تشریح زمان آفرینش گیتی و موقعیت پدیده های نجومی در زایچه کیهان، در کتاب بندهش، باعث شده است تا مؤلف بندهشن بیشترین اصطلاحات و واژگان نجومی را بکار گیرد و در نتیجه بندهشن به غنی ترین کتاب نجومی در زبان پهلوی و ادبیات ایرانِ پیش از اسلام بدل شود. از اینرو واژگان نجومی بندهشن و شناخت دقیق آنها، یک امر کاملاً کلیدی و تعیین کننده در درک مطالب نجومی سایر متون زردشتی است. این پژوهش که حاصل آن تدوین یک واژه نامه نجومی و تنجیمی بندهشن است، برای اولین بار بطور ویژه و یکجا به بررسی، تحلیل، ریشه‌یابی و تطابق اصطلاحات نجومی و تنجیمی بندهشن با معادلهای اوستایی، فارسی نوین، عربی، و انگلیسی آنها می‌پردازد و با تحلیل نظرات محققان و مترجمان بندهشن سعی در ارائه منبعی قابل اعتماد و جلوگیری از تشتت آراء پیرامون واژگان نجومی و تنجیمی این اثر ارزشمند دارد.

 

کلیدواژه‌ها: بندهشن، نجوم، تنجیم، احکام نجوم، گاه‌شماری، منازل قمر، بروج فلکی.

 

 

                                           فهرست‌ مطالب‌

 

 

عنوان‌                                                                                                                                                                                                                                      صفحه‌

 

فصل اول: مقدمه‌ …………………………………………………………………… 1

1-1- طرح موضوع ………………………………………………………….. 1

1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق ‌ …………………………………………….. 5

1-3- هدف تحقیق …………………………………………………………….. 5

1-4- پیشینه تحقیق ‌ ………………………………………………………….. 6

1-5- روش تحقیق ‌ …………………………………………………………… 11

فصل دوم: واژه نامه نجومی و تنجیمی  بندهشن ………………………………….. 15

فصل سوم: واژه نامه موضوعی‌ …………………………………………………. 301

3- 1- بروج دوازده‌گانه……………………………………………………… 302

3- 2- اوتاد دوازده‌گانه ……………………………………………………… 303

3- 3- فصول دینی یا گاهنبارهای شش‌گانه‌ ………………………………… 304

3- 4- چهار فصل سال ……………………………………………………… 304

3- 5- جهات چهارگانه‌ ……………………………………………………… 305

3- 6- سیارات اباختری‌ …………………………………………………….. 305

3- 7- ستارگان‌ ……………………………………………………………… 306

3- 8- منازل قمری 27 گانه‌ ……………………………………………….. 307

3- 9- طبقات دینی آسمان‌ ………………………………………………….. 308

3- 10- طبقات سنتی آسمان از بالا به مرکز زمین‌ ………………………… 310

3- 11- سلسله مراتب اختری و اباختری‌ ………………………………….. 311

3- 12- سرشتهای چهارگانه کواکب‌ ……………………………………….. 311

3- 13- طبایع چهارگانه کواکب‌ ……………………………………………. 311

3- 14- اهلّۀ ماه‌ …………………………………………………………….. 312

3- 15- سایر واژگان مربوط به ماه‌ ………………………………………… 312

3- 16- واژگان مربوط به تنجیم‌ …………………………………………… 313

3- 17- واژگان کلی مربوط به نجوم‌ ………………………………………. 315

3- 18- سایر واژگان نجومی ………………………………………………. 316

3- 19- واژگان کلی مربوط به گاه‌شماری‌ …………………………………. 317

3- 20- ماه های دوازده‌گانه‌ ………………………………………………… 319

3- 21- سی روز ماه ……………………………………………………….. 320

3- 22- پنج روز گاهانی‌ …………………………………………………… 322

3- 23- پنج گاه روز‌ ……………………………………………………….. 322

فصل چهارم: نتیجه گیری‌ ……………………………………………………….. 325

– كتابنامه‌ …………………………………………………………………………. 329

الف) منابع فارسی‌ ………………………………………………………….. 329

ب) منابع لاتین …………………………………………………………….. 331

– چکیده به زبان انگلیسی ………………………………………………………… 339

فهرست‌ شکل ها‌

 

 

 

 

عنوان‌                                                                                                                                                                                                                                    صفحه‌

 

شکل شماره‌ی 1: مدار ماه یا گوزهر-مار………………………………………… 92

شکل شماره‌ی 2: طول شبانه روز در سال به روایت بندهشن…………………… 114

شکل شماره‌ی 3: مکان ثابت اوتاد نسبت به افق و دایرةالبروج…………………. 155

شکل شماره‌ی 4: نیمروز و خط نیمروزان………………………………………. 167

شکل شماره‌ی 5: شبیه سازی مسیر حرکت سیارات ‌ …………………………… 209

شکل شماره‌ی 6: مسیر ظاهری حرکت سیارات…………………………………. 210

شکل شماره‌ی 7: وضعیت سپاهبدان اختری……………………………………… 226

شکل شماره‌ی 8: مکان طلوع و غروب خورشید در بلندترین و کوتاهترین روز.. 281

شکل شماره‌ی 9: مطابقت فصلها، گاهنبارها، ماه ها، بروج فلکی و منازل قمری. 288

شکل شماره‌ی 10: نمودار زایچۀ کیهان (طالع عالم) بر اساس بندهشن…………. 296

شکل شماره‌ی 11: نمودار زایچۀ کیهان و مطابقت آن با اوتاد دوازده‌گانه………. 297

 

 

 

 

 

                                  فهرست‌ نشانه‌های اختصاری‌

 

الف) نشانه های فارسی:

 

ب = بند

پ = پانوشت

س = سطر

ص = صفحه

صص = صفحات

ف = فرگرد

 

 

ب) نشانه های لاتین:

 

A  = آرامی

Av. = اوستایی

J = فارسی یهودی

M = فارسی میانه مانوی

MP = فارسی میانه

N = فارسی نو

P = فارسی میانه اشکانی

Paz. = پازند

PI = ایرانی آغازین

PIE = هند و اروپایی آغازین

PII = هند و ایرانی آغازین

Ps. = زبور

Skt. = سانسکریت

 

 

ج) دستنویسهای بندهشن:

 

TD1 = بنیاد فرهنگ ایران (1970 الف)

TD2 = انکلساریا (1908)

DH = بنیاد فرهنگ ایران (1970 ب)

K20 = کریستنسن (1931)

K20b = کریستنسن (1931)

MH6 = هوگ (1854)

K43 = کریستنسن (1936)

M51 = دستنویس چاپ نشدۀ مونیخ

– طرح موضوع

کتاب بندهشن که از لحاظ غنای واژگان و گستردگی موضوعات به اتفاق نظر محققین مهمترین اثر پهلوی می‌باشد، چنان که از عنوان آن برمی آید رساله ای است در باب هستی شناسی و آفرینش. این کتاب دارای دو ویرایش اصلی می‌باشد که به نام های بندهشن ایرانی (یا بندهشن بزرگ) و بندهشن هندی معروفند. مؤلف آن موبدی به نام فْرَنْبَغ ملقب به دادَگی است که بنا بر بخش پایانی از بندهشن ایرانی، در سال 527 پارسی آنرا تألیف کرده که با در نظر گرفتن محاسبات مؤلف برابر با سال 110 هجری شمسی (732 م.) است (بهار، 1378: 197). با این وجود تاریخ کتابتِ قدیمی ترین نسخه موجود از آن در حدود 600 سال بعد از تألیف آن است و به همین جهت است که اشتباهات و تفاوت های فاحشی بین نسخه های موجود وجود دارد که حاصل دخالت کاتبان بوده است.

عنوان کتاب برگرفته از دو واژه «bun» به معنی «بن، اساس، آغاز» و «dahišn» به معنی «دهش، آفرینش» بوده که مجموعاً به معنای «آفرینشِ آغازین» است چرا که مؤلف، در ابتدای متن، این واژه را در تقابل با واژه «فرجام» قرار داده است (بهار، 1378: 5). هنینگ (1942: 229) و وست (1880: 22-23 از مقدمه) به دلیل اینکه مؤلف، کتاب را با عبارت «هان! زندآگاهی …» و تعریف این واژه آغاز کرده است، عنوان اصلی آن پیش از دخالت کاتبان را «زندآگاهی» محسوب کرده اند. این نظریه درست به نظر می‌رسد چرا که متن کتاب حاوی اطلاعاتی است که دانستن آن از ملزومات فهم و درک مطالب اوستا می‌باشد. با این وجود، بهار معتقد است «بکار گرفتن این اصطلاح در آغاز سخن می‌تواند اشاره به منبع اصلی کتاب باشد نه نام آن» (1378: 6).

بندهشن کتابی است که کلیه موضوعات مورد توجه دوران باستان از قبیل هستی شناسی، فرجام شناسی، مذهب، تاریخ، جغرافیا، جانورشناسی، گیاه شناسی و … را مورد بحث قرار می‌دهد. از جمله موضوعاتی که در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته است و دانستن آن برای درک بهتر برخی بخش های اوستا لازم است مطالب نجومی و تنجیمی است. اگر چه امروزه بین نجوم (که یک علم کاملاً فیزیکی است) و تنجیم (که استفاده از این علم در جهت درک امور متافیزیکی است) تفاوت بسیاری وجود دارد؛ این دو موضوع در دنیای باستان چنان با هم درآمیخته بوده اند که واژه نجوم به تنهایی بجای هر دو واژه به کار می‌رفته است و شاید بتوان گفت که ستاره شناسی یا نجوم تنها به مثابۀ ابزاری بوده است برای تنجیم یا علم احکام نجوم که وظیفه اش پیش بینی آینده و توجیه حوادث گذشته بوده است.

منجمین باستان، آسمان پر ستاره را همچون کتابی می‌دیده اند که در آن جواب تمام سؤال های بی جواب آفرینش به صورت رمزگون نوشته شده است. آسمان جایگاه و موطن خدایان محسوب می‌شده و خدایان سرنوشت انسان را رقم می‌زده‌اند. از این رو شناخت ساکنان آسمان و قلمرو آنان، یعنی اجرام آسمانی و نقشه آسمان، برای فهم ماوراءالطبیعه و مسایل مذهبی امری ضروری محسوب می‌شده است. در نتیجۀ همین طرز تفکر است که می‌بینیم، به طور مستقیم و غیر مستقیم، اجرام آسمانی و پدیده های نجومی در جای جای کتب مذهبی باستانی دیده می‌شوند. بنابراین، برای محققین امروزی، درک صحیح از واژگان نجومی و معادل های امروزی آنها اهمیت ویژه ای پیدا می‌کند.

مؤلف بندهشن در برخی فرگردها، از جمله فرگرد دوم درباره آفرینش صور فلکی، فرگرد بیست‌وپنجم درباره سال دینی، و خصوصاً فرگرد پنج-الف و پنج-ب درباره زیج گیهان (یعنی طالع عالم و وضعیت اجرام آسمانی به هنگام آفرینش جهان)، به طور مستقیم به ذکر اصطلاحات نجومی-تنجیمی و اهمیت آنها می‌پردازد. در سایر بخش ها، اطلاعات نجومی یا بطور گذرا عنوان شده و یا به طور غیرمستقیم مورد استفاده قرار گرفته است. با توجه به این که گاه‌شماری نیز یکی از علوم ناشی از نجوم و تنجیم محسوب می‌شود، این کتاب شامل بیشترین واژگان نجومی در پهلوی است.

این نکته که زبان بندهشن فارسی میانه است باعث شده تا مجموعه واژگان نجومی این کتاب بتواند به عنوان پلی بین معادل های اوستایی واژگان نجومی و معادل های فارسی نو آن عمل کند. اما از آنجا که حجم عظیمی از کتب اوستایی در گذر زمان از بین رفته است نمی‌توان برای تمام واژگان نجومی معادل های اوستایی آنها را ذکر کرد.

تنجیم یا بکارگیری اصطلاحات نجومی در بیان مسایل غیرنجومی همچون داستان آفرینش و رخدادهای اساطیری از موارد چشمگیر بندهشن است. مثلاً تقسیم بندی دایره البروج به دوازده برج فلکی که هر یک 30 درجه است، یک مسئله نجومی است اما کاربرد آن در تقسیم بندی پیمانه 14700 ساله آفرینش نمایانگر کاربرد و معنای تنجیمی این بروج فلکی است.

در بندهشن پس از آن که زمان درنگْ خدای یا کرانه مند بوجود می‌آید، ظرف زمان به مدت 14700 سال یا 12 هزاره تعیین می‌شود که هر یک از این هزاره ها به نام یکی از اختران یا بروج فلکی نام گذاری می‌شوند. در سه هزاره اول، یعنی هزاره بره، گاو و دوپیکر، اهورامزدا به آفرینش موجودات اهورایی می‌پردازد و اهریمن با دیدن این موجودات نیک سرشت از حسادت دست به خلق موجودات اهریمنی می‌زند. در این سه هزارۀ اول، موجودات در حالت مینوئی اند یعنی «بی اندیشه، بی حرکت و ناملموس» (بهار، 1378: 34). با فرا رسیدن هزاره چهارم، یعنی هزاره خرچنگ، اهریمن آهنگ جنگ می‌کند و هرمزد پس از آنکه نمی تواند اهریمن را به صلح قانع سازد، از روی آینده بینی برای کارزار زمانِ پایان تعیین می‌کند و دوران آمیختگی به مدت 9000 سال تعیین می‌شود. اما پس از بستن این پیمان، هرمزد پایان کار را با خواندن دعای اَشِم وُهوو به اهریمن می‌نمایاند و اهریمن تا 3000 سال به گیجی فرو می‌رود که شامل هزاره های