در آخرین سال های خلافت امویان و نیمهی نخست حکومت عباسیان، قیام های متعددی از سوی علویان و شیعیان در مناطق مختلفی از سرزمین های اسلامی، بویژه عراق و حجاز به وقوع پیوست.بیشتر مورخان عامل اصلی این حرکت ها را رفتار و عملکرد نادرست و ستم هایی می دانند که از سال ها قبل،از سوی حکّام مذکور در حق آن اقلیّت اعمال گردید.در همین راستا،می توان به قیام های زید بن علی (ع) در سال 122هـ . ق و یحیی بن زید در سال 125 هـ . ق، همچنین قیام فرزندان عبدا… بن حسن یعنی محمد و ابراهیم به سال 145 هـ .ق و قیام  حسین بن علی بن حسن (شهید فخ) در سال 169 هـ .ق اشاره کرد.

این پژوهش، با هدف و به دنبال تبیین و تشریح رویکرد مثبت و مواضع تأییدی امامان صادقین(علیهما السلام) در ارتباط با قیام های مذکور، در دوران امامت آن دو بزرگوار می باشد.رویکردی که زمینه هاو شاخصه های متعدد سیاسی، مذهبی و فرهنگی در آن تأثیر فراوانی داشت. روش نگارش پژوهش، تاریخی– تحلیلی و با استناد به مهم ترین منابع و مآخذ تاریخی و روایی و همچنین، تحقیقات اخیر، انجام پذیرفته شده است.

از یافته های این پژوهش و شواهد تاریخی آن، چنین بر می آید که مواضع امامان صادقین(علیهما السلام)، تأیید بیشتر حرکت های ظلم ستیزانه و اصلاحی مذکور، تأکید بر حق امامت و رهبری الهی – سیاسی خویش، زمان شناسی عمیق،رعایت اصل محوری تقیه و توجه و اهتمام به همه شرایط سیاسی و اجتماعی جامعه ی اسلامی آن روز، در موضع گیری های ایشان بود.

 

واژگان کلیدی:علویان، صادقین،شهید فخ، عباسیان، حسنیان، امویان و تقیه

فهرست مطالب

 

عنوان                                                                                        صفحه

 

فصل اول : مقدمه

1-1-کلیات…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 2

1-1-1- اهمیت و ضرورت تحقیق ……………………………………………………………………………………….. 4

1-1-2- هدف تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………. 4

1-1-3-پیشینه ی تحقیق …………………………………………………………………………………………………….. 5

1-1-4- روش تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………. 6

1-1-5- سوالات تحقیق ………………………………………………………………………………………………………… 6

1-1-6- فرضیات تحقیق ………………………………………………………………………………………………………. 6

1-2 – تعاریف مفهومی ………………………………………………………………………………………………………………… 7

1-2-1- تقیه ………………………………………………………………………………………………………………………….. 7

1-2-2- حسنیان …………………………………………………………………………………………………………………… 8

1-2-3- فخ 1-2-4- عباسیان …………………………………………………………………………………………….. 8

1-2-5- علویان ………………………………………………………………………………………………………………………. 8

1-3- بررسی ونقد منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………………………. 9

1-3-1- منابع متقدّم(اصلی)………………………………………………………………………………………………….. 9

1-3-2- منابع متأخر(فرعی)………………………………………………………………………………………………….. 11

1-3-3-تحقیقات جدید…………………………………………………………………………………………………………… 13

 

فصل دوم: اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه اسلامی در سال‌های 61– 183 هجری قمری

2-1- تحلیل روند کلی حوادث جامعه اسلامی پس از حادثه ی کربلا …………………………………… 19

2-2- بازخوانی سیره سیاسی، اجتماعی وفرهنگی ائمه اطهار از مام سجاد تا شهادت امام موسی کاظم (علیهما السلام)(61 -183هـ.ق)………………………………………………………………………………………………………………………………………. 28

2-3- اوضاع خلافت اموی و شیعیان،در سه دهه ی اول قرن دوم هجری(105-132هـ.ق) 35

عنوان                                                                                   صفحه

 

2-4- بررسی و تحلیل روابط درونی بنی هاشم ( عباسیان و علویان ) در مبارزه با امویان ……. 39

2-5- استفاده ابزاری بنی عباس از عترت پیامبر (ص) و مظلومیت آنان ……………………………….. 41

2-6- تیرگی روابط بنی عباس و علویان و آغاز اختلافات بین آنان…………………………………………. 44

 

فصل سوم : اوضاع فکری – مذهبی جامعه اسلامی در عصر صادقین (علیهماالسلام) (114 – 183 هجری قمری)

3-1- زمینه های ظهور و گسترش فرقه ها و احزاب سیاسی در دو قرن اول و دوم هجری … 50

3-1-1- امامیه ……………………………………………………………………………………………………………………….. 52

3-1-2- خوارج ………………………………………………………………………………………………………………………. 55

3-1-3- مرجئه ………………………………………………………………………………………………………………………. 57

3-1-4- معتزله ………………………………………………………………………………………………………………………. 58

3-1-5- متصوفه …………………………………………………………………………………………………………………….. 59

 

3-1-6- کیسانیه ……………………………………………………………………………………………………………………. 60

3-1-7- غلات ………………………………………………………………………………………………………………………… 61

3-1-8- زنادقه ……………………………………………………………………………………………………………………….. 62

3-1-9- زیدیه ………………………………………………………………………………………………………………………… 63

3-1-10- اسماعیلیه ……………………………………………………………………………………………………………… 65

3-2- چگونگی تعاملات ائمه اطهار (ع) با فرقه ها و احزاب سیاسی موجود ………………………….. 66

 

فصل چهارم : بررسی و تحلیل مهم ترین قیام های علویان، در نیمه دوم خلافت امویان

4-1- قیام زید بن علی ……………………………………………………………………………………………………………….. 69

4-1-1- زمینه ها و علل قیام ……………………………………………………………………………………………….. 69

4-1-2- اهداف قیام……………………………………………………………………………………………………………….. 71

4-1-3- بیعت با کوفیان…………………………………………………………………………………………………………. 72

4-1-4- چگونگی قیام و شهادت ………………………………………………………………………………………….. 73

4-1-5- بررسی و نقد قیام…………………………………………………………………………………………………….. 74

4-2-1- قیام یحیی بن زید ………………………………………………………………………………………………….. 75

4-2-2- زمینه ها و مقدمات قیام ………………………………………………………………………………………… 75

عنوان                                                                                   صفحه

 

4-2-3- اهداف قیام……………………………………………………………………………………………………………….. 76

4-2-4- فعالیت های یحیی در خراسان……………………………………………………………………………….. 76

4-2-5- پیکار نهایی در جوزجان ………………………………………………………………………………………….. 77

4-2-6- بررسی و نقد قیام ……………………………………………………………………………………………………. 78

 

فصل پنجم : بررسی و تحلیل مهم ترین قیام های علویان در دوره نخست خلافت عباسیان

5-1- قیام محمد بن عبدالله ( نفس زکیه )……………………………………………………………………………….. 80

5-1-1- زمینه ها و مقدمات قیام………………………………………………………………………………………… 81

5-1-2- اهداف قیام……………………………………………………………………………………………………………….. 82

5-1-3- پیکار محمد با سپاه منصور …………………………………………………………………………………….. 83

5-1-4- بررسی و نقد قیام…………………………………………………………………………………………………….. 85

5-2- قیام ابراهیم بن عبدالله ( قتیل با خمری ) …………………………………………………………………….. 86

5-2-1- زمینه ها و مقدمات قیام………………………………………………………………………………………….. 87

5-2-2- اهداف قیام……………………………………………………………………………………………………………….. 88

5-2-3- پیکار نهایی با سپاه منصور……………………………………………………………………………………….. 88

5-2-4- بررسی و نقد قیام…………………………………………………………………………………………………….. 89

5-3- قیام حسین بن علی (شهید فخ) ………………………………………………………………………………… 90

5-3-1- زمینه ها و مقدمات قیام ………………………………………………………………………………………… 91

5-3-2- اهداف قیام ………………………………………………………………………………………………………………. 91

5-3-3- چگونگی و سر انجام قیام ……………………………………………………………………………………….. 93

5-3-4- بررسی و نقد قیام…………………………………………………………………………………………………….. 94

5-4- قیام یحیی بن عبدا… ………………………………………………………………………………………………………… 95

5-4-1- زمینه ها و مقدمات قیام ………………………………………………………………………………………… 94

5-4-2- اهداف قیام……………………………………………………………………………………………………………….. 97

5-4-3- چگونگی و سر انجام قیام ……………………………………………………………………………………….. 97

5-4-4- بررسی و نقد قیام…………………………………………………………………………………………………….. 98

5-5- قیام ادریس بن عبدالله ………………………………………………………………………………………………… 99

5-5-1- ادریس از فخ تا مغرب …………………………………………………………………………………………….. 99

5-5-2- اهداف قیام……………………………………………………………………………………………………………….. 100

عنوان                                                                                   صفحه

 

5-5-3- مقابله هارون با ادریس ……………………………………………………………………………………………. 101

5-5-4- بررسی و نقد قیام…………………………………………………………………………………………………….. 102

5-6- ادامه قیام های علویان ………………………………………………………………………………………………………. 103

 

فصل ششم : بررسی وتحلیل مواضع ائمه صادقین ( علیهماالسلام ) در ارتباط با قیام های علویان

6-1- ماهیت قیام های سادات علوی  در عصر صادقین ( علیهماالسلام ) ……………………………… 105

6-2- نقش اوضاع سیاسی – اجتماعی جامعه در مواضع ائمه صادقین (علیهماالسلام) ………. 107

6-3- مواضع مثبت ائمه صادقین (ع)نسبت به قیام های علویان و شواهد تاریخی ………………. 114

6-4- قول و فعل ائمه در ارتباط با قیام های علویان ……………………………………………………………….. 118

6-5- نارضایتی خلفا از از ائمه صادقین (علیهماالسلام)…………………………………………………………….. 126

6-6- تقیه، محور سیاست ها و مواضع ائمه ( علیهماالسلام ) …………………………………………………. 128

6-2- نتیجه گیری ……………………………………………………………………………………………………………………….. 132

 

منابع و مآخذ ……………………………………………………………………………………………….. 135

 

پیوست ها……………………………………………………………………………………………………. 144

کلیات

 

در فاصله سال های (114-183 هـ .ق )، مصادف با سال های امامت امام جعفر صادق و امام موسی کاظم ( ع)، جامعه و امت اسلامی از نظر فکری- مذهبی عرصه ی تاخت و تاز فرقه ها و نحله های انحرافی متعددی بود. به همین جهت مسلمانان دچار سردرگمی و حیرت گسترده ای شده بودند. در همان حال بر اثر فشارها و رفتار های خلفایوقت، قیام های خونینی از سوی گروه های ناراضی از جمله علویان به قوع پیوست.

نکته مهم آن که، گرچه قیام های یاد شده عملاً در عصر امامت صادقین (علیهما السلام) به وقوع پیوست،ولی آنچه از شواهد و مستندات تاریخی بر می آید، مقدمات و زمینه های بیشتر آنان به حوادث و رخداد های سیاسی و نظامی دهها سال قبل از آن، بویژه حادثه جانگداز کربلا و همچنین رفتارهای ناصوابی که امویان و عباسیان با علویان و شیعیان داشتند،بر می گشت.لذا همین رفتار های تحقیر آمیز و نژاد پرستانه، بتدریج زمینه های خروج برخی از افراد خاندان حسینی و همچنین حسنی را فراهم ساخت.

به هر حال،قیام زیدبن علی بن حسین(ع)به سال 122هـ. ق در کوفه(اصفهانی،159:1387) همچنین، قیام یحیی بن زید به سال 125هـ.ق در نواحی شرق ایران  از جمله قیام هایی بود که در اوایل دوران امامت امام جعفر صادق(ع) به وقوع پیوستند (یعقوبی،1374،ج229:2). علاوه براین ها، یک سلسله قیام هایی نیز در فاصله، سال های 145 تا 173 ق. توسط برخی از فرزندان و نوادگان امام حسن(ع)( حسنیان)، بر علیه خلفاء عباسی شکل گرفت. مهم ترین و اولین آن ها قیام محمد بن عبدالله «نفس زکیه» بود . این قیام در مدینه و به سال 145 ق. و عصر خلافت منصور شکل گرفت(ابراهیم حسن، 774:1388 و امیر علی،226:1366). نیز در همان سال، برادر محمد یعنی ابراهیم بن عبدالله در بصره خروج کرد(همان:131). اگر چه محل خروج او بصره بود،اما توانست شهرهای اهواز،واسط،فارس و کرمان را نیز در اختیار گیرد. (الهی زاده،186:1385). در سال 169ق. یکی دیگر از حسنیان به نام حسین بن علی (شهید فخ) در مدینه و سپس در حوالی مکه یا همان وادی فخ بر حاکم وقت عباسی خروج نمود(ابن اثیر،1380،ج3611:8کاظمی،پوران166:1380).جنبش های بعدی علویان توسط دو تن از فرزندان دیگر عبدالله بن حسن یعنی یحیی و ادریس،یکی در شمال ایران و به سال 175ق. و دیگری در مغرب به سال 173ق،به وقوع پیوستند (تشیّد،1385:121-125).

ماهیت و پیامد هایی که این قیام ها بویژه قیام زید بن علی به دنبال داشتند و همچنین رویکرد امامان ششم و هفتم شیعه دوازده امامی در ارتباط با آن ها باعث بحث و جدل های پراکنده فراوانی گردیده، لذا ضرورت توجه و بازنگری به موضوع با نگاهی در حد امکان،بی طرفانه و تاریخی را ایجاب می نماید.

منابع موجود،انگیزه بیشتر قیام های علویان را دراین عصر، عکس العمل و اعتراض ایشان به ظلم، ستم و تبعیض های ناروای خلفا و همچنین برپایی فریضه امر به معروف و نهی از منكر … دانسته اند(پیشوایی، 412:1390). به عنوان مثال،قیام زید بن علی (ع) و پسرش یحیی، به واسطه ظلم و ستمی بود كه نسبت به ایشان روا گردید و آنان را مجبور به خروج كرد(امیرعلی،225:1366). مسعودی نیز در همین زمینه  عقیده دارد: «به روزگار ولید بن یزید، یحیی بن زید در جوزجان خراسان،بر ضد ستم و جوری كه بر مردم می رفت خروج کرد»(مسعودی،1378،ج2 :216).

امامان جعفر صادق و موسی کاظم (علیهما السلام) نیز با توجه به شرایط و اوضاع و احوال آن روز و با در گرفتن اصل مهم تقیه،به قیام هایی كه در مسیر اصلاحی قرار داشتند، با نگاهی مثبت می نگریستند(نصیری،208:1389).

به علاوه، رویکرد ائمه در آن شرایط حساس، بیشتریک نوع مبارزه و جهاد علمی-فكری و فرهنگی، جهت اصلاح اصولی انحرافات جامعه بود(مدرسی، 109:1378 و خاكرند،410:1390).

در ادامه همین فصل، به ارائه كلیات، تعاریف مفهومی و نقد منابع خواهیم پرداخت. در فصل دوم، به بررسی اوضاع سیاسی – اجتماعی و فرهنگی جامعه اسلامی و بررسی سیره ائمه،به ویژه در فاصله های 61 تا 183 پرداخته خواهد شد.