چکیده ………………………………………………………………………………………………………………… 1

مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………. 2

فصل اوّل: کلیّات تحقیق

1-1- بیان مسأله و طرح سؤال های تحقیق……………………………………………………………………. 7

2-1- سؤال­های تحقیق ……………………………………………………………………………………………. 7

3-1- روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………. 8

4-1- اهداف و ضرورت تحقیق…………………………………………………………………………………. 8

5-1- پیشینه­ی تحقیق …………………………………………………………………………………………….. 8

6-1- فرضیه ­ها ……………………………………………………………………………………………………… 8

فصل دوم: شعر کودک

1-2- شناسایی کودک و نوجوان ………………………………………………………………………………. 10

2-2- ادبیات کودک و نوجوان …………………………………………………………………………………. 12

3-2- ویژگی­های ادبیات کودک و نوجوان ………………………………………………………………….. 14

4-2- پیشینه­ی ادبیات کودکان و نوجوانان …………………………………………………………………… 15

5-2- ادبیات کودکان در جهان …………………………………………………………………………………. 15

6-2- ادبیات کودکان در ایران ………………………………………………………………………………….. 16

7-2- شعر ………………………………………………………………………………………………………….. 23

8-2- شعر کودک …………………………………………………………………………………………………. 23

9-2- ویژگی­های شعر کودک ………………………………………………………………………………….. 25

1-9-2- کلمات شعر …………………………………………………………………………………………….. 25

2-9-2- اهمیت کلمات در شعر کودک ………………………………………………………………………. 25

3-9-2- محتوای شعر کودک …………………………………………………………………………………… 26

4-9-2- صنایع شعری کودک ………………………………………………………………………………….. 26

5-9-2- توصیف در شعر کودکان …………………………………………………………………………….. 26

6-9-2- طول شعر کودکان ……………………………………………………………………………………… 27

10-2- انواع شعر کودکان ……………………………………………………………………………………….. 27

11-2- موسیقی و انواع آن در شعر کودک ………………………………………………………………….. 33

1-11-2- موسیقی بیرونی در شعر کودک…………………………………………………………………….. 33

2-11-2- موسیقی کناری در شعر کودک ……………………………………………………………………. 40

3-11-2- جایگاه قافیه در شعر کودک ……………………………………………………………………….. 40

4-11-2- نقش قافیه در ساختار شعر کودک ……………………………………………………………….. 46

5-11-2- موسیقی درونی در شعر کودک ……………………………………………………………………. 47

6-11-2- جناس­ها و نقش آن در افزایش موسیقی درونی شعر کودک ……………………………….. 52

7-11-2- موسیقی معنوی در شعر کودک ……………………………………………………………………. 54

12-2- عاطفه در شعر کودک……………………………………………………………………………………. 57

13-2- صورخیال و نقش آن در شعر کودک ……………………………………………………………….. 60

14-2- نقش زبان در شعر کودک ……………………………………………………………………………… 69

15-2- قالب­های شعری کودک ………………………………………………………………………………… 83

فصل سوم: شعر کودک و دفاع مقدّس

1-3- درآمدی بر شعر دفاع مقدّس …………………………………………………………………………… 89

2-3- اسطوره سازی در شعر دفاع مقدّس …………………………………………………………………… 90

3-3- موضوعات و مضامین شعر دفاع مقدّس ……………………………………………………………… 91

4-3- قالب­های شعر دفاع مقدّس …………………………………………………………………………….. 97

5-3- زبان شعر دفاع مقدّس …………………………………………………………………………………… 104

6-3- نماد و نمادگرایی در شعر دفاع مقدّس ……………………………………………………………… 113

7-3- سیر تکاملی شعر دفاع مقدّس از دیدگاه صور خیال ………………………………………………. 114

8-3- دفاع مقدّس در شعر کودک ……………………………………………………………………………. 119

9-3- تأثیر دفاع مقدّس در مضمون و درون مایه­ی  شعر کودک……………………………………….. 126

9-3-1- تأثیر دفاع مقدّس در عاطفه و شعر کودک ………………………………………………………. 128

10-3- برجسته سازی شعر کودک دوران دفاع مقدّس …………………………………………………… 134

1-10-3- برجسته سازی از طریق تخیّل ……………………………………………………………………. 135

 

 

2-10-3- برجسته سازی از طریق زبان ……………………………………………………………………… 142

11-3- نمادهای دفاع مقدّس در شعر کودک ………………………………………………………………. 150

12-3- موسیقی شعر کودک در دفاع مقدّس ……………………………………………………………….. 152

13-3- مفاهیم و اصطلاحات جنگ در شعر کودکان ……………………………………………………… 156

نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………… 157

منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………………….. 158

چکیده:

پایان نامه­ حاضر که با عنوان «شعر کودک و دفاع مقدّس» شکل یافته، شعر کودک را در موضوع دفاع مقدّس- که بخش قابل توجّهی از ادبیات امروز را در بر می­گیرد- با نگاهی تحلیلی و بر اساس مهمّ­ترین آثار و آفرینش­های هنری در این حوزه، مورد بررسی قرار می­دهد. شیوه­ تدوین این پایان نامه، به این صورت است که ابتدا، منابعی که در پایان ذکر شده به دقت مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته ­اند، سپس نکات مهم فیش برداری شده و بعداز آن، مطالب در سه فصل گنجانده شده ­اند. در فصل اول، به کلیات تحقیق اشاره شده و در فصل دوم، به بیان موضوعاتی از قبیل، شناسایی کودک، شعر کودک، ادبیات کودک و … پرداخته شده و در فصل سوم، ضمن درآمدی بر شعر دفاع مقدّس، جنبه­ های گوناگون دفاع مقدّس در شعر کودک مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته­اند. نتایج به دست آمده از این پژوهش ، بیان­گر آن است که شعر کودک و نوجوان، باید به گونه­ ای ساده و روان باشد تا بچه­ها با شنیدن آن، بتوانند مضامین نهفته در شعر را به طور زنده درک نمایند و در این میان، شاعر می­بایست جهان ذهنی مخاطب؛ یعنی کودک و نوجوان را درک کند. از طرفی دیگر، زمینه­ اصلی ادبیات کودک و نوجوان پس از پیروزی انقلاب اسلامی را «انقلاب اسلامی» و«جنگ تحمیلی» تشکیل می­ دهند و
سروده­های این دوره به شدّت تحت تأثیر این دو رویداد بزرگ قرار گرفته­اند. نتیجه­ دیگری که از این پژوهش به دست آمده، این است که در شعر کودک با موضوع دفاع مقدّس، هم به لحاظ کمی و هم کیفی دچار کمبود هستیم. در همین راستا، می­بایست از کلیشه­ها و توصیفات کلی و عام و تعابیر تکراری پرهیز شود.

مقدمه:

اگر شعر کودک جزئی از اجزای جهان کودک باشد، پیش از هر چیز، باید به جهان او بنگریم و توجه داشته باشیم که جهان او، مجموعه ­ای از اجزا است که ویژگی­های مجموعه با تک تک اجزا متفاوت و علت آن موجودیّت کودک است.

کودک در آغاز لمس کردن، چنگ زدن ومکیدن است. او می­بیند، اما وسیله او برای درک و شناسایی محیط، چشیدن است. این گونه شناخت، طبیعی و غریزی است. هنوز میان حواس او و ذهنش رابطه­ای برقرار نشده است، زیرا این رابطه تنها از طریق تجربه به وجود می ­آید و کودک در این مرحله هیچ تجربه­ای ندارد.

کودک در جامعه به یاری تجربه ­یافتگان، کم کم میان حواس و ذهن خود رابطه­ای انسانی برقرار می­ کند. پایه­ این تجربه، انتزاع؛ یعنی ساختن مفاهیم عقلی از اشیا و امور عینی است. وتعّقل نیز تنها از طریق انتزاع به وجود می­آید. ما بزرگ سالان، سیر تحوّل و تکامل کودک را از طریق واکنش­های انتزاعی او در می­یابیم. 

امروزه، توجه به کودک درون و هم­چنین همراهی همیشگی آن با زندگی فرد، بحثی است که در نتیجه دستاوردهای دانش روان شناسی، به یکی از مقوله­های اساسی در بررسی آثار ادبی کودکان تبدیل شده است. نگاه ساده، خالص و عاشقانه به کودکان و به تصویر کشیدن آن­ ها به صورت بیان هنری تازه ، منجر به آفرینش شعر می­ شود. اگر چه بن مایه­ های طبیعت، مواد اصلی کلّیه آثار هنری­ هستند، ولی حضورشان در شعر کودکان، نوعی بازشناسی و بازآفرینی دوباره­ی آن­هاست، که الفت با طبیعت و نگاه هنری را به آنان می­آموزد. لالائی مادران سرزمین­مان که از همان آغاز بر بالین کودکان خویش می­خواندند، گواهی براین مدعاست.

تغییرات و تحوّلات اجتماعی از جمله عوامل تأثیر گذار بر جریانات ادبی هستند. پیوند عمیق مردم ما با مقوله­ی شعر- به عنوان شاخه­ای از ادبیات- بر هیچ کس پوشیده نیست، چرا که آن­ها شعر را بستر مناسبی برای بیان اندیشه و احساس می­دانستند. ادبیات مقاومت در انقلاب اسلامی نیز از حوادث و رویدادهای اجتماعی نشأت گرفته است. شعر دفاع مقدّس، همان طور که از نامش پیداست، شعری است که منعکس کننده­ اوضاع و احوال اجتماعی هشت سال مبارزه و مقاومت است. مقاومتی که ریشه در اعتقادات و باورهای دینی، مذهبی و ملّی جامعه دارد.

بی­شک، پایداری با این کیفیت، که داعیه­ی جهانی شدن نیز دارد، ادبیاتی درخور ارزش­ها و آرمان­های متعالی­اش خواهد داشت. مگر می­ شود ملّتی با سابقه درخشان در ادبیات و فرهنگ پربار دینی و حماسی، یک باره توفانی از خشم و نفرت در برابر متجاوزان تا بن دندان مسلح، برپا کند و در برابر تمامی بدخواهی­ها و فشارهای داخلی و خارجی، که نمونه­ بارز آن تحمیل هشت سال جنگ نا برابر بود، استوار بایستد، امّا شعر، شعار و شعور و در یک کلام، ادبیاتی هم گام با ارزش­ها، آرمان­ها و باورهای دینی، مذهبی و ملّی­اش نداشته باشد.

از جمله ره آوردهای مهمّ دفاع مقدّس، تحوّلی است که در شعر و شاعران این دیار رخ داده است. شعر دفاع مقدّس در جهت آرمان­ها، هدف­های والا، افکار و جهت گیری­های ملتی است که شاعر از متن آن برخاسته و بدان وابسته است و از این نظر در میان همه­ی مقاطع تاریخ ایران، ویژگی ممتازی دارد.

تحوّل در محتوا واقعیتی بود که با ورود جامعه به عرصه­ دفاع از کشور و آرمان­های اصیل آن درشعر ایجاد شد؛ بیان موضوعاتی چون شهادت، شهید، ایثارو از خود گذشتگی حاصل این تحوّل است. شعر این دوران، شعر زر و زور، بیان احساسات شخصی و تمایلات حقیر بشری نیست؛ زبان یک ملّت و شرح حال یک امت است. انعکاسی از روح بزرگ جامعه­ای است که یک پارچه در جهت هدف­ها و آرمان­های الهی و انسانی گام برداشته و فداکاری کرده است.

شعر دفاع مقدّس، در مسیر رشد و بالندگی خود، دوره­ای هشت ساله از مقاومت، ایثار و حماسه آفرینی­ها را شاهد بود. شعر این دوره، متأثر از وقایع گوناگون جامعه، جنگ و حقایق آن بود.

شعر دفاع مقدّس، فصلی خونین، پربار و شکوهمند از ادبیات انقلاب اسلامی است که با ترنم عطرآگین خود ادبیات معاصر کشور ما را وجهه و آبرویی در خور بخشیده است. شعر کودک و نوجوان در راستای شعر دفاع مقدس همان گونه که همراه با واقعیت­ها، حوادث و جریانات گوناگون جنگ تولّد یافت، رشد کرد و موجودیت خود را به خوبی به ثبت رساند و زبان گویای واقعیت­ها، حماسه آفرینی­ها و از جان گذشتگی­های رزمندگان اسلام در طول جنگ تحمیلی شد.

این پایان نامه که با عنوان «شعر کودک و دفاع مقدّس» شکل گرفته است، شعر کودک را در موضوع دفاع مقدّس- که بخش قابل توجهی از ادبیات امروز را در بر می­گیرد- با نگاهی تحلیلی و بر اساس مهمّ ترین آثار و آفرینش­های هنری در این حوزه، مورد بررسی قرار داده و به جلوه­های گوناگون دفاع مقدّس در اشعار کودکان اشاره کرده است.

درباره شعر دفاع مقدّس و دوره­ انقلاب اسلامی،  مقالات متعددی هم­چون «بررسی موضوعات، مضامین و قالب­های شعر جنگ» و «تحلیل زبان شناختی شعر جنگ تحمیلی» و کتاب­هایی  نظیر« صور خیال در شعر مقاومت» و « نقد و بررسی ادبیات منظوم دفاع مقدس» منتشر شده است؛ اما در خصوص«شعر کودک ودفاع مقدس» تاکنون پایان نامه یا کتاب مستقلی به چاپ نرسیده است و این پژوهش از این نظر کاری جدید و بدیع است که می ­تواند مورد استفاده­ی علاقه­ مندان قرار گیرد و نقطه شروعی برای پژوهش­های گسترده­تری در این زمینه باشد. این پایان نامه با اهداف زیر تدوین شده است:

1- بررسی آثار مربوط به شعر کودک،

2- بررسی آثار مربوط به شعر دفاع مقدّس،

3- آشنایی بیشتر دانشجویان با شعر کودک و دفاع مقدّس،

4- آشنایی با چگونگی تأثیر پذیری شعر کودک از دفاع مقدّس،

5- استفاده دانشجویان و علاقه مندان و پژوهش­گران در زمینه شعر کودک و دفاع مقدّس.

پایان نامه­ی حاضر به سه فصل تقسیم بندی شده که در فصل اوّل، به کلّیات تحقیق، شامل بیان مسأله، سؤال های تحقیق، روش تحقیق، اهداف، پیشینه و فرضیه ­های تحقیق اشاره شده است. در فصل دوم به موضوعاتی، همانند کودک و شناسایی او، ادبیات کودکان، ویژگی­ها و پیشینه­ی آن پرداخته شده است. در فصل سوم، دفاع مقدّس مورد بررسی قرار گرفته و چگونگی تأثیر آن بر شعر کودک از زوایای مختلف مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

در این پژوهش آثار مربوط به کودک و دفاع مقدّس، اعم از کتاب­ها، مقالات، نشریات و … به دقّت مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته­اند و از منابع، موجود در کتابخانه­ی تخصّصی دفاع مقدّس دانشگاه تهران، بهره­ی کافی برده شده است. برخی دیگر از منابع از طریق بنیاد حفظ آثار و ارزش­های دفاع مقدّس استان خوزستان، بنیاد شهید و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان این استان تهیه گردیده که نقش به­سزایی در تدوین این پایان نامه داشته اند.

در پایان، خداوند منّان را شاکرم، که توفیق نگارش این پایان نامه را به من ارزانی داشت. امیدوارم که با این پژوهش، زمینه­ رضایت خاطر علاقه ­مندان و خوانندگان عزیز فراهم شده باشد.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- بیان مسأله و طرح سوال های تحقیق

شعر با دنیای عاطفی کودکان ارتباط مستقیم دارد. پدیده ­ها و واقعیت­های پیرامون کودک را بیان می­ کند و حوادث و رویدادها را برای آن­ها به تصویر می­کشد. شعر کودک هم­گام با دفاع مقدّس وارد مرحله تازه­ای می­ شود؛ شاعران کودک، جنگ و پیامدهای آن را با زبانی کودکانه بیان می­ کنند و کودکان را با آرمان­های والای دفاع مقدّس آشنا می­سازند؛ دلیری و رشادت­های رزمندگان را برای کودکان به تصویر می­کشند. در این پایان نامه ابتدا به شناسایی کودک و سپس به ادبیات کودک پرداخته شده است و به دنبال آن، شعر کودک از دیدگاه ­های درون مایه­ ای، زیباشناسی و ویژگی­های زبانی بررسی شده، به شعر دفاع مقدّس و ویژگی­ها و قالب­های آن اشاره شده است، هم­چنین چگونگی تأثیر دفاع مقدّس بر شعر کودک مورد بررسی قرار گرفته است.

1-2- سوال های تحقیق

– شعر دفاع مقدّس چگونه است؟

– تأثیر دفاع مقدّس بر شعر کودک چگونه است؟

1-3- روش تحقیق

روش تحقیق و گردآوری اطلاعات در این پایان نامه، تحلیل محتوایی و مبتنی بر مطالعه­ کتاب و فیش برداری بوده است. کتاب­های تألیف شده در زمینه شعر کودک و دفاع مقدّس، مورد مطالعه قرار گرفته و پس از آن به تدوین پایان نامه پرداخته شده است.

1-4- اهداف و ضرورت تحقیق

1- بررسی آثار مربوط به شعر کودک،

2- آشنایی بیشتر دانشجویان با شعر کودک و دفاع مقدّس،

3- آشنایی با چگونگی تأثیر پذیری شعر کودک از دفاع مقدّس،

4- استفاده­ علاقه مندان به موضوع جنگ،

5- استفاده­ کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و بنیاد حفظ آثار وارزش­های دفاع مقدّس.

1-5- پیشینه تحقیق