فهرست مطالب

فصل اول: مقدمه  1

1-1- بررسی روند تحولات فکری در غرب و تغییر مفهوم توسعه 2

1-2- مفهوم متحول توسعه 4

• 1-2-1- رشد اقتصادی، محور مباحث توسعه 4
• 1-2-2- نظریه نوسازی. 7
• 1-2-3- بحران در مفهوم توسعه 12
• 1-2-4- تحول در مفهوم توسعه 14
• 1-2-5- توسعه، واقعیت و ارزش‌ها 16
• 1-2-6- توسعه پایدار 20

1-3- توسعه انسانی. 23

• 1-3-1- توسعه انسانی، دیدگاه و راهبرد 23
• 1-3-2- مشخصه‌ های اساسی راهبرد توسعه انسانی. 25
• 1-3-3- توسعه‌ی انسانی به عنوان یک وسیله 27
• 1-3-4- نقش دولت.. 30
• 1-3-5- شاخص توسعه انسانی. 31
• 1-3-6- محاسبه شاخص توسعه انسانی. 33

1-4- نقدی بر شاخص توسعه انسانی. 35

1-5- ادبیات پژوهش… 38

1-6- اهمیت و هدف  پژوهش… 49

1-7- روش انجام پژوهش… 51

فصل دوم: تبیین جایگاه انسان و تشریح مفهوم آن در جهان بینی غربی  54

2-1- مقدمه 55

2-2- تعریف انسان شناسی. 56

2-3- تاریخچه انسان شناسی. 61

• 2-3-1- مفاهیم عمده ظهور انسان شناسی در غرب.. 64
• 2-3-2- ظهور مفهوم شخص… 72
• 2-3-3- تهدیداتی نسبت به مفهوم شخص… 74
• 2-3-4- انسان شناسی فلسفی- الهی. 75
• 2-3-5- انسان شناسی مسیحی. 76
• 2-3-6- انسان به جای خدا یا انسان شناسی فلسفی الحادی. 76

2-4- ارتباط میان انسان شناسی و خداشناسی. 77

2-5- انسان از دیدگاه اندیشمندان غربی. 78

• 2-5-1- مرز انسان و حیوان (دیدگاه: یواهان گوتفرید هردر، آدولف پورتمان، آرنولد گهلن و هلموت پلسنر) 78
• 2-5-2- انسان ؛ موجودی روحانی (دیدگاه: افلاطون، رنه دکارت، ماکس شلر و ژان پل سارتر) 79
• 2-5-3- انسان؛ موجودی طبیعی (دیدگاه: پل تیری دهولباخ، شوپنهاور، هانس فردریش کارل گونتر و بورهوس ف. اسکینر) 79
• 2-5-4- انسان؛ موجودی اجتماعی (دیدگاه: ارسطو، توماس هابز، ژان-ژاک روسو، کارل مارکس) 80
• 2-5-5- انسان؛ موجودی منفرد (توماس آکوینی، ایمانوئل کانت، ماکس شتیرنر و تئودور و. آدورنو) 81

2-6- تجمیع دیدگاه‌های اندیشمندان غربی ذیل جریان های فکری غربی. 82

2-7- تحلیل مبانی توسعه در غرب.. 88

• 2-7-1- تحلیل مبانی هستی شناسی. 88
• 2-7-2- تحلیل مبانی انسان شناختی. 90
• 2-7-3- تبیین مبانی جامعه شناسی. 94

2-8- نگاهی انتقادی به مبانی توسعه در غرب.. 100

• 2-8-1- معضلات و دشواری‌های دوگانه نوسازی و توسعه 100
• 2-8-2- روش شناسایی فردگرایانه و پیش فرض عقلانیت ابزاری. 104
• 2-8-3- انسان اقتصادی و پیش فرض های انسان شناختی آن. 106
• 2-8-4- ملاحضات روش شناختی. 108
• 2-8-5- پیوند اقتصاد با فلسفه، جامعه شناسی، اخلاق، و مذهب.. 109

فصل سوم: معرفی انسان کامل و ترسیم ابعاد و مولفه‌های توسعه انسانی بر مبنای آموزه‌های تمدن اسلامی  113

3-1- مقدمه 114

3-2- تمایز مطالعات اسلامی با مطالعات غربی. 117

• 3-2-1- موضوع. 117
• 3-2-2- مسائل. 118
• 3-2-3- روش.. 119
• 3-2-4- هدف.. 120

3-3- ویژگی های تفکرات اندیشمندان جهان اسلام 121

• 3-3-1- تفاوت در مبانی. 121
• 3-3-2- آرمانگرایی. 122
• 3-3-3- همنشینی دانش و ارزش.. 123
• 3-3-4- فضای فرهنگی ویژه 123
• 3-3-5- بیطرفی علمی. 124

3-4- ویژگی‌های توسعه انسانی مبتنی بر آموزه‌های اسلامی. 124

• 3-4-1- فراگیری. 124
• 3-4-2- تعادل. 125
• 3-4-3- واقع‌گرایی. 126
• 3-4-4- عدالت.. 127
• 3-4-5- مسئولیت.. 128
• 3-4-6- كفایت.. 130
• 3-4-7- انسان‌گرایی. 130

3-5- توسعه مبتنی بر انسان در اندیشه اسلامی. 131

• 132
• 3-5-1-2-الف- فراهم آوردن زمینه همبستگی اجتماعی و تحقق مشاركت مردمی. 134
• 3-5-1-2-ب- برقراری امنیت و نظم. 136
• 3-5-1-2-ج- پرداختن به فعالیتهای حیاتی. 137
• 3-5-2-ج-آ- كشاورزی. 137
• 3-5-2-ج-ب- بازرگانی. 137
• 3-5-2-ج-پ- صنعت.. 139
• 3-5-2-ج-ت- خدمات.. 139
• 3-5-1-3-الف- جایگاه توسعه در وظایف دولت.. 141
• 3-5-1-3-ب- سیاست توسعه اقتصادی. 142
• 3-5-1-3-ج- چارچوب توسعه 143
• 3-5-2- ابویوسف‌ انصاری‌ کوفی‌(113- 182ق) 144
• 3-5-3- فارابی (257-339ق) 145
• 3-5-4- اخوان الصفا (395ق) 153
• 3-5-5- شیخ الرئیس ابو علی سینا (370-428ق) 157
• 3-5-6- ابوالحسن‌ ماوردی (364-450ق)‌ 160
• 3-5-7- خواجه نظام الملک طوسی (408-485ق) 162
• 3-5-8- ابو حامدمحمد غزالی (450-505ق) 165

• 

•  

• 3-5-9- شهاب الدین سهروردی (546-587ق) 169
• 3-5-10- فخر‏الدین‏رازی (536-606ق) 171
• 3-5-11- خواجه نصیرالدین طوسی (598-672ق) 173
• 3-5-12- تقی‏الدین احمد‏بن عبد‏الحلیم ابن‏تیمیه (661-728ق) 177
• 3-5-13- ابوعبدالله ابن‏جماعه کنانی (639-733ق) 178
• 3-5-14- ابن خلدون (732-808ق) 180
• 3-5-15- ملاصدرا (979-1050ق) 184
• 3-5-16- سیدجمال‌الدین اسدآبادی (۱۲۵۴-1314ق) 191
• (1287-1356ق) 194
• 3-5-18- سید قطب (1288-1385ق) 198
• (1338-1399ق) 204
• 3-5-19-4-الف- آثار درون دینی. 208
• 3-5-19-4-ب- آثار برون دینی. 210
• (1353-14700ق) 219
• 3-5-20-7-الف- مذهب اقتصادی اسلام 226
• 3-5-20-7-ب- نظام اجتماعی اسلام 229
• 3-5-20-7-ج- نظام اقتصادی اسلام 231
• 3-5-20-7-د- علم اقتصاد اسلامی. 232
• (1321-1402ق) 235
• (1320-1409ق) 249
• 258
• 273

3-6- جمع‌بندی و خلاصه مولفه‌های توسعه و پیشرفت.. 294

• 3-6-1- حضرت علی‌ابن ابی‌طالب امیرالمومنین علیه‌السلام 294
• 3-6-2- ابویوسف‌ انصاری‌ کوفی‌ 295
• 3-6-3- فارابی. 295
• 3-6-4- اخوان الصفا 296
• 3-6-5- ابن سینا 297
• 3-6-6- ابوالحسن‌ ماوردی‌ 297
• 3-6-7- خواجه نظام‌الملک طوسی. 297
• 3-6-8- ابو حامدمحمد غزالی. 298
• 3-6-9- شهاب الدین سهروردی. 298
• 3-6-10- فخر‏الدین‏رازی. 298
• 3-6-11- خواجه نصیرالدین طوسی. 298
• 3-6-12- تقی‏الدین احمد‏بن عبد‏الحلیم ابن‏تیمیه 299
• 3-6-13- ابن‏جماعه کنانی. 299
• 3-6-14- ابن خلدون. 299
• 3-6-15- ملاصدرا 300
• 3-6-16- سیدجمال‌الدین اسدآبادی. 300
• 3-6-17- شهید مدرس.. 301
• 3-6-18- سیدقطب.. 301
• 3-6-19- شهید مطهری (ره) 302
• 3-6-20- آیت الله سید محمد باقر صدر 303
• 3-6-21- علامه سید محمد حسین طباطبایی. 303
• 3-6-22- امام خمینی (ره) 304
• 3-6-23- آیت الله جوادی آملی. 304
• 3-6-24- مقام معظم رهبری. 306

فصل چهارم: ارائه اصول و مراحل شاخص‌سازی ترکیبی و تبیین نحوه تدوین یک شاخص قابل اندازه‌گیری برای مفاهیم کیفی  310

4-1- مقدمه 311

4-2- جایگاه شاخص‌ها در برنامه های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران  313

• 4-2-1- برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. 314
• 4-2-2- برنامه دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. 318
• 4-2-3- برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. 321
• 4-2-4- برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. 324
• 4-2-5- برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. 329

4-3- مروری بر الزامات بکارگیری شاخص های ترکیبی. 332

4-4- بررسی ادبیات پژوهش… 334

4-5- روش‌شناسی جامع ساخت و ارزیابی شاخص‌های تركیبی. 336

• 4-5-1- مراحل ساخت شاخص تركیبی. 336
• 4-5-1-4- الف- گروه‌بندی اطّلاعات و داده‌ها بر اساس شاخص‌های بعد. 341
• 4-5-1-4-الف-آ- آنالیز اجزای اصلی. 341
• 4-5-1-4-الف-ب- تحلیل عاملی. 342
• 4-5-1-4-الف-پ- ضریب آلفای كرونباخ. 344
• 4-5-1-4-ب- گروه‌بندی اطلاعات و داده‌ها بر اساس افراد (كشورهای) مورد بررسی. 345
• 4-5-2- مراحل ارزیابی شاخص تركیبی. 351

4-6- شاخص‌سازی تركیبی و جایگاه آن در كمّی‌سازی مفاهیم در اقتصاد اسلامی. 352

4-7- جمع‌بندی و نتیجه‌گیری. 356

فصل پنجم: ارائه شاخص ترکیبی توسعه انسانی بر اساس آموزه‌های اسلامی و رتبه بندی کشورهای منتخب   358

5-1- مقدمه 359

5-2- گام اول: تبیین چارچوب نظری جامع و یكپارچه 360

5-3- گام دوم: انتخاب مراجع اطلاعاتی و پایگاه‌های داده متناسب با ابعاد و مولفه‌های مربوطه 361

5-4- گام سوم: اسناد داده‌های مفقود با مقادیر جایگزین. 365

5-5- گام چهارم: انجام تجزیه و تحلیل چند‌متغیره بر روی داده‌ها و شاخص‌های منفرد 372

• 5-5-1- بُعد اجتماعی – فرهنگی. 376
• 5-5-2- بُعد اقتصادی – رفاهی. 382
• 5-5-3- بُعد مذهبی – اخلاقی. 388
• 5-5-4- بُعد علمی – آموزشی. 392
• 5-5-5- بُعد سیاسی – حکمرانی. 395

5-6- گام پنجم: نرمال‌سازی داده‌ها 397

5-7- گام ششم: وزن‌دهی و تجمیع ابعاد و شاخص‌های عاملی‌نهایی. 398

• 5-7-1- فرایند تحلیل شبکه‌‍‌ای (وزن‌دهی ابعاد) 398
• 5-7-2- مدل‌سازی پویای رشد اقتصادی (رویکرد اول در وزن‌دهی مولفه‌ها) 412
• 5-7-3- فرایند سلسله مراتبی (رویکرد دوم در وزن‌دهی مولفه‌ها) 446

5-8- گام هفتم: ارائه و انتشار نتایج‌ رتبه‌بندی شاخص‌تركیبی‌نهایی. 451

5-9- جمع‌بندی و نتیجه‌گیری. 454

فصل ششم: جمع‌بندی بحث، نتیجه‌گیری و پیشنهادها 455

6-1- خلاصه روند شاخص‌سازی‌ترکیبی. 456

6-2- خلاصه و جمع‌بندی روند شاخص‌سازی‌ترکیبی توسعه‌انسانی مبتنی بر آموزه‌های اسلامی. 464

6-3- نتایج و پیشنهادات.. 481

6-4- ملاحظات و محدودیت‌های مفهومی پژوهش… 485

6-5- ملاحظات و محدودیت‌های تکنیکی و مدل‌سازی پژوهش… 487

پیوست‌ها 490

پیوست شماره (1): آزمون ریشه واحد متغیرهای مدل. 490

پیوست شماره (2): نتایج برآورد مدل‌های 5 گانه 502

فهرست منابع  509

1-1- بررسی روند تحولات فکری در غرب و تغییر مفهوم توسعه

پس از جنگ جهانی دوم عوامل متعدد و در عین حال مرتبط با یکدیگر، در مورد توجه خاص به توسعه اقتصادی مطرح و ارائه شد که ناظر به زوایای گوناگونی از مسائل علمی و سیاسی و اجتماعی بود (عربی،1383، ص20). از اواخر دهه های1940و 1950 که دستیابی به توسعه اقتصادی در دستور کار کشور های توسعه نیافته قرار گرفت تا به امروز که هنوز بسیاری از کشورها خود را ناکام یافته اند، مفهوم توسعه و نگرش به جامعه توسعه یافته دچار تحولات زیادی شده است.

هنگامی که مشکلات اقتصادی کشورهای جهان سوم و ضرورت پرداختن به مباحث توسعه در صدر دغدغه های اقتصاددانان قرار گرفت، تنها دست مایه آنان میراث فکری کلاسیک ها و نئوکلاسیک ها، انقلاب کینزی و تجربه برنامه تازه مارشال در احیای اقتصادی کشورهای اروپایی بود.مرکز ثقل و محور این مباحث تا دهه 1970، رشد اقتصادی بوده است.در این مورد می توان مباحث مطرح شده توسط بزرگترین اقتصاددانان توسعه آن دوره را شاهد آورد.(عربی و لشگری،1383، ص 25)

نظریه مراحل رشد اقتصادی یکی از اولین نظریاتی بود که در حوزه اقتصاد توسعه مطرح شد. بر حسب نظریه مراحل رشد اقتصادی، فرایند توسعه چون رشته ی مراحل متناوبی که تمام کشورها باید از آن عبور کنند، بررسی شد. این نظریه اساسا یک نظریه اقتصادی توسعه بود و به این ترتیب توسعه مترادف با رشد اقتصادی شد (تودارو، 1366، ص 116).

استدلال این بود که در مرحله اولیه توسعه آنچه که باید هدف اصلی باشد رشد است، نه توزیع عادلانه. آنان بر اساس نظریه رخنه به پایین می پنداشتند که توسعه یک پدیده صرفا اقتصادی است که در آن، منافع سریع ناشی از رشد کلی تولید ناخالص ملی و درآمد سرانه به طور خود به خود، منافعی را برای توده های مردم به صورت شغل و دیگر فرصت های اقتصادی فراهم می آورد.(جهانیان،1382، ص 127)

با ظهور نتایج ناخوشایند طرح های توسعه وگذشت بیش از یک دهه تمرکز بر افزایش رشد اقتصادی، خوش بینی اولیه اقتصاددانان به ناامیدی گرایید.(عربی،1383، ص34) این وضعیت ناخواسته، از وجود اشکالات و نواقص اساسی در تعریف توسعه و نگرشی که در مورد آن وجود داشت حکایت می کرد. در دهه 1970 ، اعتراضات زیادی برای کنار گذاشتن تولید ناخالص ملی به عنوان شاخص توسعه صورت گرفت و بسیاری از اقتصاددانان و سیاستمداران، ضمن حمله به وجود فقر گسترده و توزیع ناعادلانه درآمدها و بیکاری ، خواستار توجهی بیشتر به توزیع درآمدها و ارائه تصویر جدیدی از توسعه شدند. (تودارو، 1366،ص 134)

محبوب الحق، اقتصاددان شهیر پاکستانی، در مورد لزوم تغییر نگرش راجع به توسعه، با اشاره به اینکه راهی که توسعه با هدف قرار دادن افزایش درآمد ملی در پیش گرفته، به بدفرجامی انجامیده و ماهیت انسانی خود را از دست داده است، اعلام کرد که باید از دل مشغولی به سنجش حساب های ملی دست کشید. وی می نویسد: رشد اقتصادی شرط لازم توسعه اقتصادی است، نه شرط کافی. کیفیت این رشد به اندازه کمیت آن دارای اهمیت است. کانون توجه به توسعه باید انسان باشد و هدف های عمده ای چون کاهش بنیادی فقر و امکان برخورداری عادلانه را از فرصت های اقتصادی دنبال کند. (گریفین،1376 ،ص17)

در اواخر همین دهه الگوی نیازهای اساسی شکل گرفت که خاستگاهش، همان دغدغه های ناشی از بی تفاوتی به توزیع درآمد و عدم تامین رفاه فقیرترین افراد یک مجموعه چند صد میلیونی که در فقر مطلق و عمدتا در کشورهای در حال توسعه به سر می بردند، بود و بر اساس رویکردهایی در زمینه اهداف و سیاست گذاری توسعه بر محور رفع نیازهای اساسی، استوار گردید. (عربی، 1383، ص36)

در طی دو دهه 1980 و 1990 ، مباحثی که از دهه 1970 شروع شده بود، گسترش بیشتری پیدا کرد و نخست مفهوم توسعه پایدار در قالب رعایت اصول حفظ محیط زیست به عنوان راهبردی از هماهنگی اهداف توسعه و جهانی که بشر در آن زندگی می کند مقبولیت یافت و  سپس، به توسعه پایدار انسانی گسترش یافت. در این برهه مفهوم توسعه کاملا از مفهوم رشد اقتصادی متمایز شد و هر کدام تعریف جداگانه ای داشتند.

پس از آنکه تک بعدی بودن و خطی بودن توسعه نفی شد و توسعه فرایندی چند بعدی قلمداد گردید که مستلزم تغییرات اساسی در ساخت اجتماعی، طرز تلقی مردم و نهادهای ملی و نیز تسریع رشد اقتصادی، کاهش نابرابری و ریشه کن کردن فقر مطلق است، توجه به انسان و ابعاد گوناگون حیات او افزایش یافت (عربی، 1383، ص38).

سازمان ملل متحد به موازات تحول مفهوم توسعه یافتگی، در جهت توسعه کشورها تا کنون رویکردهای متفاوتی را دنبال کرده است كه آخرین آنها از سال 1991 آغاز شده است. با مروری بر آنها در می‌یابیم كه رویكرد‌های اعمال شده به توسعه از نگاه اقتصادی محض به نگاه انسانی در حال تغییر بوده است. درگزارش توسعه انسانی سال 1991 سازمان ملل در مورد تعریف توسعه انسانی چنین آمده است: “توسعه انسانی روندی است كه طی آن امكانات افراد بشر افزایش می یابد. هرچند این امكانات با مرور زمان می تواند اساسا دچار تغییر در تعریف شود، اما دركلیه سطوح توسعه، مسئله برای مردم عبارت است از: برخورداری از زندگی طولانی همراه با تندرستی، دستیابی به دانش و توانایی نیل به منابعی كه برای پدید آوردن سطح مناسب زندگی لازم است. چنانچه این سه امكان غیرقابل حصول بماند، بسیاری از موقعیت های دیگر زندگی دست نیافتنی خواهد بود”.

در بین شاخص ها و نماگرهای مطرح توسعه، شاخص توسعه انسانی از مقبولیت بیشتری بین اندیشمندان برخوردار است خصوصاً كه اصلاحاتی در جهت بهبود این شاخص صورت گرفته و می گیرد و این شاخص توسط سازمان های بین‌المللی به شكل سالانه برای كشورهای مختلف جهان اعلام می گردد.

1-2- مفهوم متحول توسعه

از اواخر دهه های 1940 و 1950 که دست یابی به توسعه اقتصادی در دستور کار کشورهای توسعه نیافته قرار گرفت و هدف اساسی برنامه های آن کشورها قلمداد گردید، تا به امروز که هنوز بسیاری از آن کشورها خود را ناکام یافته اند ، مفهوم توسعه و نگرش به جامعه توسعه یافته، دچار تحولات زیادی شده است. این تحول، از سویی به جهت ارائه نظریه های گوناگون درباره راه های نیل به توسعه و یا عوامل بازدارنده آن و از سوی دیگر، به جهت تحول در منظور از توسعه و هدف غایی جوامع در حال توسعه بوده است. مروری فشرده بر بعضی از دیدگاه ها و نظریه های توسعه و پیگیری تحولات مفهومی آن به منظور دریافت تعریف و تصویری همه جانبه تر از توسعه، راهی است که می تواند ما را به ابعاد گوناگون و جوانب مختلف آن رهنمون گردد و بدین لحاظ، در ادامه به سیر چنین تحولی اشاره می کنیم(عربی و لشکری، 1383، ص24).

1-2-1- رشد اقتصادی، محور مباحث توسعه

هنگامی که مشکلات اقتصادی کشورهای جهان سوم و ضرورت پرداختن به مباحث توسعه در صدر دغدغه های اقتصاددانان قرار گرفت، به دلیل آن که ابزار فکری مورد نیاز، برای تحلیل جریان رشد اقتصادی در کشورهایی را که دارای ساختار روستایی و کشاورزی و فاقد ساختارهای جدید بودند، در اختیار نداشتند، دچار نوعی غافل‌گیری شدند. تنها دست مایه های آنان ، میراث فکری کلاسیک ها و نئوکلاسیک ها، انقلاب کینزی و تجربه تازه برنامه مارشال در احیای اقتصادی کشورهای اروپایی بود و با تکیه بر آنها، می خواستند تا با طرح دیدگاه های نوین، ماهیت و علل عقب ماندگی اقتصادی و عوامل کلیدی روند توسعه اقتصادی را روشن کنند (عربی و لشکری، 1383، ص25).

مرکز ثقل و محور این مباحث، حتی پس از آن که مباحث توسعه، دارای الگوهای نظری متفاوتی گردید و تا دهه 1970، رشد اقتصادی بوده است. در این مورد، می توان مباحث مطرح شده توسط بزرگ‌ترین اقتصاددانان توسعه آن دوره را شاهد آورد؛ برای مثال، تلاش های اقتصاددانان آمریکای لاتین در قالب اکلا (ECLA)[3] که سرانجام به ظهور مکتب ساختارگرایی انجامید، رشد اقتصادی را هدف خود قرار داده بود. آنان در پی تحقق رشد در کشورهای خود، ساختار درونی اقتصاد آن کشورها را بررسی کرده و با معرفی ویژگی ها و لزوم تغییر در آن، ادبیات جدیدی را در مباحث توسعه، به نام «موانع توسعه» گشودند. آنان ضمن برشمردن این خصوصیات، مانند وجود بخش کشاورزی سنتی یا تکنولوژی و بهره‌وری پایین در کنار بخش مدرن با تکنولوژی بسیار پیشرفته و عدم انعطاف‌هایی که مانع تعدیل آسان عدم تعادل‌هاست و با کشش‌پذیری درآمدی بالا در کشورهای اقمار برای وجود واردات کالاهایی ساخته شده و کشش پایین درآمدی تقاضا در کشورهای مرکز برای واردات مواد اولیه و …، موانع پویایی رشد داخلی را نیز معرفی کردند. آنان برای این که گره کوری که بازرگانی خارجی در فرایند توسعه ایجاد کرده بود گشوده شود، سیاست جایگزینی واردات را همراه با اقداماتی منتخب و معتدل در حمایت از بازرگانی، معرفی کردند. بدین ترتیب، مشکلات ناشی از وخیم‌تر شدن رابطه مبادله مرتفع شده و افزایش درآمد سرانه و رشد اقتصادی تامین گردید (مایر و سیرز، 1382، ص238-245). بنابراین، ساختارگراها اگرچه میان رشد و توسعه اقتصادی تمایز قائل بودند، اما هم چنان رشد، محور اصلی مطالعات آنان بود. هم‌چنین رویکرد آنان در سیاست‌های حمایتی، نمایانگر ویژگی مهم تحلیل‌های اقتصاددانان توسعه در دهه‌ های آغازین، یعنی مردد دانستن الگوی نئوکلاسیک‌ها و تلقی مثبت از دستاوردهای انقلاب کینزی بود.

تعمیم نظریه اشتغال کوتاه مدت کینز به یک نظریه رشد بلندمدت در چارچوب مدل هارود- دومار[4] نیز از نمونه های بارز نفوذ تفکر کینز و در عین حال، محوریت رشد اقتصادی است. در این معادله، رشد اقتصادی برابر با کسری از نسبت پس انداز به درآمد ملی و نسبت سرمایه به تولیدات است و به صورت (که در آن g نماینده رشد، s نماینده نسبت پس انداز به درآمد ملی و k نماینده نسبت سرمایه تولید است) نشان داده می‌شد. این معادله، متضمن این معنا بود که میزان رشد را می‌توان با به حداکثر رساندن پس اندازهای ناشی از رشد تولید و به حداقل رساندن نسبت یا ضریب سرمایه به تولید،[5] به اوج رساند (مایر و سیرز، 1382، ص36). از همین رو، مشکل اساسی کشورهای توسعه نیافته، قابل تشخیص بود: در اکثر کشورهای فقیر، مانع و یا محدودیت اصلی توسعه، سطح نسبتاً پایین تشکیل سرمایه جدید است. این مدل، کاملاً موثر بود و مقبولیت گسترده ای یافت و اثرات آن تا به امروز باقی ماند و حتی عده ای باور کرده‌اند که اقتصاددانان چنین می اندیشند که سرمایه، کلید توسعه اقتصادی است (kindleberger, 1965, p186). معادله فوق، بستر لازم را برای ورود مباحث جدیدی تحت عنوان دایره شیطانی فقر یا دایره باطل فقر[6] به ادبیات توسعه فراهم آورد. راگنار نرکس[7] چند سال پس از انتشار مقاله روزنشتاین ـ رودان[8] که در آن، مانند آدام اسمیت، بر اهمیت گسترش بازارها به منظور سودآور نمودن صنایعی که نیاز به ایجاد تقاضا برای محصولاتشان داشتند تاکید کرده بود (Meier, 1995, p349)، نقش بازارها را در عقب ماندگی کشورهای توسعه نیافته به گونه ای منسجم مطرح نمود. از نظر نرکس، اقتصادهای توسعه نیافته تحت تاثیر دو عامل، اسیر دور باطلی از رکود و فقر هستند. این دو عامل که به نحو مسلسل گونه تاثیر فزاینده ای بر یکدیگر دارند، عبارتند از:

چکیده

 

مطالعه فلوریستیکی و زیستگاهی کوههای روستای سیوند

شهرستان مرودشت، استان فارس

 

 

هدف از این پژوهش بررسی فلور، جوامع گیاهی، زیستگاه‌ها و ریز زیستگاه‌های موجود در کوه‌های سیوند واقع در شمال شرق استان فارس است، که در 30 درجه و 5 دقیقه عرض شمالی و 52 درجه و 55 دقیقه طول شرقی قرار دارد. نمونه‌های گیاهی در سال‌های 91، 92 و 93 جمع‌ آوری و شناسایی شد و زیستگاه‌ها و جوامع گیاهی مربوط به هر نمونه مشخص گردید. بررسی فلور این منطقه 315 گونه که به 65 تیره و 237 جنس تعلق داشتند را نشان می‌دهد. گیاهان گلدار در منطقه غالب بودند. غنی‌ترین تیره‌ها از نظر تعداد گونه و جنس، تیره Asteraceae با 39 جنس و 50 گونه می‌باشد و پس از آن تیره‌های Brassicaceae (30 گونه)، Poaceae (30 گونه)، Fabaceae (22 گونه)، Lamiaceae (21 گونه) قرار می‌گیرند. در این بررسی تروفیت‌ها بیشترین درصد شکل زیستی را دارا بودند. بر اساس سیستم EUNIS هفت زیستگاه بزرگ موجود در منطقه شامل: 1- علفزار 2- بوته‌زار 3-درختچه‌زار 4- مناطق کم‌پوشش یا بی‌پوشش با بستر سنگی و صخره‌ای 5- آب‌های سطحی درون سرزمینی 6- زیستگاه‌های کشت شده زراعی، باغبانی یا مسکونی 7- زیستگاه‌های احداثی، صنعتی و دیگر زیستگاه‌های مصنوعی.است.  در این بررسی بیشترین گونه‌ها متعلق به زیستگاه علفزار بود و حضور گیاهان درشیب‌های غربی نسبت به سایر شیب‌ها بیشتر بود. و منطقه از نظر جغرافیای گیاهی به ناحیه ایران- تورانی تعلق دارد.

واژه های کلیدی: فارس، سیوند، مطالعه فلوریستکی و زیستگاهی

 

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                           صفحه

مقدمه. 13

1-1- کلیات.. 13

1-2- تعریف فلور و فلوریستیک… 14

1-3- تعریف زیستگاه. 14

1-4- پیشینه مطالعات فلوریستیک… 15

1-5- ویژگی‌های سرزمین ایران. 17

1-6- نواحی فلوریستیکی ایران: 18

1-7- معرفی منطقه مورد مطالعه. 20

1-7-1-  رودخانه سیوند. 21

1-8- ویژگی‌های زمین شناسی استان فارس… 22

1-8-1-  پهنه سنندج-سیرجان: 23

1-8-2- زاگرس مرتفع. 23

1-8-3- زاگرس چین خورده. 24

1-9- ناهمواری‌های استان و نحوه شکل گیری آن‌ ها 24

1-10- زمین شناسی منطقه مورد مطالعه: 26

1-11- آب و هوا 26

1-11-1- ناحیه كوهستانی شمال، شمال باختر و باختر. 27

1-11-2-  ناحیه مركزی.. 27

1-11-3- ناحیه جنوب و جنوب خاوری.. 27

1-12- جریان‌های توده‌های هوایی استان: 28

1-12-1- بادهای شمالی.. 28

1-12-2- بادهای باختری.. 28

1-12-3- توده‌های هوای جنوبی.. 29

عنوان                                                                                                                     صفحه

1-13- طبقه بندی اقلیمی استان. 29

1-14- اقلیم منطقه. 30

1-15- پوشش گیاهی منطقه. 33

1-16- اهداف و ضرورت انجام پروژه. 33

مواد و روش‌ها 36

2-1- نحوه انجام مطالعات صحرایی.. 36

2-2- مطالعات آزمایشگاهی.. 37

نتایج. 44

3-1-1- زیستگاه‌های موجود در منطقه سیوند. 55

3-1-2- ریز زیستگاه‌های موجود در منطقه. 60

3-1-3- توصیف پوشش منطقه. 62

بحث و بررسی داده ها 67

4-1- پوشش گیاهی منطقه. 67

4-2- تنوع زیستگاهی منطقه. 67

4-3- اشکال زیستی منطقه. 68

4-4- گونه های بومی و عناصر انسان زاد در منطقه. 70

4-5- فیتوجغرافیایی.. 71

4-6- عوامل انتشار گونه‌ها در منطقه سیوند. 72

4-6-1- توپوگرافی.. 72

4-6-2- اقلیم. 76

4-6-3- خاک: 77

4-6-4- عوامل زیستی.. 79

4-7- پیشنهادات.. 80

منابع. 82

منابع فارسی.. 82

منابع انگلیسی.. 87

 

 

عنوان                                                                                                                     صفحه

پیوست.. 89

پیوست جدول1: لیست کامل گونه‌های جمع‌ آوری شده به همراه مشخصات نقاط جمع‌ آوری، شکل زیستی و کورولوژی   90

پیوست: جدول2: لیست گونه‌های جمع‌ آوری شده به همراه زیستگاه و ریززیستگاه(شیب) 120

 

 

 

 

 

فهرست جدول‌ها

 

 

عنوان و شماره                                                                                    صفحه

جدول شماره 1-1: مشخصات ایستگاه هوا شناسی تخت جمشید…………………………………………. 29

 

جدول شماره1-3 : تعداد تیره، جنس و گونه‌ی مربوط به هر کدام از گروه‌های گیاهی…………. 42

جدول شماره 2-3: لیست غنی‌ترین تیره‌های گیاهان آوندی………………………………………………… 45

جدول شماره 3-3: لیست غنی‌ترین جنس‌های گیاهان آوندی……………………………………………… 46

جدول شماره4-3: گونه‌های بومی ایران در مناطق مورد مطالعه……………………………………………. 48

جدول شماره 5-3: برخی از گیاهان دارویی وخوراکی  منطقه………………………………………………. 49

جدول شماره6-3: تعدادی از علف‌های هرز منطقه………………………………………………………………… 50

 

 

 

 

 

 

 

فهرست شکل‌ها

 

 

عنوان…………………………………………………………………………………………………………………………………… صفحه

شکل شماره1-1: نواحی فلوریستیک ایران بر اساس تقسیم بندی زهری1973………………….. 17

شکل شماره2-1: موقعیت منطقه مورد مطالعه………………………………………………………………………. 19

شکل شماره 3-1: پهنه بندی اقلیمی در استان فارس…………………………………………………………… 28

شکل شماره 4-1: نمودار میانگین بارندگی ماهیانه در 10 سال (1390_1377)………………. 29

شکل شماره 5-1: نمودار رطوبت ماه های مختلف در 10 سال (1390-1377)………………… 30

شکل شماره 6-1: نمودار دمای ماه های مختلف در 10 سال (1390-1377)………………….. 30

شکل شماره 7-1: نمودار تغییرات میزان دما و بارندگی میانگین در 10

سال (1390-1377) …………………………………………………………………………………………………………….  31

شکل شماره 1-2: کلید شناسایی زیستگاه های رتبه 1 بر اساس طبقه بندی EUNIS…… 38

شکل 1-3: تصویر ماهواره‌ای از منطقه مورد مطالعه همرا با موقعیت و شماره‌ی ایستگاه‌های جمع‌ آوری نمونه‌ها(برگرفته از Google earth )                                                  42

شکل 2-3: نمودار میزان گلدهی گیاهان منطقه در فصول مختلف (برحسب درصد)…………….. 43

شکل شماره 3-3: نمایش سهم هر یک از گروه های گیاهی در پوشش منطقه بر

حسب درصد……………………………………………………………………………………………………………………………… 44

شکل4-3 : سهم غنی ترین تیره ها در پوشش گیاهی منطقه (بر حسب درصد)………………….. 46

شکل 5-3: تعداد گونه ها و جنس های غنی ترین تیره ها در پوشش گیاهی……………………….. 47

شکل6-3: نمودار شكل زیستی گیاهان منطقه برحسب درصد………………………………………………. 51

شکل7-3: نمودار كورولوژی گیاهان منطقه برحسب درصد………………………………………………….. 52

شکل8-3: نمودار تعداد گونه ها‌ی موجود در زیستگاه‌ها و ریز زیستگاه‌های منطقه……………… 58

شکل 9-3: تعداد گونه‌ها در شیب‌های مختلف منطقه مورد مطالعه……………………………………… 59

شکل10-3: سهم هریک از فرم های رویشی در شیب های مختلف برحسب درصد……………… 60

شکل1-4: نمایش جوامع اصلی پوشش گیاهی در منطقه با توجه به ارتفاع………………………….. 72

 

 

 

 

 

فهرست نشانه‌های اختصاری

تروفیت…………………………………………………………………………………………………………………….Th

فانروفیت………………………………………………………………………………………………………………….Ph

کریپتوفیت………………………………………………………………………………………………………………..Cr

کامفیت……………………………………………………………………………………………………………………Ch

همی کریپتوفیت……………………………………………………………………………………………………..He

اروپا – سیبری………………………………………………………………………………………..Euro – Sib

ایران – آناتولی………………………………………………………………………………………………..Ir – An

ایران – تورانی………………………………………………………………………………………………..Ir – Tur

بومزاد……………………………………………………………………………………………………………………..end

جهان وطن……………………………………………………………………………………………………………..Cos

چند منطقه‌ای…………………………………………………………………………………………………………….Pl

زراعی……………………………………………………………………………………………………………………..Cult

صحرا – عربستان……………………………………………………………………………………Sah – Arab

گرمسیری…………………………………………………………………………………………………………….Trop

مدیترانه‌ای………………………………………………………………………………………………………..Medit

نوبوسندی……………………………………………………………………………………………Nobo – Sind

هیمالیا………………………………………………………………………………………………………………..Hima

 

 

شیب جنوب شرقی………………………………………………………………………………………………………..SE

شیب جنوب غربی……………………………………………………………………………………………………….SW

شیب جنوبی……………………………………………………………………………………………………………………..S

شیب شرقی………………………………………………………………………………………………………………………E

شیب شمال شرقی………………………………………………………………………………………………………..NE

شیب شمال غربی……………………………………………………………………………………………………….NW

شیب شمالی…………………………………………………………………………………………………………………….N

شیب غربی……………………………………………………………………………………………………………………..W

 

 

 

فصل اول

 

 

مقدمه

 

 

1-1- کلیات

 

جوامع گیاهی تامین کننده‌ی غذای دام‌های وحشی و اهلی، مآمن و پناهگاهی برای وحوش و تامین کننده‌ی بسیاری از گیاهان دارویی و خوراکی است. پوشش گیاهی تنظیم کننده‌ی جریان آب‌های سطحی و زیرزمینی است و اهمیت زیادی در حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش دارد (33).

گیاهان، طیف بسیار وسیعی از موجودات را شامل می‌شوند که بین آن‌ ها تفاوت‌های زیادی وجود دارد. این تفاوت‌ها در شکل، اندازه، خصوصیات ریخت شناسی، تشریحی، فیزیولوژیکی، تغذیه، چرخه زندگی، تولیدمثل و بسیاری از صفات دیگر قابل مشاهده می‌باشد این تفاوت‌ها سبب می‌شود که گیاهان در شاخه‌ها و گروه‌های کوچک و بزرگ قرار گیرند(32)

شناخت علمی گیاهان در هر یک از این زمینه‌ها، چه از نظر پژوهش و چه به لحاظ کاربرد، اهمیت بنیادی و کلیدی حاصل کرده است. برای شناخت بهتر گیاهان، دانش سیستماتیک یا تاکسونومی که روش رده‌بندی گیاهان بر پایه اختصاصات و صفات ثابت و اصلی و مشترک آن‌ ها قرار دارد، به ما امکان می‌دهد تا طبق قاعده و نظم معینی، به طور دقیق گیاهان را بشناسیم(26).

 

 

 

1-2- تعریف فلور و فلوریستیک

 

Floristics)): شاخه ای از علم گیاهشناسی است که به شناسایی و لیست کردن همه گونه‌های گیاهی یک منطقه می‌پردازد.

به کتاب و یا دیگر آثاری که رستنی‌های یک منطقه را شرح می‌دهد (Flora)  گفته می‌شود. رستنی‌های یک منطقه را نیز، فلور((Flora می‌نامند(13).

برسی فلوریستیکی هر منطقه ازاهمیت بالایی برخوردار است. زیرا فهرست فلوریستیک شناسنامه‌ای برای هر منطقه است که حضور گیاهان و وضعیت آن‌ ها را نشان می‌دهد. هم چنین بررسی فلوریستیکی هر منطقه موثرترین روش برای مدیریت و حفاظت از محیط زیست است(14).

فلورهر منطقه نتیجه واکنش‌های جامعه زیستی در برابر شرایط کنونی و تکامل گیاهان در دوران گذشته است. (38).

برای شناخت فلور و پوشش گیاهی یک منطقه داشتن اطلاعات کلی از تاریخچه، اکولوژی، منابع شناسایی، موقعیت جغرافیایی، عوامل دیرینه شناسی و ویژگی‌های کمی و کیفی آن فلور ضروری است(39).

 

 

1-3- تعریف زیستگاه

 

زیستگاه‌ها واحد‌های ساختمانی اساسی از محیط زیست هستند که توسط حیوانات و گیاهان اشغال می‌شوند که به عنوان واحد برای توصیف مکان و مدیریت حفاظت محیط زیست مهم هستند(6).

به طور کلی زیستگاه به نوع محلی اشاره دارد که یک گونه گیاهی از نظر اکولوژیکی به آن محل سازش یافته است. نوع محل با توجه به جامعه گیاهی  و محیط فیزیکی آن مشخص            می شود(15).

یک موجود زنده ممکن است دارای دو یا تعداد بیشتری زیستگاه متقابل باشد که بتواند در آن‌ ها بقای خود را حفظ کند(28). بیشتر زیستگاه‌ها براساس ویژگی‌های رویشی آن‌ ها تقسیم بندی می‌شوند.

می توان به راحتی پراکنش بسیاری از موجودات زنده به ویژه نمونه‌های بزرگتر را بر حسب برخی واحد‌های زیستگاهی نظیر جنگل، علفزار، ساحل و دریاو..مورد مطالعه قرار داد. با این حال حتی درون این قبیل واحد‌های محیطی یا زیستگاها اغلب گونه‌ها پراکنش مخصوص به خود دارند.

 

 

1-4- پیشینه مطالعات فلوریستیک

 

تردیدی نیست که اولین جمع‌ آوری کنندگان گیاهان در ایران به احتمال بسیار زیاد طبیبان و کسانی بوده‌اند که برای مداوای امراض مردم داروهای گیاهی را تجویز می‌کرده‌اند. مرحوم  پروفسور احمد پارسا كه از بنیان‌ گذاران علم گیاه‌‌شناسی نوین در ایران است، از ابن سینا – دانشمند بزرگ ایرانی –  به عنوان بنیان ‌گذار فلور در آسیا و ایران یاد می‌كند(39).

سرآغاز‌ سفرهای گیاهشناسان خارجی به ایران احتمالاً در سال 1684 میلادی بود كه دكتر كمپفر انگلیسی به جنوب قفقاز, رشت, قزوین, اصفهان, شیراز و كرانه‌های خلیج فارس رفت. پس از بازگشت به اروپا یک مجموعه بزرگ از گیاهان مختلف جمع‌ آوری کرد. پس از او تا سال1977 حدود 41 گیاه شناس اروپایی جمع‌ آوری گیاهان ایران را انجام دادند (9). گیاه شناسان دیگری كه در این زمینه  فعالیت كرده‌اند محققان زیر قابل ذكرند: گملن، میشوكس، اولیویه، برونی‌ یر، بلانژ، اوشر، الوی، بونژ، كافر و  بوآسیه – همه از  فرانسه – برنمولر، ‌هوشكنخت، هوپر، فیلد، لازار، رشینگر (مؤلف مجموعه‌ی گرانبهای فلورا ایرانیكا كه یكی از معتبرترین منابع شناسایی برای فلور ایران است)، آلن، گائوبا و غیره (39).

تا قبل از تاسیس هرباریوم در ایران گیاه شناسان غربی به علت نبود دانشگاه، موزه گیاه شناسی و هرباریوم گیاهان جمع‌ آوری شده را به خارج ایران منتقل می‌کردند. اولین موزه گیاهشناسی در ایران توسط گائوبا در سال 1312 در محل دانشکده کشاورزی فعلی کرج پایه گذاری شد(2).

در دوران بعد از تاسیس اولین هرباریوم در ایران و به ویژه از زمانی که حجم حضور خارجیان از جمله گیاه‌شناسان در این کشور کاهش چشمگیری یافت، پس از یک دوره رکود طولانی، گیاهشناسی در ایران به صورت جهشی پیشرفت نمود و اغلب این دستاوردها نیز حاصل تلاش گیاه‌شناسان ایرانی بوده است(39).

در استان فارس هرباریوم دانشگاه شیراز در سال 1963 توسط مارتین ال گرانت تاسیس شد پس از آن دکتر ممتاز حسن بخاری که به عنوان استاد گیاهشناسی بخش زیست‌شناسی مشغول به کار بود از سال 1988-1972 کارهای گرانت را ادامه داد و به جمع‌ آوری گیاهان استان فارس و استان‌های مجاور پرداخت.

و از سال 1368 تاکنون توسط دکتر خسروی کارهای گیاهشناسی و جمع‌ آوری گیاهان ادامه پیدا کرد و هم اکنون نیز ادامه دارد. هم اکنون نزدیک 100 هزار نمونه گیاهی در این هرباریوم نگهداری می‌شود (11).

در دانشگاه شیراز نیز افرادی بر روی گیاهان استان فارس در قالب کار پایان نامه مطالعاتی انجام داده‌اند که از آن جمله می‌توان به بردبار شیبانی(5)، پور مهدی(7)، حاتمی(10)، جعفر پور(8)، صفری(22)، مرادی محمود آبادی(31)، مظلومی(34)، اسدی(2)، زارع(18) و سادات سیدی(20) اشاره کرد.

در منطقه مورد مطالعه نیز افرادی جمع‌ آوری‌هایی انجام داده‌اند که از آن جمله می‌توان به اتو استاف در سال 1885 ، بهبودی در سال 1949 و خسروی  در سال 1390 اشاره کرد.

 

 

1-5- ویژگی‌های سرزمین ایران

 

کشور پهناور ایران با مساحتی حدود 1648000 کیلومتر مربع به دلیل وضعیت خاص پستی و بلندی‌ها و عوامل آب و هوایی دارای شرایط زیستی و اکولوژیکی گوناگونی است. کشور ایران به دلیل تضادهای گسترده اقلیمی، پیشینه تاریخی زیستی و نیز توان بالای گونه‌زایی زیستگاه‌های مساعدی را جهت استقرار گونه‌های متنوع گیاهی و جانوری پدید آورده است و وجود مناطقی مانند مناطق خزری، کویری، کوهستانی و گرمسیری حاشیه خلیج فارس زیستگاه‌های متنوعی را فراهم ‌آورده است که به نوبه خود بر تنوع زیستی ایران ‌افزوده است (30).

فلور نسبتا غنی و متنوع ایران از یک‌سو و وسعت نسبی زیاد کشور از سوی دیگر از دیرباز کاوشگران خارجی و در سال‌های اخیر گیاه‌شناسان علاقه مند فعال ایرانی را به خود جلب کرده است که حاصل آن‌ ها کشف و جمع‌ آوری نمونه‌های گیاهی بسیار زیاد از این پهنه‌ی وسیع و پر برکت است. لیکن هنوز از اهمیت این کاوش‌ها کاسته نشده و مطالعات فلورستیکی منطقه با روش‌های جدید اهمیت خاصی دارد. اما به رغم تلاش‌های فراوان که به دست گیاه‌شناسان خارجی و ایرانی صورت گرفته، هنوز کارهای زیادی در پیش‌رو داریم (37).

 

 

1-6- نواحی فلوریستیکی ایران:

 

امروزه کل خشکی‌های کره زمین طبق سیستم ارائه شده توسط آرمن تختجان- گیاه شناس ارمنستانی- به 6 قلمرو، 35 ناحیه و 152 حوزه تقسیم می‌شود (49).

قلمرو‌های ششگانه عبارتند از:

هولارتیک، پالئوتروپیک، نئوتروپیک، کاپ، استرالیا و آنتارکتیک

فلور ایران به دو قلمرو هولارکتیک و پالئوتروپیک تعلق دارد. بخش کوچکی از نواحی جنوبی کشور در امتداد سواحل خلیج فارس و دریای عمان به قلمرو پالئوتروپیک و بقیه نقاط کشور به قلمرو هولارکتیک متعلق است(شکل1-1).

در طبقه‌بندی که حاصل جمع‌بندی نظرات پژوهشگران متعددی از جمله زهری است و سازگاری بیشتری با واقعیات دارد نواحی رویشی ایران اینگونه شرح داده می‌شود.

1-قلمرو هولارکتیک

-زیر قلمرو بورال

– ناحیه اروپا سیبری

– زیر حوزه هیرکانی

– زیر قلمرو تتیان (مدیترانه)

– ناحیه ایران- تورانی

– زیر حوزه ارمنستان- ایران

– زیر حوزه کردستان- زاگرس

– زیر حوزه ایران مرکزی

– ناحیه صحرا عربی

سیستم‌های مدیریت فرایند کسب­و­کار با فراهم نمودن امكان طراحی و اصلاح مدل‌های كسب‌ و كار، امكان بهینه‌سازی مدل‌های كسب و كار را در سطح مدیریت، بدون نیاز به برنامه‌نویسی­ و یا حداقل برنامه‌نویسی مورد نیاز فراهم كرده و باعث افزایش سرعت انجام فرایندهای سازمان، كاهش هزینه، افزایش سرعت به­روزرسانی و… می‌شوند. معماری مبتنی بر سرویس حالت بلوغ یافته معماری مبتنی بر اجرا، طراحی مبتنی بر واسطه و سیستم­های توزیع شده است كه رویكرد بسیاری از سیستم‌های مدیریت فرایند فراهم نمودن زیرساخت مورد نیاز معماری‌های سرویس‌گرا است. در بسیاری از سیستم­ها، پیاده­سازی فرایندها به شکل سرویس­هایی در نظر گرفته می­ شود که تحت پوشش معماری سرویس­گرا قرار می­گیرند. بنابراین از معماری سرویس­گرا به عنوان یک چارچوب استاندارد با هدف افزایش چابکی در راستای واکنش سریع به تغییرات نیازمندی­های کسب­و­کار استفاده می­کنیم.

ویژگی باز بودن و انعطاف­پذیری معماری سرویس­گرا باعث به وجود آمدن چالش­های جدیدی در خصوص امنیت فرایندهای کسب­و­کار شده است، چرا که سر­ و کار داشتن با شرایط غیرمنتظره در زمان اجرا می ­تواند سبب بروز این مشکلات شود.

 لذا در این پایان نامه از چرخه­حیات سیستم­های مدیریت فرایند کسب­و­کار و معماری سرویس­گرا با لحاظ نمودن ویژگی­های امنیتی برای ارائه مدل امن در سیستم­های مدیریت فرایند کسب­و­کار سرویس­گرا استفاده می­کنیم.

در ادامه ابتدا به بررسی ادبیات موضوع در جند حوزه مفاهیم اولیه معماری سرویس­گرا، امنیت و سیستم­های مدیریت فرایند کسب­و­کار پرداختیم. سپس کارهای انجام شده در زمینه معماری سرویس­گرا و مدیریت فرایند کسب­و­کار بررسی می­نماییم. در فصول آتی رویکرد مورد استفاده در تحقیق مطرح می­ شود، در این راستا چرخه­حیات و معماری لایه­ای مرتبط با مدل پیشنهادی را ارائه می­دهیم. نهایتاً مدل پیشنهادی در قالب یک مطالعه موردی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و از دیدگاه ­های مناسب ارزیابی شده است؛ و در ادامه نتایج تحقیق و کارهای آتی بیان شده است.

کلمات کلیدی: فرایند کسب­و­کار­، سیستم­های مدیریت فرایند کسب­و­کار­، معماری سرویس­گرا­، امنیت.

 

فهرست رئوس مطالب

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ردیف			عنوان			صفحه
1.	فصل اول: مقدمه و کلیات تحقیق					1
	1-1	مقدمه				2
	1-2	طرح مسئله				3
	1-3	سابقه تحقیق				4
	1-4	فرضیات مسئله				5
	1-5	توجیه ضرورت انجام تحقیق				5
	1-6	هدف از اجرا				5
	1-7	روش پژوهش و تکنیک­های اجرائی				6
	1-8	ساختار پایان نامه				7
2.	فصل دوم: ادبیات و پیشینه تحقیق					8
	2-1	مقدمه				9
	2-2	معماری سرویس­گرا				9
		2-2-1		تعاریف معماری سرویس­گرا		10
		2-2-2		سرویس		12
		2-2-3		مفاهیم مرتبط با معماری سرویس­گرا		15
		2-2-4		فناوری­های سازنده سرویس وب		17
		2-2-5		یکپارچه­سازی سیستم­های سازمان و تعامل پذیری بین سازمانی به کمک SOA		20
		2-2-6		چرخه­حیات معماری سرویس­گرا		21
		2-2-7		مزایای معماری سرویس­گرا		23
	2-3	امنیت نرم­افزار				23
		2-3-1		مفاهیم پایه­ای امنیت		24
		2-3-2		سیاست­های امنیتی		25
		2-3-3		نیازمندی­های امنیتی		26
				2-3-3-1	نیاز امنیتی اعتبارسنجی	27
				2-3-3-2	نیاز امنیتی اختیار سنجی	28
				2-3-3-3	نیاز امنیتی رازداری	28
				2-3-3-4	نیاز امنیتی حفاظت از داده	29
				2-3-3-5	نیاز امنیتی جامعیت	30
		2-3-2		امنیت و معماری سرویس­گرا		31
	2-4	مدیریت فرایند کسب­و­کار				36
		2-4-1		چرخه­حیات مدیریت فرایند کسب­و­کار		38
		2-4-2		سیستم مدیریت فرایند کسب­و­کار		41
				2-4-2-1	بخش­های اصلی مربوط به یک BPMS	43
				2-4-2-2	بخش­های جانبی مربوط به یک سیستم BPMS	44
	2-5	مدیریت فرایند کسب‌وکار و معماری سرویس­گرا				44
		2-5-1		مروری بر برخی متدلوژی‌های معماری سرویس­گرا		46
		2-5-2		بررسی مدل­ها و سامانه­های مدیریت فرایند کسب­و­کار سرویس­گرا		49
				2-5-2-1	مدل چهارقلوی معماری سرویس­گرای مسیر چابک	49
				2-5-2-2	سامانه­های یکپارچه مدیریت فرایند کسب­و­کار و SOA	50
	2-6	نتیجه ­گیری				55
3.	فصل سوم: روش تحقیق					56
	3-1	مقدمه				57
	3-2	نگاه کلی و هدف از ارائه مدل پیشنهادی				57
	3-3	معرفی مدل پیشنهادی				60
		3-3-1		معرفی چرخه­حیات مدل پیشنهادی		61
		3-3-2		شرح کامل فازهای چرخه­حیات مدل پیشنهادی		66
		3-3-3		ارتباط میان مدیریت فرایند کسب­و­کار و معماری سرویس­گرا در مدل پیشنهادی		79
		3-3-4		معماری لایه­ای مدیریت فرایند کسب‌وکار سرویس­گرای امن		80
		3-3-5		نیازمندی­های امنیتی مدیریت فرایند کسب­و­کار سرویس­گرای امن		84
		3-3-6		مؤلفه‌های امنیتی مدیریت فرایند کسب­و­کار سرویس­گرای امن		89
	3-4	نتیجه ­گیری				95
4.	فصل چهارم: محاسبات و یافته­ های تحقیق					97
	4-1	مقدمه				98
	4-2	مطالعه موردی				98
		4-2-1		استخراج نیازمندی­های عمومی در راستای مدل پیشنهادی		98
		4-2-2		استخراج نیازمندی­های امنیتی سیستم در راستای مدل پیشنهادی		100
		4-2-3		طراحی و مدل­سازی فرایند در راستای مدل پیشنهادی		105
		4-2-4		بررسی تأثیرات مدل پیشنهادی بر مورد مطالعاتی نسبت به رویکرد قبلی		115
		4-2-5		قابلیت­های امنیتی مدل پیشنهادی		116
		4-2-6		مقایسه سیستم فعلی با سیستم مدیریت فرایند کسب­و­کار سرویس­گرای امن		117
		4-2-7		بررسی محدودیت­های مدل پیشنهادی		119
	4-3	نتیجه ­گیری				119
5.	فصل پنجم: نتیجه ­گیری و پیشنهادات					120
	5-1	خلاصه تحقیق				121
	5-2	نتایج تحقیق				122
	5-3	مزایای تحقیق				122
	5-4	نوآوری­های تحقیق				123
	5-5	کارهای آینده				124
6.	پیوست­ها و ضمایم					125
	ضمیمه الف			کدهای WSDL مربوط به مشخصه سرویس احراز هویت		126
	ضمیمه ب			کدهای WSDL مربوط به مشخصه سرویس پرداخت آنلاین		129
	ضمیمه ج			کدهای WSDL مربوط به مشخصه سرویس صدور فاکتور		130
	ضمیمه د			اشکال مربوط به فرایند اعتبارسنجی مهارت		133
	ضمیمه ‌و			مقالات استخراج شده از پایان نامه		136
	ضمیمه ه			واژه­نامه انگلیسی به فارسی		139
	ضمیمه ی			واژه­نامه فارسی به انگلیسی		141
7.	منابع و مآخذ					149

مقدمه

امروزه سازمان­ها برای ارائه محصولات و خدمات مناسب به مشتریان و حفظ و ارتقای جایگاه راهبردی خود باید از چالاکی و سرعت مناسبی برخوردار باشند تا در صورت بروز مسائل و مشکلات مختلف بتوانند مدل کسب­و­کار خود را تغییر داده و آن­را بهبود دهند. سازمان­هایی که برای رسیدن به اهداف سازمان از فناوری اطلاعات استفاده می­ کنند، هنگامی که بخواهند تغییری را در سیستم اعمال کنند باید تمامی جنبه­ های آن ازجمله فرایندها، قوانین، کاربران، مدل داده­ای و… را تغییر دهند؛ لذا برای انعطاف در برابر تغییرات به سیستم­هایی نیاز است که علاوه بر امکان استقرار مدل کسب­و­کار فعلی، امکان بهبود مدل کسب­وکار را نیز داشته باشد. با ظهور معماری سرویس­گرا، دریچه تازه­ای برای طراحی انعطاف­پذیر سیستم­های سازمانی به روی معماران نرم­افزار گشوده    شده­است. در این معماری، سیستم به صورت سرویس­های کاملاً استاندارد، مستقل از پلتفرم، قابل توسعه و انعطاف­پذیر تحلیل و طراحی شده و پیاده­سازی می­ شود. معماری سرویس­گرا از دو عنصر اساسی سرویس و پیام تشکیل شده است. هر سرویس شامل دو قسمت رابط­ سرویس و پیاده­سازی آن می­باشد. پیاده­سازی هر سرویس با هر فناوری و روی هر سکویی[1] امکان­ پذیر است، لذا سرویس نهایی مستقل از سکو و فناوری خواهد بود. هر سرویس، منطق کسب­و­کار و داده مخصوص به خود را دارد و سرویس­ها از یکدیگر مستقل هستند؛ در نتیجه با تغییر یک سرویس، سایر سرویس­ها دست‌خوش تغییر قرار نمی­گیرند. هر سرویس برای استفاده از عملکرد و یا داده ­های سایر سرویس­ها به رابط آن سرویس پیام می­فرستد و پاسخ خود را در قالب یک پیام دریافت می­ کند. سرویس­ها      می­توانند با قرار گرفتن در کنار یکدیگر و هم­نوایی[2] سرویس­ها با هم، کلان – فرایندهای کسب­ و­ کار را پیاده­سازی نمایند.

با وجود آنکه نسل قبلی سیستم­های مدیریت فرایند کسب­و­کار از گذشته تا به حال تحت قالب سیستم­های گردش کار حضور داشته است، اما این مفهوم در حال حاضر و با فراگیر شدن معماری سرویس­گرا و فناوری­ها و استاندارهای مربوط به آن شیوع بیشتری یافته است. به عبارتی در سال­های اخیر دو مفهوم معماری سرویس­گرا و مدیریت فرایند کسب­و­کار سبب هم­افزایی و تقویت یکدیگر شده ­اند. سیستم­های مدیریت فرایند کسب­و­کار سیستم­های مدیریتی هستند که کلیه فرایندهای کلان و خرد سازمان را خودکار می­نمایند. این سیستم­ها امکان شناسایی، مدل­سازی، استقرار، اجرا، مدیریت وظایف، یکپارچه­سازی با سایر سیستم­های اطلاعاتی، کنترل و بهبود فرایندهای کسب­و­کار سازمانی را به صورت استاندارد در اختیار سازمان قرار می­دهند. با همه مزایای گفته­ شده برای معماری سرویس­گرا باید به این نکته توجه کرد که این معماری دارای نقاط ضعفی هم می­باشد چرا که قابلیت انعطاف­پذیری و ویژگی باز بودن معماری سرویس­گرا سبب بروز مشکلات امنیتی و چالش­های جدیدی در این زمینه شده است؛ لذا اعمال مکانیسم­های امنیتی در سیستم­های مدیریت فرایند  کسب­و­کار مبتنی بر معماری سرویس­گرا سبب ارائه مدلی امن برای این سیستم­ها خواهد شد که در این پایان نامه به آن می­پردازیم.

در این فصل نگاهی به معرفی مسئله­ای که پژوهش بر حل آن تمرکز دارد، سابقه تحقیق، فرضیات موضوع و توجیه ضرورت خواهیم داشت. پس از پرداختن به موضوع تحقیق و ضرورت بحث، به ارائه­ اهداف خواهیم پرداخت. در انتها نیز روش تحقیق، ساختار و محتوای فصول تحقیق به طور مختصر ارائه خواهد شد.

1-2 طرح مسئله

در سیستم­های اطلاعاتی سنتی، مدل­سازی اطلاعات را نقطه شروع تصور می­کردند و برای مدیریت فرایندهای کسب­و­کار به یک پشتیبان سیستمی نیاز داشتند، که این موضوع را تحت عنوان مدیریت گردش کار مطرح کردند[4]. مدیریت گردش کار شامل فعالیت­ها و فرایندهای در حال گردش است که برای حفظ تعادل و برقراری روند ارتباطی بین فعالیت­ها به یک سامانه مدیریتی نیاز دارد. در سازمان­های تجاری نیز گردش کارها یا گردش فعالیت­ها نقش گردش فرایندهای کسب­و­کار را دارند که در تحقق سیستم­های اطلاعاتی سازمان نقش حیاتی را ایفا می­ کنند و می­توانند با یکدیگر تعامل داشته باشند؛ برای این تعامل نیاز به اداره، پیکربندی، مدیریت، مدل‌سازی، طراحی و تحلیل مناسب می­باشد که این اعمال تحت عنوان مدیریت فرایند کسب­و­کار تعریف می­ شود. در سیستم­های پیشین، کنترل و گردش فرایندهای کسب­و­کار داخل سازمان اکثراً دستی بود اما امروزه تکنولوژی­های مطرح فناوری اطلاعات در این سیستم­ها مورد استفاده قرار می­گیرد [5]. با بهره گرفتن از معماری سرویس­گرا، فرایندهای کسب­و­کار معنای واقعی خود را پیدا کرده ­اند، چرا که هدف این معماری اتصال سست در ارتباطات بین مؤلفه‌های نرم­افزاری است؛ لذا می­توان گفت اهداف مدیریت فرایند کسب‌وکار و معماری سرویس­گرا با هم منطبق هستند، زیرا فرایندها طراحی شده و پیاده­سازی آن‌ ها به صورت اتصال سست صورت می­پذیرد [6]. امروزه معماری سرویس­گرا برای ساخت راه­ حل­های سازمانی مبتنی بر سرویس مورد استفاده قرار می­گیرد، به طوری که این سرویس­ها به عنوان یک مؤلفه مستقل و هم‌راستا با کسب­و­کار برای انجام فرایندهای کسب­و­کار استفاده می­شوند[7].

معماری سرویس­گرا و مدیریت فرایند کسب­و­کار رابطه تنگاتنگی با یکدیگر دارند و می­توان گفت در کنار یکدیگر معنای واقعی خود را پیدا می­ کنند[8]؛ لذا استفاده از هر دوی آن‌ ها نیازمند مدلی برای سیستم­های مدیریت فرایند کسب­و­کار است که مبتنی بر معماری سرویس­گرا باشد. معماری سرویس­گرا بدون داشتند یک مدل امنیتی، بیشتر به یک معماری فانتزی و رویایی شباهت خواهد داشت تا یک گونه عملیاتی و قابل اجرا لذا برای پوشش دادن به خلأ های امنیتی آن، به ارائه راه­حلی مبنی بر مدل امن باید تمرکز نمود. موضوع اصلی این تحقیق در بر گیرنده مدلی امن برای سیستم­های مدیریت فرایند کسب­و­کار در محیط‌های سرویس­گرا می­باشد.

1-3 سابقه تحقیق

با پیشرفت تکنولوژی و همچنین با توجه به نیاز روزافزون به فناوری اطلاعات، بسیاری از سازمان­ها به استفاده از فناوری اطلاعات روی آورده­اند بنابراین بر روی معماری سرویس­گرا تحقیقات فراوانی صورت گرفته است. در حالی که در زمینه مدیریت فرایند کسب کار به دلیل نو بودن تحقیقات کمتری نسبت به معماری سرویس­گرا انجام شده است. شرکت­های بزرگی چون اوراکل، آی­بی‌ام بر روی سامانه­های مدیریت فرایند کسب و کار با رویکرد معماری سرویس­گرا تحقیقاتی انجام داده­اند و کارهای با ارزشی را در این زمینه انجام داده­اند[9].

قوانین مربوط به مدیریت فرایند کسب و کار به رهبران سازمان کمک می­ کند تا بتوانند فرایندهای سودمند را شناسایی کنند. قوانین فوق متخصصین این حیطه را برای امتحان و مدل‌سازی فرایندها درگیر می­ کند[10] . معماری سرویس­گرا نیز برای استقرار و پیاده­سازی سریع این فرایندها به­کار برده می­ شود[11]. ایجاد دیدگاهی نزدیک‌تر میان مدیریت فرایند کسب و کار و معماری سرویس­گرا و بیان روند همگرایی آن‌ ها توسط فوزی کامون صورت گرفته است[12].

امروزه در پاسخ به چالش­های ناشی از پیچیدگی و تنوع سیستم­های اطلاعاتی که کسب و کار با آن روبرو می­باشد یینی لیو و همکارانش یک راه­حل برای ترکیب معماری سرویس­گرا و مدیریت فرایند کسب و کار پیشنهاد داده­اند[13]. همچنین

1-1-دلایل احساس نیاز به سیستم شناسایی علایم ترافیکی.. 1

1-1-2 علایم ترافیکی.. 2

علایم اخطاری(هشدار دهنده) 2

1-1-2-2-تابلوهای انتظامی(مقرراتی) 3

1-1-2-3-تابلوهای اخباری(اطلاعاتی) 3

1-1-2-4-علایم راهنمای مسیر. 4

1-1-2-5-علایم مکمل.. 4

1-1-2-6-تابلوهای محلی.. 4

1-2 کاربرد آشکارسازی وشناسایی علایم ترافیکی 5

1-2-1 سیستم های پشتیبان راننده. 6

1-2-2 سیستم های دستیار راننده. 7

1-3 اهداف پایان نامه. 9

1-3- 1 آشکارسازی علامت ترافیکی.. 9

1-3-1-1 آشکارسازی بر اساس رنگ… 10

1-3-1-2 آشکارسازی بر اساس شکل.. 10

1-3-1-3 آشکارسازی بر اساس شکل ورنگ… 11

1-3-1-4 آشکارسازی بر اساس یادگیری ماشین.. 12

1-3-2  کلاس بندی وشناخت علایم ترافیکی.. 12

1-3-2-1  کلاس بندی با شبکه های عصبی مصنوعی.. 13

1-3-2-2 کلاس بندی با بهره گرفتن از تطبیق الگو. 14

1-3-2-3 شناخت علامت توسط دیگر طبقه بندی کننده ها 14

1-3-2-4 OCR and Pictograms Recognition. 15

1-4 بهدست آوردن موقعیت جغرافیایی محل نصب علایم ترافیکی، ارزیابی محل نصب آن. 15

1-5 ساختار این پایان نامه. 16

 2-پیشینه تحقیق.. 17

2-1 مقدمه. 17

2-2 پیشینه تحقیقاتی سیستمهای آشکارسازی علایم ترافیکی.. 17

2-2-1 آشکارسازی بر اساس رنگ… 18

2-2-2 آشکارسازی بر اساس شکل.. 19

2-2-3آشکارسازی بر اساس شکل ورنگ… 22

2-2-4 آشکارسازی بر اساس یادگیری ماشین.. 24

2-2 پیشینه تحقیقاتی سیستمهای شناخت علایم ترافیکی.. 24

2-3-1شناخت علایم ترافیکی بوسیله شبکه های عصبی.. 25

2-3-2 شناخت علایم ترافیکی بوسیله تطبیق الگو. 26

2-3-3 شناخت علامت توسط دیگر طبقه بندی کننده ها 27

2-3-4 OCR and Pictograms Recognition. 28

 3-آشکارسازی علایم ترافیکی.. 30

3-1 مقدمه. 30

3-2 دلایل دشواری مقایسه بین تکنیکهای آشکارسازی علایم. 30

3-3 مشکلاتی که سر راه آشکارسازی و شناسایی علایم ترافیکی قرار دارد. 31

3-3-1میزان نور متغیر است و قابل کنترل نیست.. 31

3-3-2حضور اشیا دیگر. 32

3-3-3تفاوت ظاهری علایم. 33

3-3-4تغییر فیزیکی علامت.. 34

3-3-5 تغییر رنگ علامت.. 35

3-3-6 حرکت بلوری.. 35

3-4 رویکردهای آشکارسازی علایم ترافیکی.. 36

3-4-1 آشکارسازی علایم ترافیکی بر اساس رنگ… 36

3-4-1-1 بررسی اجمالی فضاهای رنگی.. 37

3-4-1-2-1 قطعه بندی آستانه رنگی.. 41

3-4-1-2-2 پیوستن پویای پیکسل.. 42

3-4-1-2-3  تبدیل به HSI/HSV.. 42

3-4-1-2-4 رشد دادن منطقه. 42

3-4-1-2-5 شاخص گذاری رنگ… 43

3-4-2 آشکارسازی بر اساس شکل.. 43

Hierarchal Spatial Feature Matching. 44

3-4-2-2 Hough Transform.. 44

3-4-2-3 Similarity Detection. 45

3-4-2-4 Distance Transform Matching. 45

3-4-3 آشکارسازی علامت با بهره گرفتن از شکل ورنگ… 46

3-4-4 آشکارسازی بر اساس یادگیری ماشین.. 47

 4-شناسایی علایم ترافیکی.. 49

4-1 مقدمه. 49

4-2 شناسایی اشکال توسط ماشین.. 49

4-2-1 مشکلاتی که در این راه وجود دارند. 50

4-2-1-1 چرخش،بازتاب(آینه)،ترجمه،تغییر مقیاس… 51

4-3 الگوریتمهای شناخت علایم ترافیکی.. 52

 

 

4-3-1شبکه های عصبی.. 53

4-3-1-1 شبکه های پس انتشار. 54

4-3-1-2 پرسپترون چند لایه. 54

4-3-2 تطبیق الگو. 55

4-3-3 کلاس بندی با PSO.. 56

4-3-4 کلاس بندی با SVM… 57

4-3-5 شناخت علایم ترافیکی توسط OCR and pictogram.. 61

 5-طراحی و پیاده سازی سیستم وارزیابی آن. 62

5-1 مقدمه. 62

5-2آشکارسازی علامت بوسیله ،تجزیه وتحلیل لکه. 62

5-2-1 تعریف لکه. 62

5-2-2شناسایی مناطق مورد علاقه: 65

5-2-3فیلترهای میانه دوبعدی.. 66

5-2-4 استخراج لبه های اشیا: 68

5-2-5 حذف لکه های زاید. 70

5-2-5-1تجزیه وتحلیل هیستوگرام رنگها 72

5-2-5-2 تجزیه وتحلیل ابعاد علامت: 74

5-2-6بلوک دیاگرام آشکارسازی علایم ترافیکی : 77

5-2-7 نتایج بدست آمده برای بخش آشکارسازی علایم ترافیکی.. 77

5-3 شناسایی علایم ترافیکی: 79

5-3-1شیوه ای بازگشتی برای تقسیم بندی شکل براساس بردار ویژه. 79

5-3-1-1 محاسبه ماتریس کواریانس: 79

5-3-1-2 استخراج دو مقدار ویژه. 80

5-3-1-3 ناحیه بندی شکل بر اساس بردارهای ویژه. 81

5-3-1-4 محاسبه مقادیر ویژه وبردارهای ویژه؛ زیر ناحیه ها 82

83

5-3-2 استخراج پارامترهای مستقل از مقیاس،انحراف،دوران. 83

5-3-2-1پارامتر (eigen-ratio) 84

5-3-2-2 پارامتر (compactness) 84

5-3-2-3 پارامتر (normal-angle) 85

5-3-2-4 پارامتر(center) 86

5-3-3 آزمایش مستقل بودن پارامترها(دوران،انتقال،مقیاس) 87

5-3-4 تقسیم بندی علایم ترافیکی بر اساس شکل ظاهری ورنگ آنها 91

5-3-5 شناسایی شکل کلی علایم ترافیکی،توسط شبکه های عصبی.. 96

5-3-6 آموزش شبکه های عصبی.. 97

5-3-6-1 آموزش شبکه عصبی برای شناسایی شکل کلی علامت.. 98

5-3-6-2 آزمایش صحت کلاس بندی در شبکه عصبی.. 99

5-3-7 شناسایی پیام علامت.. 102

5-3-8 بلوک دیاگرام سیستم شناسایی علایم ترافیکی بوسیله شبکه عصبی.. 104

5-3-9 نتایج شناسایی علایم ترافیکی.. 105

5-4 تعیین محل نصب علامت و ارزیابی آن. 106

5-4-1 سیستم موقعیت یاب جهانی چگونه کار میکند. 107

5-4-2 محاسبه محل نصب  علامت.. 109

5-4-3 ارزیابی علامت ترافیکی.. 111

5-4-4 رسم نقاط بر روی نقشه. 112

5-4-4-1 سیستم اطلاعات جغرافیای(GIS) 112

5-4-4-2 تجزیه وتحلیل World file. 114

5-4-5-2 رسم یک نقطه جغرافیایی.. 120

5-4-5 نتیجه اجرای کلی  الگوریتم وارزیابی نقاط بدست آمده. 123

 6-نتایج وپیشنهادات.. 128

 7-منابع. 129

8-چکیده انگلیسی.. 137

1-مقدمه

 ابتدا در این فصل به معرفی علایم ترافیکی وسیستمی که علایم ترافیکی را شناسایی کند، می پردازیم وسپس کارهایی که برای شناسایی صحیح علامت لازم است ،مورد بررسی قرار خواهد گرفت؛ درنهایت هم ساختار این پایان نامه را توضیح می­دهیم.

1-1-دلایل احساس نیاز به سیستم شناسایی علایم ترافیکی

تمایل انسان­ها به آسایش هرچه بیش­تر و حمل و نقل آسان، سبب ایجاد وسایل نقلیه زمینی گردیده است. با رشد جمعیت، هر روزه به تعداد وسایل نقلیه‌ای كه در خیابان‌ها وجاده‌ها تردد می‌كنند افزوده می‌شود. با توجه به این تعداد بی‌شمار وسایل نقلیه، نیاز به كنترل آنها به منظور جلوگیری از تصادفات تا حد ممكن و در نتیجه كاهش تلفات جانی و مالی فراوان كاملاً احساس می‌شود. بخش عمده‌ای از وظیفه كنترل و هدایت وسایل نقلیه در خیابان‌ها و جاده‌ها توسط علائم راهنمایی و رانندگی صورت می­گیرد. بنابراین مشاهده علائم و عمل كردن به پیام آن ها بوسیله رانندگان ضروری و مهم می‌باشد. با توجه به اهمیت این مسأله اگر بتوان سیستم خودكاری برای تشخیص علائم واعلام پیام آن­ها به رانندگان طراحی نمود، كمك زیادی به آرامش رانندگان خواهد کرد و عبور ومرور روان خواهد شد و بدین ترتیب كلیه رانندگان بویژه رانندگان مبتدی می‌توانندتمركز بیش­تری بر روی كنترل وسیله نقلیه داشته باشند.

1-1-2 علایم ترافیکی

علایم راهنمایی و رانندگی مانند انواع چراغ ها، تابلوها، خط کشی ها، نوشته ها، ترسیم ها ونیز علایم تعیین سمت عبور که باید روی راه ها کشیده شود، براساس قانون الحاق ایران به کنوانسیون عبور ومرور در جاده و کنوانسیون مربوط به علایم راه ها-مصوب 1354 تهیه شده اند. تشخیص، انتخاب، تهیه، جانمایی، نصب ، ترسیم و نگهداری علایم عمودی و افقی راهنمایی و رانندگی درشهرها بر اساس دستورالعملی خواهد بود که به پیشنهاد شورای عالی هماهنگی ترافیک شهرهای کشور به تصویب وزیر کشور می رسد و در جاده ها به عهده وزارت راه وترابری می باشد. در مواقع اضطراری راهنمایی و رانندگی و پلیس راه می توانند خود اقدام به انتخاب نوع علایم و محل استفاده و در صورت لزوم تهیه و نصب آنها به طور موقت نموده و مراتب را بر حسب مورد ، به شهرداری و یا وزارت راه و ترابری اعلام نمایند. مفاهیم رنگ و شکل علایم و تابلوها و چگونگی رفتار رانندگان پس از دیدن آنها ، که درکتاب های آموزشی باید ارائه شود، از سوی کار گروهی متشکل از نمایندگان وزارت کشور، وزارت راه و ترابری و راهنمایی و رانندگی تهیه و به همراه این آیین ن امه برای اطلاع عمومی در اختیار مراجع صلاحیت دار و با همکاری شوراهای اسلامی شهرها در اختیار عموم مردم قرار می گیرد]1[. علایم ترافیکی در ایران به شش دسته کلی تقسم بندی می­شوند:

1-1-2-1:علایم اخطاری(هشدار دهنده):از این علایم برای آگاه ساختن راننده نسبت به خطرات احتمالی موجود در مسیر استفاده میشود.این علایم  معمولا با مثلث قرمز رنگ نمایش داده می­ شود.

شکل ‏1‑1:علایم اخطاری]1[

 1-1-2-2-تابلوهای انتظامی(مقرراتی):با بهره گرفتن از این نوع علایم،دستورالعملی را به راننده متذکر می­شوند ویاممنوعیت یا محدودیتی را گوشزد می­ کنند.

شکل ‏1‑2:علایم انتظامی]1[

 1-1-2-3-تابلوهای اخباری(اطلاعاتی):این علایم معمولا  اطلاعات مشخصی ومعینی را به رانندگان درباره منطقه می دهند.

شکل ‏1‑3:علایم ورود به منطقه]1[

شکل ‏1‑4:علایم اخباری]1[

1-1-2-4-علایم راهنمای مسیر:این علایم معمولا  جهت حرکت وفاصله تا مقصد را مشخص میکنند.

شکل ‏1‑5:علایم راهنمای مسیر]1[

1-1-2-5-علایم مکمل:جهت اختصاص علایم رانندگی به گروه خاصی از وسایل نقلیه ویا تکمیل معنی علایم رانندگی دیگر کاربرد دارد.

شکل ‏1‑6:علایم مکمل]1[

1-1-2-6-تابلوهای محلی:با توجه به خصوصیات محل نصب علایم، طراحی می­شوند.

شکل ‏1‑7:علایم محلی]1[

1-2 کاربرد آشکارسازی وشناسایی علایم ترافیکی[1]

آشکارسازی وشناسایی علایم ترافیکی در سال­های اخیر بیش­تر مورد استقبال  محققان قرار گرفته است وتحقیقات زیادی در این زمینه صورت گرفته است،این علاقه ناشی از محدوده وسیع برنامه های کاربردی در این حوزه است، معمولا این برنامه ها دارای قابلیت­های زیر هستند:

• نگهداری بزرگراه ها:امروزه برای این­که وضعیت ظاهری علایم ترافیکی را بررسی کنند وهم چنین بررسی مکان نصب این علایم،باید یک اپراتور انسانی به­ طور مستمر به نوارویدیویی که از بزرگراه­ها گرفته شده است، نگاه کند.این کار بسیار کسل کننده و زجرآور است،زیرا علایم ترافیکی در زمان­های مختلفی پدیدار می­شوندواپراتور توجه زیادی برای این کار باید به خرج بدهد.“Esprit European project AUTOCAT”درحال حاضر پیش­قدم شده تامحل علایم ترافیکی را به­صورت اتوماتیک جمع آوری کند.
• فهرست علایم موجود:به­ طوراساسی برنامه های کاربردی ای که برای این کار طراحی شده اند هم درشهر وهم در بزرگراه شبیه هم هستند و وظایف یکسانی دارند.
• سیستم های پشتیبان راننده:[2]تشخیص علایم رانندگی وکلاس بندی آن­ها موضوعی است که در سیستم های پشتیبانی از رانندگی کم­تر مورد مطالعه قرار گرفته است.خودروهای هوشمند در آینده باید برخی از تصمیمات،مانند میزان سرعت و انتخاب مسیر را با توجه به علایم رانندگی اتخاذ کنند.اگرچه در آینده می­توان این سیستم را بخشی از یک وسیله نقلیه کاملا خودکار دانست،اما در حال حاضرمی­توان از این سیستم برای محدود کردن اتوماتیک سرعت وسیله نقلیه ویا دادن هشدارهای لازم به راننده استفاده کرد. اگر سرعت بیش از حد مجاز باشد و یا در زمانی که راننده،در حال انجام حرکت غیر قانونی است، به او علامت یا هشداری دهد]3[.

در قرن بیست ویکم، اتومبیل بخش لاینفکی از زندگی را اشغال کرده است، پس باید راننده ها از قوانین ومقرراتی که توسط علایم ترافیکی گوشزد می­ شود تبعیت کنند. با توجه به پیشرفت تکنولوژی، سیستم­های دستیار راننده وسیستم­های پشتیبان راننده برای افزایش راحتی واطمینان ایجاد شدند]4[.

1-2-1 سیستم های پشتیبان راننده

اتومبیل­های های مدرن، در نوع حسگرها، کامپیوتر وتکنولوژی ارتباطی تغییرات بزرگی نسبت به گذشته  داشته اند؛ به­عنوان مثال می­توان سیستم های کروزکنترل تطبیقی (ACC[3]) ، (LDWA[4])، (BLIS[5]) را برشمرد.این سیستم های پشتیبان راننده به­ طور خودکار بخشی از کار رانندگی را به­عهده می­گیرد، درنتیجه رانندگی راحت­تر وامن تری را برای راننده به ارمغان می­آورد ]5[. خطای انسانی عامل 90% تصادفات رانندگی است، در بسیاری از این حوادث، راننده تلاشی برای اجتناب از این برخورد انجام نمی­دهد. این نشان از سهل انگاری و غفلت راننده درباره حادثه است]6،7[.

فلسفه وجود سیستم های پشتیبان راننده؛ کاهش تعداد تصادفاتی است که با خطای انسانی انجام می­گیرد.پس با کمک این سیستم ها می­توان از جنبه های زیان بار حوادث(مرگ ومیر، صدمات مالی، ایجاد ترافیک) جلوگیری کرد وآن­ها را کاهش داد. این سیستم ها با افزایش راحتی رانندگی، روان کردن جریان ترافیک، باعث کاهش تولید گازهای گلخانه ای و هم چنین کاهش هزینه ها می­گردد]8[.

1-2-2 سیستم های دستیار راننده[6]

سیستم های دستیار راننده، کمک شایانی را به رانندگان ارائه می­دهند. بسیاری از این سیستم­ها به منظور افزایش امنیت وراحتی در طی دهه گذشته در وسایل نقلیه به­کار گرفته شده اند، به­عنوان مثال می­توان به سیستم­های کنترل ثبات خودرو(VSC[7])،سیستمهای هدایت برقی کمکی (EPAS[8])،کنترل ضد رول آور(ARC[9]) اشاره کرد. برخی از این دستیارهای راننده وظایف خاصی را برای بهبود عملکرد، در رانندگی انجام  می­دهند، برخی دیگر نیز برای همراهی وهمکاری با انسان طراحی شده اند. مخالفان طرح­های کاملا اتوماتیک سیستم­های دستیار راننده، به این نکته اشاره می­ کنند که این سیستم­ها باعث سلب اقتدار و مسئولیت انسان می­شوند.

از آنجا که سیستمهای دستیار راننده معمولا با یک راننده انسان همکاری می­ کنند، پس در نتیجه عمل­کرد آن­ها به واکنش خوب و سنجیده عامل انسانی هم بستگی دارد. بنابراین باید عملکرد راننده انسان را هم در ارزیابی این حلقه موثر دانست. تا­همین اواخر برای آزمایش نمونه های اولیه این سیستمها از شبیه سازهای رانندگی استفاده می­کردند، این فرایند هزینه و زمان زیادی را به سیستم تحمیل می­کرد. امروزه از روشی مبتنی بر شبیه سازی کامپیوتری به­همراه رانندگان انسانی به­عنوان جایگزین روش قبلی استفاده می­ شود، چون که دقیقا رفتارهایی که انسان در شرایط مختلف بروز می دهد را نمی­توان تعیین کرد]9[.

شکل ‏1‑8: سیستمی که مرسدس بنز طراحی کرده، علامت ورود ممنوع را شناسایی می کند]10[

 شکل ‏1‑9: نمونه هایی از دستیار های راننده؛  (a)دستیار راننده طراحی شده شرکت VALEO ،برای پارک کردن ودید دنده عقب؛(b) دستیار راننده طراحی شده شرکت مرسدس بنز،برای پارک کردن ودید دنده عقب

3 اهداف پایان نامه

باتوجه­ اهداف در نظر گرفته شده برای پایان نامه، سیستمی که طراحی می­ شود باید کارهای زیر را به­درستی انجام دهد:

• آشکارسازی علایم ترافیکی[10]
• کلاس بندی علایم ترافیکی[11] وشناخت علایم ترافیکی[12]
• به­دست آوردن موقعیت جغرافیایی محل نصب علایم ترافیکی وارزیابی محل نصب آن

1-3- 1 آشکارسازی علامت ترافیکی

در مرحله آشکارسازی علامت روی تصویر پیش پردازش انجام می گیرد و بخش بندی[13] تصویر با توجه به خصوصیات رنگ[14]واشکال[15]، انجام  می­گیرد. هر کدام از این بخش­ها حاوی مناطقی است که احتمال وجود علامت ترافیکی در آن زیاد است.رنگ­ها نقش مهمی را در سیستم­های آشکارسازی علامت ترافیکی را ایفا می کنند، با این حال شناسایی اشکال نیز مورد استفاده گروه­های تحقیقاتی فراوانی قرارگرفته است]11[. پس می توان گفت که عمده روش هایی که در این مرحله مورد استفاده قرار می­گیرد به شرح زیر است:

• آشکارسازی بر اساس رنگ[16]
• آشکارسازی بر اساس شکل[17]
• آشکارسازی بر اساس شکل و رنگ
• آشکارسازی بر اساس یادگیری ماشین

1-3-1-1 آشکارسازی بر اساس رنگ

با توجه به محیط­ها وصحنه های پیچیده ای که در اطراف جاده ها وجود دارد،ممکن است که آشکارسازی و شناسایی علایم ترافیکی با مشکل مواجه شود.رنگ علامت ترافیکی در گذر زمان وقرار گرفتن طولانی در معرض نور خورشید و واکنش با هوا، محو می­ شود. قابلیت دیده شدن علامت ترافیکی در شرایط مختلف جوی مانند باران،برف،طوفان وهوای مه آلود تغییر می­ کند.

اطلاعاتی که از رنگ­ها به­دست می آید به شرایط نوری مانند وجود سایه،ابرهاونور خورشید حساس است.حضور اشیا دیگری که هم­رنگ علایم ترافیکی هستند مانند ساختمان ها ویا وسایل نقلیه که ممکن است باعث سر درگمی و آسیب به پروژه می­شوند را نیز باید بررسی کرد.امکان دارد که تصویربرداری در یک اتومبیل  هنگام حرکت انجام گیرد پس باید تاری ولرزش تصویر را هم در نظر گرفت]3[.

1-3-1-2 آشکارسازی بر اساس شکل

رنگ ها نقش مهمی را در سیستمهای آشکارسازی علامت ترافیکی را ایفا می­ کنند،با این حال شناسایی اشکال نیز مورد استفاده گروه های تحقیقاتی فراوانی قرار گرفته است]11[.

روش های مختلفی برای آشکارسازی علایم ترافیکی از روی شکل آن­ها وجود دارد،یکی از رایج ترین آنها روشHT[18] است. این روش با رویکرد  شناسایی گوشه ها با استدلال ویا تطبیق قالب ساده[19] عملی می­ شود.تعمیم HTبه یک

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                       صفحه

فصل اول : کلیات پژوهش

1-1 مقدمه  ………………………………………………………………………………………………………………………..3

2-1 بیان مسأله …………………………………………………………………………………………………………………. 4

3-1 ضرورت پژوهش…………………………………………………………………………………………………………..6

4-1 اهداف پژوهش …………………………………………………………………………………………………………….7

5-1 فرضیه های پژوهش……………………………………………………………………………………………………… 7

6-1 سؤال های پژوهش………………………………………………………………………………………………………. 8

7-1 تعاریف واژگان واصطلاحات…………………………………………………………………………………………. 9

1-7-1 تعاریف نظری ………………………………………………………………………………………………………. 10

2-7-1 تعاریف عملیاتی ……………………………………………………………………………………………………. 11

 

فصل دوم : ادبیات پژوهش

1-2 مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………..14

٢-٢ یادگیری …………………………………………………………………………………………………………………….15

١-٢-٢ نظریه های یادگیری ………………………………………………………………………………………………..17

١-١-٢-٢  دیدگاه کارکردگرایی …………………………………………………………………………………………17

٢-١-٢-٢ دیدگاه تداعی گرایی …………………………………………………………………………………………..19

٣-١-٢-٢ دیدگاه شناختی ………………………………………………………………………………………………….21

٤-١-٢-٢ دیدگاه عصبی _ فیزیولوژیکی ……………………………………………………………………………..24

٥-١-٢-٢ دیدگاه تکاملی ……………………………………………………………………………………………………24

٦-١-٢-٢ نظریه خبرپردازی یا پردازش اطلاعات ………………………………………………………………….25

2-2-2 پژوهش ها انجام شده در زمینه راهبردهای شناختی…………………………………………………….27

1-2-2-2 تکرار یا مرور…………………………………………………………………………………………………….27

2-2-2-2  بسط یا گسترش معنایی………………………………………………………………………………………28

3-2-2-2 سازمان دهی……………………………………………………………………………………………………….29

3-2-2 فراشناخت……………………………………………………………………………………………………………..30

1-3-2-2 تمایز شناخت وفراشناخت ……………………………………………………………………………………36

2-3-2-2 مولفه های فراشناختی……………………………………………………………………………………………38

3-3-2-2 برنامه ریزی ……………………………………………………………………………………………………….39

4-3-2-2 كنترل ونظارت…………………………………………………………………………………………………….40

5-3-2-2 نظم دهی…………………………………………………………………………………………………………….40

6-3-2-2 رشد فراشناخت…………………………………………………………………………………………………..41

7-3-2-2 فنون آموزش راهبردهای شناختی وفراشناختی……………………………………………………………44

8-3-2-2 الگوهای آموزش راهبردهای فراشناختی…………………………………………………………………….47

4-2-2 آموزش فنی وحرفه ای……………………………………………………………………………………………….48

1-4-2-2 پیشینه آموزش های مهارتی فنی وحرفه ای ……………………………………………………………….48

2-4-2-2 پیشینه سازمان فنی وحرفه ای در ایران……………………………………………………………………..50

3-4-2-2 نقش آموزش فنی وحرفه ای در چند کشور جهان………………………………………………………60

4-4-2-2 راهنمای شاخه کاردانش………………………………………………………………………………………… 69

5-2-2 فناوری چیست…………………………………………………………………………………………………… .  73

1-5-2-2 فناوری اطلاعات و ارتباطات ………………………………………………………………………..74

2-5-2-2 فناوری اطلاعات و سواد اطلاعاتی………………………………………………………………………….76

3-5-2-2 آموزش فناوری……………………………………………………………………………………………………78

4-5-2-2 چگونگی ورود فناوری اطلاعات و ارتباطات در نظام آموزشی ……………………………………80

5-5-2-2 سواد فناوری………………………………………………………………………………………………………87

6-5-2-2 رویكرد تلفیق فناوری و آموزش…………………………………………………………………………….88

7-5-2- 2الگوی بهره گیری از فناوری در فرایند یاددهی – یادگیری…………………………………………89

8-5-2- 2 رویکرد های مواجهه با فناوری جدید ……………………………………………………………………90

9-5-2- 2 نقش سازمان فنی و حرفه ای در آموزش افراد در زمینه فناوری اطلاعات وارتباطات………93

6-2-2 پیشینه پژوهش………………………………………………………………………………………………………….94

١-6-٢.تحقیقات انجام شده در ایران……………………………………………………………………………………….94

2-6-٢ تحقیقات انجام شده در خارج از کشور………………………………………………………………………..98

فصل سوم : روش شناسی

1-3  مقدمه  ……………………………………………………………………………………………………………………..100

2-3 روش تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………. 101

1-2-3 متغیرهای پژوهش……………………………………………………………………………………………………103

3-3 جامعه ونمونه آماری ……………………………………………………………………………………………………103

1-3-3  جامعه آماری  …………………………………………………………………………………………………..103

2-3-3  نمونه آماری…………………………………………………………………………………………………………..103

4-3  واحد تحلیل………………………………………………………………………………………………………………104

5-3 روش نمونه گیری وحجم نمونه ……………………………………………………………………………………104

6-3 روش و ابزار جمع آوری داده ها …………………………………………………………………………………..104

7-3 روایی واعتبار ابزار اندازه گیری ……………………………………………………………………………………105

1-7-3 اعتبار تحقیق ……………………………………………………………………………………………………….105

2-7-3 اعتبار محتوای تحقیق …………………………………………………………………………………………….105

3-7-3  پایایی و روایی تحقیق …………………………………………………………………………………………..106

8-3  شرح محیط پژوهش…………………………………………………………………………………………………..107

9-3 روش های تحلیل آماری …………………………………………………………………………………………….107

10-3 خلاصه ای از برنامه آموزشی اجرا شده………………………………………………………………………..108

 

 

فصل چهارم : اراﺋﻪ وتجزیه تحلیل داده ها

مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………………..111

آمار توصیفی ………………………………………………………………………………………………………………………112

تجزیه وتحلیل فر ضیه اول……………………………………………………………………………………………………114

تجزیه وتحلیل فر ضیه 1/1……………………………………………………………………………………………………116

تجزیه وتحلیل فر ضیه 2/1……………………………………………………………………………………………………118

تجزیه وتحلیل فر ضیه3/1…………………………………………………………………………………………………….120

تجزیه وتحلیل فر ضیه دوم……………………………………………………………………………………………………121

تجزیه وتحلیل فر ضیه1/2……………………………………………………………………………………………………..123

تجزیه وتحلیل فر ضیه2/2……………………………………………………………………………………………………..124

 

تجزیه وتحلیل فر ضیه 3/2…………………………………………………………………………………………………….126

 

 

 

 

فصل پنجم : بحث ونتیجه گیری

1-5  مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………129

2- 5  نتایج (یافته های پژوهش)……………………………………………………………………………………………130

3-5 بحث و نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………..133

4-5 محدودیت های پژوهش………………………………………………………………………………………………..135

5-5 پیشنهادات:

الف) پیشنهادات پژوهشی …………………………………………………………………………………………………….136

ب) پیشنهادات کاربردی……………………………………………………………………………………………………….136

فهرست منابع فارسی ……………………………………………………………………………………………………………138

فهرست منابع غیر فارسی ……………………………………………………………………………………………………..142

ضماﺋم

پرسشنامه پیش آزمون و پس آزمون

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست جدول ها

عنوان                                                                                                       صفحه

جدول1-2 : حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات………………………………………………………………………….74

جدول2-2 : تأثیر ICT بر آموزش…………………………………………………………………………………………….85

جدول-1- 4 : وضعیت جنسی پاسخگویان……………………………………………………………………………… 112

جدول-2- 4 : توزیع فراوانی وضعیت تحصیلی پاسخگویان………………………………………………………..112

جدول-3- 4 : توزیع فراوانی وضعیت هوشی پاسخگویان…………………………………………………………..113

جدول-4- 4 : آماره‌های آموزش راهبردهای شناختی ………………………………………………………… …….115

جدول-4-4 : آزمون تفاوت میانگین(T-Test) آموزش راهبردهای شناختی…………………………………115

جدول- 5- 4 : آماره‌های آموزش راهبردهای تکرارو تمرین …………………………………………………….. 117

جدول- 5-4 : آزمون تفاوت میانگین(T-Test) آموزش راهبردهای تکرار و تمرین………………………117

جدول -6- 4 : آماره‌های آموزش راهبردهای شرح و بسط ……………………………………………. …………119

جدول- 6-4 : تفاوت میانگین(T-Test) آموزش راهبردهای شرح و بسط…………………………………..119

جدول-7- 4 : آماره‌های آموزش راهبردهای سازمان دهی …………………………………………………. …….120

جدول-7-4 : تفاوت میانگین(T-Test) آموزش راهبردهای شرح و بسط……………………………………121

جدول -8- 4 : آماره‌های آموزش راهبردهای فراشناختی ………………………………………………………….122

. جدول-8-4 : تفاوت میانگین(T-Test) آموزش راهبردهای فرا شناختی…………………………………..122

جدول-9- 4 : آماره‌های آموزش راهبردبرنامه ریزی ………………………………………………………………….123

جدول-9-4 :  تفاوت میانگین(T-Test) آموزش راهبرد برنامه ریزی………………………………………….124

جدول-10-4 : آماره‌های آموزش راهبرد کنترل و نظارت ………………………………………………………….125

جدول-10-4 : تفاوت میانگین(T-Test) آموزش راهبرد کنترل و نظارت………………………………….125

جدول-11- 4 : آماره‌های آموزش راهبرد نظم دهی ………………………………………………………………….127

جدول-11-4 : تفاوت میانگین(T-Test) آموزش راهبرد  نظم دهی……………………………………………127

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

چکیده

برخلاف گذشته که تصور می شد توانایی یادگیری هر فرد تابعی از میزان هوش و استعدادهای اوست، در چند سال اخیر این نظریه در میان روانشناسان قوت گرفته است که با وجود نقش تعیین کننده عوامل ذاتی هوش و استعداد در یادگیری، عوامل غیر ذاتی دیگری نیز مانند راهبردهای یادگیری (راهبردهای شناختی و فراشناختی) در این رابطه مهم قلمداد می شوند. راهبردهای شناختی به هرگونه رفتار، اندیشه یا عمل یادگیرنده گفته می شود که او در ضمن یادگیری مورد استفاده قرار می دهد و هدف آن کمک به فراگیری سازماندهی و ذخیره سازی دانش ها و مهارت ها و نیز سهولت بهره برداری از آنها در آینده است( واینستاین و هیوم، 1998). راهبردهای فراشناختی تدابیری هستند برای نظارت بر راهبردهای شناختی و هدایت آنها.

موضوع پژوهش حاضر عبارت است از مقایسه اثر آموزش راهبردهای شناختی و فراشناختی بر یادگیری مبانیICT  بر روی دانش آموزان کاردانش است، به منظور بررسی تأثیر آموزش این راهبردها بر یادگیری مبانی ICT از بین هنر جویان  رشته کامپیوتر 120 نفر هنرجو به روش تصادفی در دسترس درچهار گروه (دو گروه کنترل ودوگروه آزمایش ) جایگزین شدند، به خاطر محدودیت هایی که محقق در انتخاب کاملاً تصادفی آزمودنی ها و نیز کنترل تمام متغیرهای مداخله گر مانند رابطه شاگرد ومعلم و سابقه قبلی پیشرفت تحصیلی با آنها مواجه بود از یک طرح نیمه آزمایشی استفاده ‏کرد. قبل از اجرای متغیر مستقل با آزمون هوشی(ماتریستهای پیشرونده ریون) مشخص شد همه آزمودنی ها از نظر هوش در یک سطح قرار دارند آزمودنیهای انتخاب شده در دو گروه(شناختی و فراشناختی) به وسیله پیش آزمون کامپیوترواینترنت مورد سنجش قرار گرفتند. برنامه آموزشی در طول ٦ جلسه ٦ ‏ساعت گنجانده شده بود، چهارگروه آزمایشی و کنترل از لحاظ نوع تدریس معلمان، برنامه زمان بندی شخص معلم و سایرشرایط هیچ تفاوتی وجود نداشت و تنها تفاوت بین گروه های آزمایشی و کنترل درآموزش راهبردهای شناختی و فراشناختی بود. نتایج حاکی از آن بود که میانگین نمرات دانش آموزانی که آموزش راهبرد شناختی را گذراندند(88/18) بیشتر از دانش‌آموزان گروه کنترل بود که دوره آموزش های راهبرد شناختی را نگذراندند (14) و میانگین نمرات دانش آموزان که دوره آموزش راهبرد فراشناختی را گذراندند (74/16) بیشتر از دانش‌آموزان گروه کنترل بود که این دوره  را نگذرانده بودند(19/11). با مقایسه نتایج آزمون مشخص شد که در ابتدا گروه ‏ها از لحاظ عملکرد در آزمون ها تقریباً به صورت  یکسان عمل کرده اند در پایان دوره و پس از آموزش راهبردها نمره یادگیری دروس ذکر شده توسط گروه های آزمایش، به گونه معناداری بیش از گروه های کنترل بود. نتایج این پژوهش نشان می دهد که باید اصلاحاتی از نظر آموزش مهارتهای یادگیری در برنامه درسی مدارس به خصوص دانش آموزان کاردانش انجام گیرد.

وازه های کلیدی : یادگیری ، راهبردهای شناختی(مرور وتکرار، بسط وگسترش وسازمان دهی )، راهبردهای فراشناختی (برنامه ریزی، کنترل و نظارت ونظم دهی )، مبانیICT( ویندوزو اینترنت) عملکرد، هنر جویان کاردانش.

1-1 مقدمه

دنیا در حال گذر از جامعه صنعت محور به جامعه اطلاعا ت محور یا به عبارت دیگر گذر از دنیای فیزیکی به مجازی است. ورود به عصراطلاعات و زندگی اثربخش در جامعه اطلاعا ت محور، مستلزم شناخت ویژگیهای آن است. یکی از نهادهای اجتماعی که در این عصردستخوش تغییرات وسیع خواهد شد نهاد آموزش و یادگیری در سطوح عمومی و عالی است. در گذر به جامعه اطلاعاتی، نقش عمده بردوش دانش آموختگان جامعه است و آموزش و یادگیری می باید بر اساس رویکردهای جدید تنظیم شود پیش نیاز وارد شدن به این پهنه، گسترش سریع و وسیع فناوری اطلاعات و ارتباطات در عرصه آموزش می باشد. فناوری اطلاعات و ارتباطات به دلیل تحول پذیری و قدرت تأثیر فراوانی که در رشد آموزشی، فرهنگی، اقتصادی و… دارد یکی از پویاترین و بحث انگیزترین رشته های علم و فناوری محسوب می شود. این پدیده توانسته به یکی از اجزای اساسی تشکیل دهنده جوامع مدرن تبدیل شود به گونه ای که لازم است به موازات خواندن، نوشتن و حساب کردن، درک فناوری اطلاعات و ارتباطات و تسلط بر مهارت ها و مفاهیم  پایه ICT   به عنوان بخشی از هسته مرکزی آموزش و پرورش مورد توجه قرارگیرد. برای رسیدن به این مهم نه تنها اضافه کردن چند واحد درسی برای یادگیری مبانی ICT کافی نیست بلکه چگونه آموزش دادن و فراگیری این دروس باید درآموزش و پرورش بسیار مورد توجه قرار گیرد. میل به دانستن وتلاش برای دانستن و فهمیدن از ویژگی های جدایی ناپذیر وجود آدمی است، از این رو ذهن انسان همواره در گیر انبوهی از پرسشها بوده است.و در این میان این پرسش اساسی که فرد درباره دانستن چه می داند، و چگونه و تا چه حد می داندجایگاه خاص خود را داشته است. امروزه اهمیت یادگیری بر هیچ کس پوشیده نیست و تمام مراکز آموزشی چه رسمی وغیر رسمی هدف اصلی آنها یادگیری وایجاد تغییر در رفتار مخاطبین است. فناوری های یادگیری مبتنی بر کامپیوتر یادگیری مبتنی بر وب، دانشگاه مجازی و کلاس مجازی که در سایه توسعه شبکه های گسترده جهانی امکان پذیر گشته اند، راه را بر ظهور شیوه های نوین  آموزش ویادگیری هموار ساخته اند و امروزه روند سرمایه گذاری در آموزش الکترونیکی دارای رشد روز افزون و بی سابقه ای شده است. از آنجا که کامپیوتر و اینتر نت انسان را یک دنیای بسیار گسترده جهانی می کند و موجب ارتباط انسانها با یکدیگر در سرتاسر جهان می شود و یادگیری نحوه استفاده از کامپیوتر و اینتر نت موجب تسریع در تبادل دانش و اطلاعات و گرفتن سریع اطلاعات می شود ما در پژوهش حاضر سعی کردیم تا با بهره گرفتن از آموزش راهبردهای شناختی و فراشناختی یادگیری بهتر و سریع تر مبانی کامپیوتر و اینتر نت را مورد آزمون قرار دهیم. در حقیقت فناوری اطلاعات و ارتباطات یا ICT امروزه در خیلی از کشورهای پیشرفته جهان جایگاه اصلی خود را پیدا کرده است، اما متأسفانه در کشور ما هنوز مورد توجه چندانی قرار نگرفته است و به نسبت اهمیت و ضرورتش مطالعه چندانی در این زمینه صورت نگرفته است، و یکی از دلایل انجام این پژوهش همین مسأله بود و از دلایل دیگر می توان به عدم توانایی اکثر دانش آموزان و حتی دانشجویان در استفاده بهینه از کامپیوتر و اینترنت اشاره کرد، چون همین که دانش آموز وارد اینتر نت می شود با سایت های مختلفی روبه رو  می شود در حقیقت وجو شبکه های مرتبط بی شمار، درعین حال که یکی از دلایل اصلی محبوبیت اینترنت بشمار می آید، می تواند مشکل آفرین هم باشد. به دلایلی که ذکر شد دانش آموز باید یاد بگیرد که در ابتدا چگونه از اینترنت و کامپیوتر استفاده کند، در ثانی هدف خود را مشخص کند و بداند که دنبال چه می گردد و برای چه وارد اینترنت می شود.

 

2-1 بیان مسأله

هم چنان که زندگی اجتماعی بشر در ابعاد مختلف دستخوش تغییر وتحول می گردد، پنجره های جدیدی از مجهولات به روی او گشوده می شود، بالطبع خواسته یا نا خواسته محتوا و رسالت جهانی نظام های آموزشی نیز دستخوش اپیدمی خواهد شد در عین حال که سه عنصر زمان، تغییر و پیشرفت فرصت های طلایی را برای نظام های آموزشی به طور اعم و آموزش و پرورش به طور اخص فراهم خواهد آورد آن ها را با چالش ها و بحران های غیر مترقبه مواجه خواهد ساخت، که رویارویی با این چالش ها و استقبال از تغییرات و تحولات نیازمند گزینش متدولوژی صحیح و اتخاذ استراتژی هایی مناسب است. پیشرفت های فناوری در سده های اخیر سرعت حیرت آوری گرفته و تعلیم و تربیت را شدیدا تحت تأثیر قرار داده است. استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات نه تنها در آموزش و پرورش بلکه بر زندگی اجتماعی و اقتصادی جوامع تاثیر گذاشته و از آنجا که هدف آموزش و پرورش در قرن بیست ویکم آموزش برای یادگیری، آموزش برای عمل کردن، آموزش برای زیستن  و آموزش  برای  هم زیستی  مسالمت آمیز با دیگران است و کشور ما درچند سال اخیر با تأسیس هنرستانهای فنی و حرفه ای و کاردانش به این مسأله با دیدی کاربردی تر پرداخته است و پژو هشهایی مطالعاتی در زمینه اثر فناوری اطلاعات در یادگیری بیان کننده این واقعیت است که از زمان ورود این فناوری به حوزه آموزش انگیزه افراد در فراگیری افزایش یافته است علاوه بر آن نتایج تحقیقاتی که بر روی دانش آموزان دبیرستانی انجام شده بیان کننده این مسأله است که بسیاری از مشکلات یادگیری و انتقال آن ناشی از فقدان مهارتهای  شناختی و فراشناختی در آنهاست و بسیاری از یادگیرندگان در زمینه خود نظم دهی وتشخیص مشکل خود نیاز به آموزش دارند (سیف، 1383 به نقل از: گیج وبرلاینر[1]، 1991).با توجه به اینکه یکی از اهداف اساسی آموزش و پرورش، در هر نظام آزاد و مترقی، پرورش توانایی های فکری و شناختی شهروندان است به گونه ای که فرد بتواند به طور مستقل در مورد مسائل مختلف فکر کند و فرایندهای شناختی اش را برای استفاده بهینه ودر جهت مطلوب هدایت کند. و از آنجا که هدف آموزش و پرورش که متأثر از آرمان های  جامعه است، شناخت و پرورش مهارتهای فکری و شناختی دانش آموزان حائز اهمیت است. مهارتهای یادگیری به دو دسته راهبردهای شناختی و فراشناختی تقسیم ‏می شود راهبردهای شناختی روش هایی هستند که افراد در هنگام مطالعه و یادگیری  ‏آنها را به کار می بندند و راهبردهای فراشناختی کنترل کننده راهبردهای شناختی هستند.لازمه توانایی شناختی، دانش درباره شناخت است. عناصرمهم فرایند شناخت شامل نحوه رمزگشایی و سازماندهی[2] می باشد در صورتی که فراشناخت ‏دانش فرد در مورد فرایندهای شناختی خویش است. در هرصورت آموزش های شناختی مستلزم آموزش راهبردهای خاص حل و اجرای تکلیف است در حالی که آموزش فراشناختی بر تکنیک های بازبینی و ارزیابی استفاده ‏از راهبردهای شناختی تکیه دارد(پالینسکار[3]،١۹۸٢).‏راهبردهای شناختی از قبیل خط کشیدن زیر برخی مطالب از جمله ابزارهای ضروری برای یادگرفتن متن هستند و همچنین راهبردهای فراشناختی ابزارهایی برای نظارت و هدایت کردن راهبردهای شناختی هستند. به عبارت دیگر فرد راهبردهای فراشناختی را به منظور حداکثر استفاده از راهبردهای شناختی به کار می گیرد. مسأله ای که در این پژوهش با آن روبرو هستیم این است که اگردانش آموزان راهبردهای شناختی را به خوبی یاد گرفته باشند، بدون آگاهی و استفاده از راهبردهای فراشناختی لازم می توانند تنها با استفاده ‏از راهبردهای شناختی به موفقیت دست یابند؟ زیرا طبق اظهارنظر لیدر[4] ( ١٩٩۷). پژوهش ها بیانگر این هستندکه درک مطلب خواندن به توانایی دانش آموزان در استفاده ‏از راهبردهای فراشناختی متکی است . فراشناخت نقش بسیار مهمی در بهبود و گسترش عملکردهای شناختی دارد.

‏دمبو (١٩٩٤) نیزدر این باره گفته است”به دانش آموزان ودانشجویان می توان راهبردهای شناختی متعددی را آموزش داد، اما اگرآنها از مهارت ها یا راهبردهای فراشناختی لازم برخوردار نباشند و ندانند که در یک  موقعیت معین از کدام راهبردشناختی استفاده‏کنند، یا چه زمانی راهبردشناختی خود را عوض نمایند، یادگیرندگان ماهری نخواهند بود”(به نقل از سیف،٣٨٣ ). ‏از طرف دیگر اگر فراگیران راهبردهای فراشناختی را به خوبی یادگرفته باشند بدون بهره گیری از راهبردهای شناحتی لازم در هنگام مطالعه نمی توانند موفق باشند. این امر نیز مشکل است زیرا راهبردهای شناختی ابزار رفتار شناختی هستند و درصورتی که فردآنها را دراختیار نداشته باشد آگاهی از فرایندهای کنترل کننده  ‏این ابزارها زیاد مفید به نظر نمی آید.

به طورکلی در این پژوهش به دنبال پاسخ این مسأله هستیم که آیا آموزش و فراگیری یکی از راهبردهای شناختی و یا فراشناختی عملکرد یادگیرندگان را در درک و یادداری متن های علمی افزایش می دهد و در صورتی که مهارتها ی شناختی و فراشناختی به هنر آموزان  یاد داده شود در ‏پیشرفت تحصیلی فراگیران در متون کامپیوتری نسبت به هنگامی که این‏ مهارتها را نیاموخته اند تغییر ایجاد می شود.

 

 

3-1 اهمیت و ضرورت پژوهش

‏اغلب دانش آموزان از روش های مطالعه و استفاده بهینه از حافظه خویش آگاهی ندارند بدون تردید چنانچه دانش آموزان از ابتدای شروع آموزشهای رسمی، با شیوه صحیح مطالعه آشنا شوند صرفه جویی کلانی درآموزش وپرورش کشور انجام گرفته و دانش آموزان نیز موفق خواهند شد ازسرمایه های خدا دادی خویش بهتر بهره برداری کنند (رفوث، لیل و دوفابو[5]،١٩٩٣ ‏). مسلم است که استفاده از مهارتهای مؤثر و صحیح در هنگام مطالعه می تواند به مقدار زیادی فراگیران را در رسیدن به اهدا فشان یاری کند.

این مهارتها نه تنها بعد فرایند ذهنی را در بر می گیرد بلکه به جنبه انگیزشی نیز توجه دارند. بدین گونه که اگر فرد بتواند با تسلط کافی، تکلیف مورد نظر را انجام دهد، ‏تجربه مثبت و خوشایندی نسبت به خود و تو انمندی های تحصیلی خود پیدا می کند و این امر زمینه ساز تلاش بیشتر می گردد ( ابراهیمی قوام آبادی، ١٣٧٧ ‏). در صورتی که دانش آموزان برای مطالعه و یاد گیری از راهبرد های درستی استفاده نکنند علاوه برکاهش راندمان مطالعه، آنها احساس ضعف و شکست می کنند و در صورت استمرار این احساس، خود پنداره تحصیلی آنها آسیب می بیند و موجب کاهش شدید انگیره تحصیلی ‏آنها می شود (لورنجر،١٩٩٤ ) معتقد است که میزان موفقیت دانش آموزان در تکالیف یادگیری بستگی به کاربرد مؤثر راهبردهای یادگیری دارد. استفاده ازر اهبردهای یادگیری ویژه در خلال یادگیری می تواند فرایند یادگیری، نتایج و عملکرد یادگیری راتحت تاثیر قرار دهد .

این پژوهش از دو جنبه نظری و کاربردی حائز اهمیت است :

‏از لحاظ نظری، این پژوهش می تواند اطلاعات ما را در مورد نقش راهبردهای ‏شناختی و فراشناختی در یادگیری بهتر مطالب ICT افزایش دهد از آنجا که طبق نظریه پردازش اطلاعات  راهبردهای شناختی و فراشناختی یک جزء مهم برای یادگیری و درک مطلب هستند پس آموزش این راهبردها به فراگیران بایستی عملکرد آنها را بهبود بخشد.همچنین یافته های این پژوهش می تواند به تحکیم نظریه موجود کمک کند و موجب افزایش اطلاعات نظری پژوهشگران شود و میزان تأثیر آموزش هرکدام از ‏راهبردهای شناختی و فراشناختی را به طور مجزا ویا با هم در افزایش عملکرد یادگیرندگان در یادداری درک مطلب مبانیICT مشخص کند. از لحاظ کاربردی نیز می تواند در بهبود یادگیری دانش آموزان در متون علمی مفید واقع شود .

 

 

4-1 اهداف پژوهش

هدف اصلی پژوهش عبارت است از :

شناخت میزان اثر آموزش راهبردهای های شناختی و فراشناختی بر یادگیری مبانی ICT در بین دانش آموزان دختر کار دانش استان کرمانشاه در سال تحصیلی درسال تحصیلی 87 – 1386

اهداف فرعی پژوهش عبارتند از :

1- شناخت میزان اثر آموزش راهبردهای شناختی بر یادگیری مبانی ICT دربین دانش آموزان دختر

١-١ شناخت میزان اثر راهبردهای تکرار وتمرین بریادگیری مبانی  ICT دربین دانش آموزان دختر

١-٢ شناخت میزان اثر راهبردهای شرح وبسط بریادگیری مبانی ICT دربین دانش آموزان دختر

١-٣  شناخت میزان اثر راهبردهای سازمان دهی بریادگیری مبانیICT دربین دانش آموزان دختر

2-  شناخت میزان اثرآموزش راهبردهای فراشناختی بریادگیری مبانی ICTدربین دانش آموزان دختر

٢-١  شناخت میزان اثرراهبردهای برنامه ریزی بر یادگیری مبانی ICTدربین دانش آموزان دختر

٢-٢ شناخت میزان اثرراهبردهای کنترل ونظارت بریادگیری مبانی ICT دربین دانش آموزان دختر

٢ -٣ شناخت میزان اثرراهبردهای نظم دهی بریادگیری مبانی ICT دربین دانش آموزان دختر

 

فرضیات پژوهش

برای تحقق اهداف اصلی و فرعی تحقیق، فرضیه های زیر به عنوان فرضیات تحقیق تدوین شده است:

بین عملکرد یادگیری مبانیICT دانش آموزانی که در آموزش از راهبردهای شناختی استفاده کرده اند وگروهی که از این راهبردها استفاده نکرده اند تفاوت معنی داری وجود دارد.

١-١ بین عملکرد یادگیری مبانیICT  در دانش آموزانی از راهبردهای تکرار وتمرین استفاده کرده اند وگروهی که از این راهبردها استفاده نکرده اند تفاوت معنی داری وجود دارد.

 

١-٢ بین عملکرد یادگیری مبانیICT  در دانش آموزانی از راهبردهای شرح وبسط استفاده کرده اند وگروهی که از این راهبردها استفاده نکرده اند تفاوت معنی داری وجود دارد.

١-٣ بین عملکرد یادگیری مبانیICT  در دانش آموزانی از راهبردهای سازمان دهی استفاده کرده اند وگروهی که از این راهبردها استفاده نکرده اند تفاوت معنی داری وجود دارد.

٢ – بین عملکرد یادگیری مبانیICT  در دانش آموزانی از راهبردهای فراشناختی استفاده کرده اند وگروهی که از این راهبردها استفاده نکرده اند تفاوت معنی داری وجود دارد.

٢-١ بین عملکرد یادگیری مبانیICT  در دانش آموزانی از راهبرهای برنامه ریزی استفاده کرده اند وگروهی که از این راهبردها استفاده نکرده اند تفاوت معنی داری وجود دارد.

٢-٢ بین عملکرد یادگیری مبانیICT  در دانش آموزانی از راهبردهای کنترل ونظارت استفاده کرده اند وگروهی که از این راهبردها استفاده نکرده اند تفاوت معنی داری وجود دارد.

٢ -٣ بین عملکرد یادگیری مبانیICT  در دانش آموزانی از راهبردهای نظم دهی استفاده کرده اند وگروهی که از این راهبردها استفاده نکرده اند تفاوت معنی داری وجود دارد.