغییرات روزافزون در اثر فناوری ها و مسائلی هم چون جهانی شدن است. اکثرمطالعاتی که در این طبقه قرار می گیرند دارای چهار چوب نظریه ی نیستند بلکه در جهت طراحی یک الگوی متناسب برای همنوا سازی فرهنگ با تغییرات و نسل های جدید از ساختار یا فناوری های سازمانی اند. مشخصه بارز مطالعاتی که دراین دسته قرار می گیرند عدم جامعیت آنها در مطالعه فرهنگ سازمانی است در این نوع ازمطالعات منظور از فرهنگ سازمانی نیروها و عوامل زمینه ای برای استقرا فناوری یا تحقیق اهداف مورد نظر است برای مثال امروزه سازمان های چند ملیتی (بین المللی)وجود دارند که فرهنگ سازمانی منحصربه فردی را برای کارایی سازمانی می طلبند و یا متناسب با الزامات مدیریت دانش، نیازمند به فرهنگی هستند که می توان آن را فرهنگ دانش مدار نام نهاد فرهنگ متناسب برای سازما نهای مجازی نیز نمونه دیگری از این نوع مطالعات فرهنگی است. شاید بیشتر مطالعات فرهنگ سازمانی در آینده متمرکز بر این نوع مطالعات باشد. (خاکپور،۱۳۹۰)

به نظر می رسد با توجه به آنچه بیان شد مطالعات دسته سوم با فقدان چارچوب های از پیش تعیین شده از یک طرف و ارائه چارچوب بعد از شناسایی ویژگی های فرهنگ سازمانی به خصوص ویژگی های منحصر به فرد هر سازمان، رویکرد جامع تری در مطالعه فرهنگ سازمانی باشند. هرچند مطالعات اندکی از فرهنگ سازمانی با این رویکرد انجام گرفته است. اما به نظر می رسد مطالعات آینده فرهنگ سازمانی به عنوان یک حوزه چالشی مدیریت و سازمان به ویژه با استعانت از روش های پژوهش ترکیبی متمرکز بر این رویکرد باشند. لذا من در پژوهش حاضر از مدل فرهنگ سازمانی دنیسون به دلیل جدید تر بودن و جامع تر بودن اش برای استفاده در چارچوب نظری تحقیق استفاده نموده ام.

۲-۱-۴ بهره وری نیروی انسانی

۲-۱-۴-۱ مقدمه

در دنیای پر رقابت کنونی، بهره وری به عنوان یک فلسفه و دیدگاه مبتنی بر استراتژی بهبود، مهمترین هدف هر سازمانی را تشکیل می دهد. بطوری که بهره وری نگرشی واقع گرایانه به کار و زندگی بوده و فرهنگی است که در آن انسان، با فکر و هوشمندی فعالیت هایش را با ارزش ها و واقعیت ها منطبق می سازد تا بهترین نتیجه را در جهت نیل به اهداف مادی و معنوی حاصل کند. (نوروزی و مقدم،۱۳۹۳)

اهمیت و ارزش این موضوع تا حدی است که رهبر معظم انقلاب اسلامی در سخنرانی خود در یکم فروردین ۹۳ به موضوع بهره وری اشاره ی ویژه ای نمود و عرضه داشتن که “بهره‌وری، یعنی از امکاناتی که وجود دارد حداکثر استفاده‌ی بهینه بشود. معظم له در مورد بهره وری نیروی انسانی نیز فرمودند” کارگر که کار می کند، کار را با دقت انجام بدهد” و نیز در ادامه حدیثی از قول پیغمبراسلام نقل کردند که: [۱]: رحمت خدا بر آن کسی است که کاری را که انجام می دهد، محکم انجام بدهد، متقن انجام بدهد و بیان داشتند که این معنای بهره وری است.

نقش بهره وری در افزایش رفاه ملی اکنون بطور عام در همه کشور ها، اعم از توسعه یافته و یا در حال توسعه و کشورهایی با اقتصاد باز یا دارای اقتصادی با برنامه ریزی متمرکز مورد پذیرش است، منبع اصلی رشد اقتصادی، افزایش بهره وری است و عنصر اساسی در ایجاد و بهبود بهره وری، نیروی انسانی است. نیروی انسانی در مورد بهترین شیوه برای بهبود کیفیت تصمیم می گیرد و هدایت گر هرگونه تلاش برای بهبود بهره وری است. در ضمن به این دلیل که نیروی انسانی سازمان تنها منبعی است که کمیاب بوده و به راحتی نمی تواند توسط رقبا کپی برداری شود در نتیجه باعث ایجاد مزیت رقابتی پایدار برای سازمان می شود. (پروکوپنکو،۱۳۷۲)

از آنجایی که مدیران سازمان تمام تلاش خود را به کار می برند تا ارزش سازمان را بهینه کنند. پس در زمینه هایی سرمایه گذاری می کنند که مطمئن هستند. برای آنها ایجاد ارزش می کند و از آنجایی که ایجاد بهره وری بالاتر موضوعی انسان محور است. یعنی وابسته به نیروی انسانی سازمان است. پس توجه به مقوله نیروی انسانی حائز اهمیت است ولی در کشور ما متاسفانه اهمیت و توجه به مقوله بهره وری نیروی انسانی به دلایل مختلف از جمله حاکم نبودن فرهنگ و نگرش صحیح به بهره وری در جامعه مورد غفلت واقع شده است. البته امروزه با انجام برخی اقدامات مانند تاسیس سازمان بهره وری و تاکیدهای اساسی که در برنامه سوم توسعه در خصوص ارتقائ بهره وری شده قدم های اساسی در این زمینه برداشته شده است و من نیز سعی کردم با انجام این پژوهش گامی هر چند کوچک در این زمینه بردارم.

۲-۱-۴-۲ بییشینه بهره وری

سال ها ست که بهره وری برای همه دولت ها و سازمان ها موضوعی کلیدی به شمار می رود. این امر به دلیل تاثیر بهره وری در توسعه اقتصادی و اجتماعی و اهمیت آن به عنوان یک منبع افزاینده درآمد و یک هدف پیوند دهند بین نیروی کار و مدیریت بوده و مشارکت کارکنان را در محیط کار موجب می شود. اگر تمام طرف های ذینفع هدف های بهره وری و کیفیت را بپذیرند این اهداف به ابزار های مهمی برای توزیع عادلانه ثروت و روابط صنعتی صحیح و سالم و مشارکت مردم سالارانه کارکنان تبدیل می شوند. در عین حال بهره وری بهترین معیار برای متوازن نمودن تلاش ها بین اهداف اقنصادی اجتماعی فنی و زیست محیطی گوناگون است. (پروکوپینکو،۱۳۸۰)

نخستین تلاش ها توام با برداشت علمی نسبت به بهره وری برای اولین بار در سال ۱۷۷۶ میلادی از سوی کوئیزنی مطرح شد. این ریاضیدان و اقتصاددان فرانسوی که طرفدار مکتب فیزیوکراسی(حکومت طبیعت) بود اقتدار هر دولتی را مبتنی بر افزایش بهره وری در بخش کشاورزی معرفی نمود. این تعریف بسیار محدود، بهره وری را برای اولین بار در بخش کشاورزی معرفی کرد. در قرن ۱۸ آدم اسمیت در کنار کتاب معرف خویش به عنوان (پژوهشی در باب ماهیت و ریشه های ثروت ملل) موضوع تقسیم کار را به عنوان کلید افزایش کارایی مطرح نمود. متعاقب همین بحث عنوان کرد از آنجا که تقسیم کار و استفاده از تخصص گرایی منوط به انباشت سرمایه است لذا عامل واقعی ایجاد امکانات اقتصادی هر جامعه توانایی افراد آن جامعه است. (۱۹۸۷ ،Smith)

در سال ۱۸۸۳ لیتر بهره وری را قدرت تولید بیان نمود. در ۱۸۹۸رایت اولین تحقیقی آماری را در زمینه بهره وری مرتبط با کار یدی و ماشینی انجام داد که در گزارش سالانه وزارت کار آمریکا منتشر گردید. (۱۸۹۸، Wright)

در سال ۱۹۰۰ ارلی بهره وری را ارتباط بین بازده و وسایل به کار رفته برای تولید این بازده عنوان نمود. در دهه ۱۹۱۰، در بینش مدیریت های علمی با بنیان گذاری فردریک تیلور خردگرایی سازمانی یا رفتار عقلای سازمان مترادف با بهره وری به کار می رود و اصولا مدیریت به دانش افزایش بهره وری و استفاده بهینه از امکانات موجود به منظور رسیدن به اهداف تعیین شده، تعریف می شود. وی با همکاری گیلبرت ها به منظور افزایش کارایی در باره تقسیم کار و بهبود روش ها و تعیین زمان استاندارد مطالعاتی انجام داد. (طاهری،۱۳۷۸)

در سال ۱۹۵۰ سازمان همکاری اقتصادی اروپا تعریف کامل تری از بهره وری با این مزمون ارائه نمود بهره وری عبارت است از: خارج قسمت بازده به یکی از عوامل تولید به دین ترتیب می توان از بهره وری سرمایه، بهره وری سرمایه گذاری، بهره وری مواد خام (بسته به این که بازده در ارتباط با سرمایه گذاری یا مواد خام و غیره مورد بررسی قرار می گیرد) نام برد. (پیرایش و حاج کریمی،۱۳۸۵)

در سال ۱۹۵۵ دیوس این مفهوم را به تغییراتی که در میزان محصول بر اثر منابع به کار رفته ایجاد می شود، تعبیر نمود. در سال ۱۹۶۲ فابریکانت بهره وری را نسبت بین بازده و نهاد تعریف کرد. (پیرایش و حاج کریمی،۱۳۸۵)

در سال ۱۹۶۵ کندریک و کریمر ضمن ارائه تعریف کارکردی و موضوعی برای بهره وری از عامل منفرد و بهره -وری جمعی و کلی عوامل یاد کردند. در سال های ۱۹۷۶ و ۱۹۷۹ سیگل و سومانث به مجموعه نسبت های بازده به نهاد و بهره وری کلی عوامل و بازده نسبت ملموس به نهاد های ملموس اشاره نمود در دهه ۱۹۹۰دکتر جان کندریک و دانیل کریمر بهره وری را در نگرش اقتصادی تولید سرانه با میزان تولید نا خالص داخلی به ازای هر نفر ساعت کار معرفی نمود. (۱۹۹۳ ، Kendrick)

همچنین طی دهه ۱۹۹۰ سازمان بهره وری ملی ژاپن با همکاری دکتر دمینگ مفاهیم جدیدی را در زمینه بهره وری و کیفیت ارائه نمودند که مورد توجه بسیاری از صاحب نظران علم سازمان و مدیریت قرار گرفته است. طی دهه ۲۰۰۰ نیز مفاهیمی از قبیل BMRB و  CRMو نیز E-LIFE مطرح گردیده که همگی آن ها در جهت بالا بردن بهره وری است. در پی تعالی و تکامل دانش بشری در مسایل اقتصادی و اجتماعی مفهوم بهره وری نیز به تدریج از نظر شکل و محتوا دگرگون، تکامل و توسعه پذیرفته و پیوسته مفاهیم جدید و کامل تری برای آن عرضه شده است. (پیرایش و حاج کریمی،۱۳۸۵)

۲-۱-۴-۳ مفاهیم و تعریف بهره وری

بهره وری مفهومی است جامع و کلی که افزایش آن به عنوان یک ضرورت، جهت ارتقای سطح زندگی، رفاه بیشتر آرامش و آسایش انسان ها می باشد که هدف اساسی برای همه کشور های جهان محسوب می شود و همواره مد نظر دست اندرکاران سیاست و اقتصاد و دلتمردان بوده است. (ابطحی و کاظمی،۱۳۸۰)

همانطور که پیش تر به آن اشاره شد بهره وری، از گذشته، مورد توجه صاحب نظران و محققان رشته هایی مانند اقتصاد، روان شناسی صنعتی و سازمانی، حسابداری و نیز فیزیکدانان، مهندسان و مدیران بوده است لذا عوامل بسیاری در تعریف و ارائه دیدگاه های مکاتب موجود نسبت به بهره وری مؤثربوده اند تا جایی که درک و دانش، تجربه، زمینه ها و شرایط محیطی متفاوت آنها، موجب تعریف و تفسیرهای مختلف از بهره وری در رشته های مختلف علمی شده است. برای درک بهتر مفهوم بهره وری به ذکر ۲ اشتباه مصتلح در این زمینه می پردازیم اول اینکه اشتباه بعضی از مدیران در این است که نیازهای تولید را بر سایر نیازهای سازمانی مقدم می شمارند و فقط به فکر تولید بیشتر هستند. این نکته بسیار اهمیت دارد که بهره وری را از شدت بخشیدن به کار، مجزا کنیم؛ چرا که اساس بهره وری کار کردن همراه با آگاهی بیشتر است و نه سخت تر کار کردن. بهبود بهره وری واقعی، با سخت تر کار کردن حاصل نمی شود؛ زیرا شدت بخشیدن به کار، به علت محدودیت توان انسان(از نظر قدرت جسمانی)، نتایج بسیار محدودی دارد. (مبینی،۱۳۸۷)

برای مثال ما در بهره وری در پی آن نیستیم که مصرف را پایین بیاوریم یا ساعت کار را کاهش دهیم، بلکه می خواهیم با همان امکانات ثابت، بهره را چند برابر افزایش دهیم. مثلاً با ۲ ساعت مطالعه در روز ۳۰ صفحه از کتاب خوانده می شود و میانگین درک مطلب ۶۰ درصد است. اگر ما بتوانیم با صرف همان ۲ ساعت و مطالعه ۳۰ صفحه کتاب، میانگین درک و بهره مطالعه را به ۸۰ درصد برسانیم، به بهره وری رسیده ایم. (بافکار،۱۳۸۴)

از سوی دیگر، بهره وری، مترادف سود هم نیست؛ چرا که سود را می توان از راه افزایش بهای فرآورده (محصول) حتی در صورت کاهش بهره وری هم به دست آورد. (مبینی،۱۳۸۷)

در یک کلام می توان چنین گفت که مفهوم بهره وری، به طور فزاینده، با کیفیت محصول، کیفیت نهاده و فرایند تهیه محصول، در هم آمیخته است که در این ارتباط، از کارایی و اثربخشی هم سخن به میان می آید و منظور، تولید کالاها و خدمات باکیفیت در کوتاه ترین زمان ممکن است.

حال که به یک فهم کلی در مورد بهره وری رسیدیم نوبت به ارائه تعریفی از این واژه می شود که در این مورد هم مانند واژه های کاربردی قبلی در این پژوهش، تعریف پذیرفته شده ای که مورد توافق همگان باشد وجود ندارد اما در اینجا به ارائه تعدادی از این تعاریف که توسط برخی از صاحب نظران در این زمینه بیان شده برای درک بهتر موضوع اشاره های می کنیم:

اشتاینر[۲] :

بهره وری، معیار عملکرد و یا قدرت و توان موجود برای تولید کالا و خدمات می باشد. (نورزی و مقدم،۱۳۹۳)

ماندل[۳] :

بهره وری نسبت بین بازده تولید و منابع مصرف شده می باشد که با یک نسبت مشابه دوره پایه مقایسه می شود. یعنی بهره وری برابر است با خارج قسمت خروجی(میزان تولید)بر یکی از عوامل تولید یا بر کل عوامل تولید. (طباطبایی،۱۳۷۸)

ایسترفیلد[۴] :

نسبت بازده سیستم تولیدی به مقداری که از یک یا چند عامل تولید به کار گرفته شده است. (نورزی و مقدم،۱۳۹۳)

دائره المعارف بریتانیا :

بهره وری نسبت ستاده (کالا یا خدمت) و یا مجموعه ای از کالا ها یا خدمات به نهاده شامل یک یا چند عامل تولید کننده آن است. (صدقی سیگارچی،۱۳۸۷)

فرهنگ آکسفورد :

بهره وری عبارتست از بازدهی و کارایی در تولید صنعتی که توسط برخی از روابط بین ستاده ها و نهاده ها اندازه گیری می شود. (صدقی سیگارچی،۱۳۸۷)

سازمان بین المللی کار :

بهره وری عبارت است از رابطه بین ستاده حاصل از یک سیستم تولیدی به داده های بکار رفته)مانند زمین، سرمایه، نیروی کار و سازماندهی)به منظور تولید آن ستاده. (حکیمی پور،۱۳۷۳)

آژانس بهره وری اروپا (EPA) :

بهره وری در درجه اول یک دیدگاه است: که همواره سعی دارد آنچه را که در حال حاضر موجود است بهبود ببخشد. مبتنی بر این عقیده است که انسان می تواند کارهایش را بهتر از دیروز انجام دهد علاوه بر آن بهره وری مستلزم آن است که بطور پیوسته تلاش های در راه انطباق فعالیتهای اقتصادی شرایطی که دائما در حال تغییر است و همچنین برای بکار گیری نظریه ها و روش های جدید انجام گیرد. (ابطحی،۱۳۷۹)

مرکز بهره وری ژاپن (TPC) :

یعنی به حداکثر رساندن استفاده از منابع، نیروی انسانی، تسهیلات و غیره به طریقه علمی که باعث کاهش هزینه های تولید، گسترش بازار ها، افزایش اشتغال و کوشش برای افزایش دستمزدهای واقعی و بهبود استاندارد های زندگی همانگونه که هم به نفع کارگران؛ مدیریت و جامعه باشد. (طاهری،۱۳۸۷)

سازمان بهره وری ایران (NIPO) :

بهره وری یک فرهنگ است یک نگرش عقلانی به کار و زندگی است که هدف آن هوشمندانه تر کردن فعالیتهای برای دستیابی به زندگی بهتر و متعالی تر است. (رنجبریان،۱۳۸۳)

ازدیدگاه قرآن کریم :

اگر از چشم انداز بهره وری به سوره ها و آیات قرآن کریم بنگریم، با انبوهی از معارف و مفاهیم اسلامی رو به رو می شویم که هر یک زوایای آشکار و پنهان بهره وری را به تصویر کشیده اند؛ هر چند که در نگاه نخست، ارتباط میان این مفاهیم و بهره وری دور از ذهن به نظر می رسد. در ادامه به سه مورد آن اشاره می کنیم.

سوره عصر تمام آیات

منشور بهره وری قرآن کریم در سوره عصرگزارش شده است. استفاده بهینه از زمان و عمر به عنوان تنها سرمایۀ زندگی و برنامه ریزی برای ارتقای بهره وری زمان و عمر در این سوره که از سه بخش اصلی تشکیل یافته است که عبارتند از زمان، انسان و ارکان بهره وری انسان (ایمان، عمل صالح، سفارش به حق و سفارش به صبر). خداوند بر عمر انسان که تنها سرمایۀ اوست تأکید می ورزد و راه بهره وری از آن را در راستای شکوفایی استعدادهای فردی و اجتماعی اش به او نشان می دهد. (احمد زاده،۱۳۸۹)

و در سوره تکاثر آیه ۸

“ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعیمِ” این آیه بر بهره وری دلالت دارد. بدین صورت که مفهوم آیه این است که استفاه از نعمت های الهی را در سرلوحۀ کارتان قرار دهید و از هر نعمتی، آن چنان استفاده کنید که در شمار شاکران درآیید و نه در طومار کافران، که در آن روز، پشیمانی سودی نبخشد. (کلینی۱۳۸۸ق)

ودر سوره مومنون آیه ۳

“وَ الَّذینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ"و آنان که از بیهوده رویگردانند این آیه را ویژگی های مؤمنان را دوری از لغو و امور بیهوده می داند و بدین موضوع اشاره دارد آنچه به کارت آید بجوی و آنچه به کارت نیاید رها کن زیرا دریافت آنچه به کارت می آید در گرو وانهادن آنچه به کارت نیاید، می باشد و اشاره دارد که امور بیهوده و حتی کم فایده، از بهره وری تهی هستند. (ابن شیعه حرانی،۱۴۰۴ ق)

بطور کلی امروز بهره وری به عنوان یک دیدگاه فکری و به مفهوم هوشمندانه کار کردن و عمل کردن و طرز تفکری برای تداوم پیشرفت و بهبود هر آنچه وجود دارد و ارتقای رفاه و ایمان راسخ به پیشرفت انسان ها عنوان می شود. بهره وری، استفاده مؤثر و کارآمد از ورودی ها یا منابع برای تولید یا ارائه خروجی ها است. ورودیها یا نهاده ها، منابعی(نظیر انرژی، مواد اولیه، سرمایه و نیروی کار)هستند که برای خلق خروجی یا ستانده (که عبارت است از کالاهای تولیدشده با خدمات ارائه شده توسط یک سازمان (استفاده می شود؛ به عبارتی دیگر بهره وری عبارت است از به دست آوردن حداکثر سود ممکن با بهره گیری و استفاده بهینه از نیروی کار، توان، استعداد و مهارت نیروی انسانی، زمین، ماشین، پول، تجهیزات، زمان، مکان و غیره می باشد.

[۱] مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها، علی بن جعفر (علیه السلام) ص ۹۳

[۲] Steiner

[۳] Mandell