فهرست مطالب

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

عنوان	صفحه
فصل اول: کلیات تحقیق	1
1 – 1      مقدمه	1
2 – 1     ضرورت تحقیق	3
3 – 1     اهداف تحقیق	4
4 – 1     سؤالات تحقیق	4
5 – 1     فرضیات تحقیق	4
6 – 1    کاربردهای تحقیق	5
7 – 1    روش پژوهش و گردآوری اطلاعات	5
8 – 1     محدوده و زمان مورد مطالعه	5
9 – 1     سازماندهی تحقیق	5
10 – 1   مشکلات و موانع تحقیق	6
11 – 1   پیشینه تحقیق	6
12 – 1   تعریف اصطلاحات	7
1- 12 – 1      متغیر مستقل: ژئوپلیتیک آسیای مرکزی	7
2- 12 – 1      متغیر وابسته: جمهوری اسلامی ایران	8
3 – 12 – 1     متغیر مداخله گر: علائق قدرتهای مداخله گر	10
4 – 12 – 1     متغیر تعدیل کننده: چالش (ژئوپلیتیکی)	10
13- 1     همگرایی و واگرایی	11
14- 1     مفهوم منطقه	15
15- 1 مرز	16
فصل دوم: ادبیات تحقیق (مبانی نظری)
1  -2         ژئوپلیتیک	18
2 – 2        نظریات پایه ارائه شده در تاریخ مطالعات ژئوپولیتیک	21
1 -2 – 2     نظریه ارگانیکی حکومت: فردریک راتزل  (1844-1904)	22
2 -2 – 2     نظریه سرزمین قلبی: سر هالفورد مکیندر (1861-1947)	23
3 – 2 – 2    نظریه ریملند: نیکولاس اسپایکمن (1914-1840)	25
4 – 2 -2    نظریه قدرت دریای: آلفرد تایر ماهان	26
5 – 2 – 2   نظریه ساختار ژئوپلیتیک جهان از سائل بی کوهن	27
3 – 2        عوامل مؤثر در ژئوپلیتیك	28
1 – 3 – 2     عوامل ثابت	29
1. موقعیت	29
الف. موقعیت دریایی	29
ب. موقعیت ساحلى	30
ج. موقعیت بری (مرکزی)	30
د. موقعیت استراتژیک	30
2. فضا	30
3. وسعت خاک	31
4. توپوگرافی	31
5. شکل کشور	31
الف. كشورهاى فشرده	31
ب. كشورهاى طویل	31
ج. كشورهاى دنباله دار	31
د. كشورهاى تکه تکه	31
ه. كشورهاى منگنه اى	32
2 – 3 – 2     عوامل متغیّر	32
1  -2 – 3 – 2     جمعیّت	32
2 – 2 – 3 – 2      منابع طبیعى	33
1 – 2 – 2 – 3  -2       منابع غذایی	33
2- 2 – 2 – 3 – 2       منابع معدنى	33
3- 2 – 2 – 3 – 2       نهادهای سیاسی و اجتماعی	34
4 – 2       اقتصاد ـ زمین (ژئواکونومی)	34
5 – 2       بیضی استراتژیک انرژی و اهمیت راهبردی دریای خزر و خلیج فارس	35
6 – 2        قوم ترکمن در آسیای مرکزی و ایران	38
7 – 2       جایگاه آنتروپی در ارتباط با کشورهای منطقه آسیای مرکزی	40
نتیجه گیری	42
فصل سوم: منطقه شناسی آسیای مرکزی	43
1 – 3          تاریخچه منطقه آسیای مرکزی	43
1 – 1  -3     تاریخچه منطقه آسیای مرکزی در دوره باستان تا ورود اسلام	43
2 – 1 – 3     تاریخچه منطقه آسیای مرکزی در دوره تمدن اسلامی	44
3 – 1  – 3     تاریخچه منطقه آسیای مرکزی در دوره روسها و شوروی سابق	46
4 – 1 – 3   تاریخچه منطقه آسیای مرکزی پس از پایان جنگ سرد و اضمحلال اتحاد جماهیر شوروی                                                                      ض	49
2 – 3         آسیای مرکزی و موقعیت جغرافیایی آن	50
3 – 3         جنبه های اهمیّت منطقه آسیای مرکزی در مطالعات آسیای مرکزی	53
1 – 3 – 3     اهمیت منطقه آسیای مرکزی از نظر ژئوانرژی و ژئواکونومی	53
2 – 3 – 3    اهمیت آسیای مرکزی از نظر منطقه همجوار با مناطق                           اسلاو، اسلام و زرد پوستان شرق آسیا	55
4 – 3        کشورشناسی منطقه آسیای مرکزی	55
1 – 4 – 3          قزاقستان	56
1 – 1- 4 – 3      ویژگی های جغرافیایی و موقعیت جغرافیایی قزاقستان	56
2 – 1 – 4 – 3     ویژگی های انسانی قزاقستان	57
3 – 1- 4 – 3      ویژگی های اقتصادی قزاقستان	58
2 – 4 – 3          جمهوری تاجیکستان	59
1 – 2 – 4 – 3     موقعیت جغرافیایی و ویژگی های جغرافیایی تاجیکستان	59
2 – 2 – 4 – 3    ویژگی های انسانی جمهوری تاجیکستان	60
3 – 2 – 4 – 3     ویژگی های اقتصادی جمهوری تاجیکستان	61
3 – 5 – 3           ازبکستان	64
1 – 3 – 5 – 3      موقعیت جغرافیایی و ویژگی های جغرافیایی ازبکستان	64
2 – 3 – 5 – 3       ویژگی های انسانی ازبکستان	65
3 – 3 – 5 – 3       ویژگی های اقتصادی ازبکستان	65
4 – 5 – 3            جمهوری قرقیزستان	66
1 – 4 – 5 – 3       موقعیت جغرافیایی و ویژگیهای انسانی جمهوری قرقیزستان	66
2 – 4 – 5 – 3        ویژگی های انسانی جمهوری قرقیزستان	67
3 – 4 – 5 – 3        ویژگی های اقتصادی جمهوری قرقیزستان	68
5 – 5 – 3            ترکمنستان	68
1 – 5 – 5 – 3       موقعیت جغرافیایی و ویژگی های جغرافیایی ترکمنستان	68
2 – 5 – 5 – 3       ویژگی های انسانی ترکمنستان	69
3 – 5 – 5 – 3       ویژگی های اقتصادی ترکمنستان	70
نتیجه گیری	72
فصل چهارم: زمینه های حضور کشورهای روسیه و آمریکا در آسیای مرکزی                  و چالش های احتمالی آن بر جمهوری اسلامی ایران	73
1 – 4    بازی بزرگ و  بازی بزرگ جدید و حضور کشورهای منطقه ای                         و فرامنطقه ای در منطقه آسیای مرکزی در قرن نوزدهم تا کنون	74
2 – 4    زمینه ها و اهداف حضور روسیه و ایالات متحده آمریکا در منطقه آسیای مرکزی	80
2 – 2 – 4     زمینه ها و اهداف حضور روسیه در منطقه آسیای مرکزی	82
1- 2 – 2 – 4    اهمیّت آسیای مرکزی بواسطه الزامات امنیّتی ناشی از موقعیّت جغرافیایی	82
2 – 2 – 2 – 4   اهداف امنیّت ملّی روسیه در آسیای مرکزی در ارتباط با مسائل قومی	84
3 – 2 – 2 – 4  اهداف روسیه در آسیای مرکزی بعنوان پتانسیل های بازار                   مصرف کالاهای روسی	85
4 – 2 – 2 – 4  اهمیّت آسیای مرکزی برای روسها از لحاظ  ذخایر انرژی                      و معادن زیر  زمینی	85
5 – 2 – 2 – 4   اهمیت راهبردی آسیای مرکزی برای روسیه تحت                                عنوان حیات خلوت یا خارج نزدیک	86
6 – 2 – 2 – 4     اهمیّت اقتصادی روسیه در آسیای مرکزی و مسئله ترانزیت انرژی	88
4 – 2 – 4     زمینه ها و اهداف حضور ایالات متحده آمریکا        در منطقه آسیای مرکزی	89
1 – 4 – 2 – 4   استراتژی نظم نوین جهانی و جایگاه آسیای مرکزی در این رویکرد	91
2 – 2 – 2 – 4       منافع ایالات متحده آمریکا برای جلوگیری از افزایش نفوذ               این کشور در قبال گسترش مناسبات کشورهای آسیای مرکزی و چین	94
3 – 2 – 2 – 4      حادثه 11 سپتامبر 2001 میلادی و اهمیّت جغرافیای آسیای           مرکزی در قبال با جنگ افغانستان	94
4 – 4 – 2 – 4    جلوگیری از گسترش نفوذ جمهوری اسلامی ایران در                         منطقه آسیای مرکزی	98
5 – 4 – 2 – 4     جلوگیری از سلطه مجدد روسیه برآمده از اضمحلال شوروی در                                              منطقه آسیای مرکزی	100
6 – 3 – 2 – 4      ارائه الگوی حکومتی مورد نظر خود در کشورهای       منطقه	101
7 – 3 – 2 – 4      اهداف ایالات متحده در آسیای مرکزی در ارتباط با منابع انرژی	102
8 – 3 – 2 – 4      اهداف اقتصادی ایالات متحده آمریکا در آسیای مرکزی	104
3 – 4      ارزیابی گرایش کشورهای آسیای مرکزی در قبال ایالات متحده آمریکا و روسیه	105
4 – 4      علائق ژئوپلیتیکی ایران در حوزه کشورهای آسیای مرکزی	108
1  -4- 4      جایگاه متقابل جمهوری اسلامی ایران و کشورهای                              آسیای مرکزی به عنوان مرکزی عنوان مسیر ترانزیتی	109
2 – 4 – 4     جایگاه ویژه جمهوری اسلامی ایران به عنوان مسیر انتقال                       خط لوله انرژی آسیای مرکزی و دسترسی به دریاهای آزاد	112
3-  4 – 4      وجود علائق و پیوندهای فرهنگی و اشتراکات تاریخی	114
4 – 6 – 3      علائق در ایجاد همگرایی با کشورهای آسیای مرکزی	117
5 – 4         تضاد علائق ومنافع سه کشور جمهوری اسلامی ایران،                          روسیه و ایالات متحده آمریکا	121
6 – 4       حضور ایالات متحده آمریکا و روسیه در آسیای مرکزی                            و اثرات ژئوپلیتیکی آن بر ایران	123
1 – 5 – 4     مناسبات جمهوری اسلامی ایران و کشورهای آسیای مرکزی	124
1 – 1- 5 – 4     مناسبات و روابط در حوزه اقتصادی	124
2 – 1- 5 – 4     مناسبات و روابط در حوزه فرهنگی	127
3 – 1 – 5 – 4    مناسبات و روابط در حوزه سیاسی	128
2 – 4 – 4    حضور ایالات متحده آمریکا و روسیه در آسیای مرکزی                           و اثرات ژئوپلیتیک آن بر ایران	131
1 – 2 – 4 – 4   حضور ایالات متحده و روسیه و احتمال چالش های مرزی علیه ایران	131
2 – 2 – 4 – 4   حضور ایالات متحده آمریکا و روسیه در منطقه آسیای                       مرکزی و مسئله ترانزیت و عمق استراتژیکی جمهوری اسلامی ایران در این منطقه	136
نتیجه گیری	138
فصل پنجم: ارزیابی فرضیات، نتیجه گیری و پیشنهادات	141
پیشنهادات	150
منابع	151
چکیده انگلیسی	157

 

 

 

 

 

فهرست جداول:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 1 – 1: تنوع قومی در ایران	9
جدول 1 – 2: مهمترین نظریات ارائه شده در رابطه با مناطق مهم و راهبردی	21
جدول 2 – 2	24
جدول 3 – 2: میزان ذخایر نفت و گاز خلیج فارس و خزر 2005	37
جدول شماره 1 – 3: کشورهای آسیای مرکزی	52
جدول شماره 2 -3: میزان تولید نفت خام کشورهای حوزه دریای خزر (هزار بشکه در روز)	54
جدول شماره 3 – 3: میزان ذخایر نفت و گاز در کشورهای آسیای                             مرکزی و حوزه دریای خزر	55
جدول3 – 3: میزان نرخ رشد جمعیت کشور جمهوری تاجیکستان	61
جدول4 – 3: شاخص های اقتصاد كلان تاجیكستان	63
جدول شماره 1 – 4: مسیر خطوط انرژی منطقه دریای خزر	111
جدول شماره 2 – 4: ترانزیت صادرات و واردات ترکمنستان                                      و کشورهای آسیای مرکزی از مسیر ایران در سال 2003 م. (هزار تن)	112
جدول شماره 3 – 4: خطوط انرژی نیرو موجود بین ایران و ترکمنستان سال 1383	114
جدول 4 – 4: منافع و علائق متضاد سه کشور جمهوری اسلامی                        ایران، روسیه و ایالات متحده آمریکا در آسیای مرکزی	121

 

فهرست نمودارها:

 

 

 

 

 

 

 

نمودار 1 – 1: مناطق ژئوپلیتیک و استراتژیک همجوار با کشور جمهوری اسلامی ایران	10
نمودار 1 – 2 : عوامل موثر در ژئوپلیتیک …………………………………..	29
نمودار 2 – 2: نمودار روابط آنتروپی و عوامل جغرافیایی …………..	41
نمودار 1 – 4: بازی بزرگ در آسیای مرکزی	76
نمودار 2 – 4: بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای در جوزه ژئوپلیتیکی آسیای مرکزی	80
نمودار 3 – 4: بازی بزرگد جدید و منافع کشورهای ایالات متحده آمریکا، روسیه و جمهوری اسلامی ایران در آسیای مرکزی	122
نمودار 4 – 4: میزان صادرات و واردات متقابل جمهوری اسلامی ایران و کشورهای آسیای مرکزی	127

فهرست نقشه ها:

 

 

 

 

نقشه هارتلند ژئوپلیتیک انرژی	37
نقشه 1 – 3: کشورهای آسیای مرکزی	53
نقشه 1 – 4: جایگاه متقابل جمهوری اسلامی ایران و به کشورهای آسیای مرکزی                                                      عنوان مسیر ترانزیتی	109
نقشه 2 – 4: نقشه مرز ایران و ترکمنستان	132

چکیده :                                                                                                                  فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی منجر به شکل گیری پنج جمهوری تازه تاسیس در منطقه آسیای مرکزی شد؛ منطقه ای که به دلیل شرایط ویژه ژئوپلیتیک خود شاهد حضور کشورهای متعدد در خود بوده است. از یک سو شرایط خاص جغرافیایی منطقه و از سویی دیگر اهمیّت ژئواکونومی، آسیای مرکزی نه تنها باعث توجه روسیه برآمده از قدرت مضمحل شده شرق به این منطقه شده است، بلکه کشورهای منطقه همچون چین و ترکیه و کشور فرامنطقه ای همچون ایالات متحده آمریکا، را متوجّه این منطقه ساخته است. هر یک از این کشورها در پی درستیابی به اهداف خود در این منطقه هستند و این بر استقلال سیاسی و اقتصادی کشورهای آسیای مرکزی اثربخش بوده است.                                                                                                                               قابل توجّه است که کشورهای منطقه آسیای مرکزی از لحاظ جغرافیایی دارای آنتروپی بالایی هستند و کشورهای این منطقه را به کشورهای همسایه خود به عنوان مکمل جغرافیایی وابسته می کند. این امر، توجّه کشورهای منطقه را به کشورهای همسایه شان بویژه به جمهوری اسلامی ایران معطوف کرده است. حضور و نقش آفرینی کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای در آسیای مرکزی، شرایط خاصی را بر این منطقه فراهم آورده است که مطالعه علل ژئوپلیتیکی آن می تواند اهمیّت به سزایی در مطالعات این منطقه، به عنوان منطقه استراتژیک در جوار کشورمان، داشته باشد.                                                                                      روش این پایان نامه، توصیفی – تحلیلی، با بهره گرفتن از جمع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده، به بررسی ژئوپلیتیک منطقه آسیای مرکزی پرداخته است. بر این اساس، سئوالات این پایان نامه عبارت است از: 1. عوامل ژئوپلیتیک موثر آسیای مرکزی بر حضور ایالات متحده آمریکا و روسیه چه می تواند باشد؟ 2. حضور روسیه و ایالات متحده آمریکا در آسیای مرکزی چه اثراتی بر امنیت جمهوری اسلامی ایران دارد؟ برای هر یک از این سئوالات، یک فرضیه مطرح شده است که آن دو از این قرار هستند: فرضیه اول: ویژگی های اقتصادی و موقعیت منطقه ای، از جمله عوامل موثر در علائق و حضور ایالات متحده و روسیه در آسیای مرکزی است. فرضیه دوم: حضور روسیه و ایالات متحده آمریکا در آسیای مرکزی باعث نتایجی مانند کاهش ترانزیت، عمق استراتژیک و چالش های مرزی علیه ایران می شود.                                                                                و                                         واژگان کلیدی: ژئوپلیتیک، آسیای مرکزی، منابع انرژی، ایالات متحده آمریکا، روسیه، جمهوری اسلامی ایران.

1    مقدمه                                                                                                                                                با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در دهه پایانی قرن بیستم، جهان شاهد تغییرات شگرف در نقشه جغرافیای – سیاسی خود بود؛ تغییراتی اساسی که به دلیل داشتن شرایطی خاص، توجّه کشورهای بسیاری را با خود معطوف ساخت و زمینه ساز رقابت هایی ژئوپلیتیکی جدیدی در حوزه کشورهای تازه استقلال یافته شد. علّت آن، این بود که با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، کشورهای چندی بر روی نقشه جهان پدیدار شد که به دلیل داشتن امتیازات منحصربفرد، می توانستند برای همسایگان خود هم چالش آفرین و هم سودمند باشند.                                                                                                       آنچه که به طور مشخص از کشورهای استقلال یافته از اتحاد جماهیر شوروی در ارتباط با جمهوری اسلامی ایران مورد توجّه قرار دارد، جمهوری هایی تازه تاسیس در ورای دو سوی مرزهای شمال خاوری و شمال باختری جمهوری اسلامی ایران در دو منطقه قفقاز[1] و منطقه آسیای مرکزی[2] است. آنچه از این دو منطقه در این پایان نامه مورد تاکید قرار دارد، “منطقه آسیای مرکزی” به عنوان سرزمین پهناوری در غرب قاره آسیا است. آسیای مرکزی معمولاً در برگیرنده کشورهای ازبکستان، تاجیکستان،ترکمنستا       – ن، قزاقستان، قرقیزستان است. البته برای مشخص تر کردن این منطقه باید افغانستان، شمال شرق ایران (خراسان)، و همچنین قسمت سین کیانگ (ترکستان شرقی قدیم) در غرب چین و جنوب سیبری در روسیه را نیز به جزء سرزمینی آسیای مرکزی افزود. به هر حال، این منطقه به دلیل وسعت زیاد سرزمینی، تعداد قابل توجّه جمعیّت و اهمیّت ژئواکونومیکی ویژه ای که نسبت به منطقه قفقاز دارد. از این رو، موضوعیت مکانی این پژوهش را تشکیل می دهد.                                                                                                                                        آنچه در مطالعات جغرافیایی – سیاسی این حوزه بسیار مورد توجّه قرار دارد و موضوعیّت ژئوپلیتیک پژوهش حاضر را به خود اختصاص داده است، آن است که با وجود به استقلال کشورهای آسیای مرکزی، این کشورها شاهد حضور، نقش آفرینی و اثرگذاری کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای همچو         – ن ایالات متحده آمریکا، روسیه، ترکیه، چین و … تحت عنوان “بازی بزرگ جدید”، در منطقه شان هستند که هر یک در پی دستیابی به اهداف ژئوپلیتیک، ژئواکونومیک، ژئواستراتژیک خود در منطقه آسیای مرکزی، دست به فعالیّت های گسترده ای زده اند. از دیدگاه ژئوپلیتیکی قابل توجّه است که آسیای مركزی به عنوان بخش جنوبی از تئوری هارتلند مکیندر با شرایط و ویژگیهای ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی همراه بوده است. از این لحاظ، با شکل گیری کشورهای آسیای مرکزی در دهه پایانی قرن بیستم عموماً و سال های آغازین قرن بیست و یكم خصوصاً، این منطقه از نگاه کشورهای منطقه ای همچون چین، روسیه و کشورهای فرامنطقه ای مانند آمریكا، جایگاه ارزشمند یافته است و هر یک از آنها سعی می کنند تا برای نقش آفرینی هر چه بیشتر و با ایجاد تسلّط بیشتری بر منطقه، جایگاه والاتری را برای خود فراهم آورنده و در نتیجه بتوانند به اهداف خود در این منطقه دست یابند.                                                                                               اکنون از این شرایط با عنوان بازی بزرگ جدید[3] در این منطقه نام برده می شود كه آغاز آن را می توان از زمان استقلال کشورهای آسیای مرکزی و از دهه 1990 دانست که تا زمان انجام این پژوهش نیز ادامه داشته است. البته با توجّه به زمینه های اهداف و شرایط حضور هر یک در این منطقه، به نظر می رسد که همچنان این رقابت میان این کشورها ادامه داشته باشد؛ این حالی است که جمهوری اسلامی ایران به دلیل ویژگی های ارزشمند ژئوپلیتیکی خود بویژه در مورد موقعیت ژئوپلیتیکی خود در ارتباط با کشورهای آسیای مرکزی، دوره زمانی طولانی مشترک تاریخی و ویژگی های مشترک فرهنگی و دینی با این کشورها، از همان ابتدای استقلال این کشورها ضمن به رسمیّت شناختن آنها به برقراری سعی در برقراری ارتباطات و مناسبات خوب در جنبه های مختلف و همچنین بهبود نارسایی جغرافیایی آنها (به دلیل محصور بودن در خشکی و فقدان دسترسی به دریاهای آزاد) داشته است تا از این طریق بتواند از چهره مناسبی در میان کشورهای آسیای مرکزی برخوردار باشد.                                                                                                                                       پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جاذبه های ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک منطقه، قدرتها و بازیگران منطقه دیگری را نیز به این منطقه جلب کرد. بازیگران منطقه ای که در حاشیه و همجوار با آسیای مرکزی قرار داشتند، همانند ایران، روسیه، و چین، علاوه بر هدف توسعه و نفوذ خود در منطقه، دارای بعضی نگرانی های امنیّتی نیز بودند و بخشی از نقش آفرینی این کشورها متوجه کسب توانایی بازدارنده تهدیدات در آسیای مرکزی بود، در حالی که حضور ترکیه در منطقه تنها با هدف کسب منابع و توسعه صورت گرفت (داداندیش، 1386: 82). بنابراین، از دیدگاه ژئوپولیتیک اصطلاح بازی بزرگ جدید را می توان برای برخورد‌های قدرتهای منطقه ای و فرامنطقه ای در منطقه آسیای مرکزی به كار برد. این رویداد که بر خلاف جریان بازی بزرگ که در قرن نوزدهم بین دو كشور روسیه و انگلستان شکل گرفت، باید بین بازیگران منطقه ای و فرا منطقه ای (مشخصاً ایالات متحده آمریکا و روسیه) دانست که هر یک در پی دستیابی به اهداف و منافع خود در این منطقه هستند. علل اصلی توجه و حضور ایالات متحده آمریکا در این منطقه را می توان در علل مختلفی جستجو کرد که از میان آنها می توان به این زمینه ها اشاره کرد: جلوگیری از احیای نفوذ تاریخی روسیه بر منطقه آسیای مرکزی، ممانعت از روابط گرم کشورهای این منطقه با جمهوری اسلامی ایران که دارای پیوندهای عمیق فرهنگی و تاریخی با ایران هستند، نقش استراتژیک این منطقه به منظور منطقه بالقوه برای پشتیبانی نظامی از حضور ایالات متحده در جنگ افغانستان و همچنین کنترل بر منابع سرشار انرژی که در این منطقه وجود دارد. از این روی، پس از فروپاشی شوروی سابق، ایالات متحده در این منطقه حضور یافت؛ در حالی که کشورهای منطقه آسیای مرکزی تا قبل از به استقلال رسیدن، جزئی از کشور روسیه و قبل تر از آن جزئی از ممالک محروسیه قاجار محسوب می شدند.                                                                                                                         امروزه روسیه هم به آسیای مرکزی پس از دو دهه از فروپاشی شوروی با حسّاسیت ویژه ای توجّه دارد. با توجّه به تلاش رقیبان بین المللی عمده نظیر ایالات متحده آمریکا، روسیه که این منطقه را خارج نزدیک خود قلمداد می کند و تلاش می کند تا همچنان نقش نخست را در این منطقه داشته باشد. در این ارتباط، مهم ترین هدف استراتژیک آنها در آسیای مرکزی این است که این منطقه برای آنها اهمیت امنیّتی دارد و این کشورها را عمق استراتژیک خود می‌دانند و معتقد هستند که برای اینکه مرزهای این کشور، مرزهای امنی باشند باید حضور مستمری در این منطقه داشته باشد. از این رو، حضور قدرتی دیگر را در منطقه بر نمی تابد؛ یعنی برای روسیه حضور و نفوذ قدرت‌های رقیب در منطقه از اهمیت زیادی برخوردار است که بر خود لازم می‌داند که حضور گسترده‌ای در آسیای مرکزی داشته باشند تا از تهدیدها بر ضد امنیّت ملّی خود جلوگیری کنند. گذشته از این در حوزه اقتصادی و مهم‌تر از همه در بحث انرژی، روسیه به دنبال آن است که سیطره خود را بر مساله انرژی در منطقه حفظ کند و کنترل امور در این زمینه را مانند مسیر ترانزیت به خارج از منطقه در اختیار داشته باشد.

از این رو، در این پژوهش ضمن بررسی وضعیت جغرافیای سیاسی تک تک کشورهای آسیای مرکزی، زمینه های ژئوپلیتیکی حضور هر یک از کشورهای ایالات متحده آمریکا و روسیه در آسیای مرکزی و اهداف آنها از نقش آفرینی در این منطقه برشمرده و بررسی می شود و چالشهای احتمالی ناشی از این حضور این دو کشور را در آسیای مرکزی بر جمهوری اسلامی ایران مورد بررسی قرار می دهد.

2 –  1    ضرورت تحقیق

کشور جمهوری اسلامی ایران از جمله معدود کشورهای جهان است که به علت همسایگی با 15 کشور و دارا بودن ذخایر عظیم نفت و گاز در جناح شمال و جنوب و همچنین تسلط بر تنگه راهبردی هرمز دارای موقعیت ژئوپلیتیکی خاصی است. علاوه بر آن، قرار داشتن مناطق استراتژیک و راهبردی همچون خاورمیانه، خلیج فارس، قفقاز و … در جوار این کشور بر این اهمیت می افزاید. علاوه بر این، همسایگی با منطقه حساس و راهبردی آسیای مرکزی، به عنوان قسمت جنوبی هارتلند – که در قرن بیستم نقش بسیار مهمی در مناسبات ژئوپلیتیکی و رقابت های قدرتی میان کشورها داشته است – می تواند بر افزایش اهمیت جایگاه ژئوپلیتیکی کشور جمهوری اسلامی ایران بیفزاید. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و شکل گیری پنج جمهوری قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان توجه کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای چون روسیه، ترکیه، ایالات متحده آمریکا، چین به حوزه آسیای مرکزی، به عنوان این