تابستان 1393

 

 

 

 

فهرست مطالب

عنوان                                                          صفحه

چکیده 1

:

1-1- مقدمه 3

1-2-ایزوپرنالین. 4

1-2-1-شیمی ایزوپرنالین. 6

1-2-2-اهمیت اندازه‌گیری. 6

1-3-جمع‌بندی. 9

:

2-1- مروری بر روش‌های آنالیز ایزوپرنالین. 11

2-2- روش‌های رایج استخراج. 11

2-2-1-استخراج مایع- مایع. 12

2-2-2-استخراج با فاز جامد. 12

2-2-3- میكرو استخراج با فاز مایع. 13

2-2-4- میكرو استخراج با فاز جامد. 14

2-2-5-استخراج با سیال فوق بحرانی. 15

2-2-6-استخراج با سوكسله 16

2-3- میکرواستخراج مایع- مایع پخشی. 16

2-3-1- عوامل موثر بر بازده استخراج. 18

2-3-2-کاربردهای میکرواستخراج مایع – مایع پخشی. 18

2-3-3- اصول میكرو استخراج مایع – مایع پخشی. 19

2-3-4-محاسبهی فاکتورهای موثر در روش میکرواستخراج مایع- مایع پخشی. 20

2-3-5-ویژگی‌های حلال استخراج‌كننده و پخش‌كننده در DLLM.. 22

2-3-6-سازگاری روش با تکنیک‌های دستگاهی. 22

2-3-7-مزایا و معایب میكرو استخراج مایع – مایع پخشی. 22

2-4- مشتق‌سازی ایزوپرنالین. 24

:

3-1- مواد شیمیایی و تجهیزات.. 27

3-1-1-مواد شیمیایی و معرف‌ها 27

3-1-2-تجهیزات و وسایل مورد استفاده 28

3-2-استخراج و اندازه‌گیری ایزوپرنالین در آب.. 29

3-3-بهینه‌سازی شرایط استخراج. 30

3-3-1- بررسی اثر نوع فاز پخش‌كننده 30

3-3-2-بررسی اثر حجم فاز پخش‌كننده 31

 

3-3-3- بررسی اثر نوع فاز استخراج‌كننده 31

3-3-4-بررسی اثر حجم فاز استخراج كننده 32

3-3-5- بررسی اثر مشتق‌سازی قبل و در حین استخراج. 32

3-3-6- بررسی اثر زمان استخراج و مشتق‌سازی. 33

3-3-7- بررسی اثر حجم واكنشگر مشتق‌ساز 33

3-3-8- بررسی اثر درصد كربنات پتاسیم. 33

3-3-9- بررسی اثر افزایش نمك… 34

3-3-10- بررسی تكرار پذیری میكرو استخراج مایع- مایع پخشی. 34

3-3-11- محاسبه راندمان استخراج و فاكتور تغلیظ.. 34

3-3-12-تهیه منحنی كالیبراسیون در استخراج مایع- مایع پخشی. 35

3-4- آنالیز نمونه‌های حقیقی. 35

:

4-1- بهینه‌سازی شرایط استخراج. 38

4-1-1- بررسی اثر نوع فاز پخش‌كننده 39

4-1-2- بررسی اثر حجم فاز پخش‌كننده 40

4-1-3-بررسی اثر نوع فاز استخراج‌كننده 41

4-1-4- بررسی اثر حجم فاز استخراج‌كننده 42

4-1-5- بررسی اثر مشتق‌سازی قبل و در حین استخراج. 44

4-1-6- اثر زمان بر كارایی استخراج. 45

4-1-7- بررسی اثر حجم واكنشگر مشتق‌ساز 46

4-1-8- بررسی اثر درصد كربنات پتاسیم. 47

4-1-9-بررسی اثر افزایش نمك… 48

4-1-10- بررسی تكرارپذیری میكرو استخراج مایع- مایع پخشی. 50

4-1-11- محاسبه راندمان استخراج و فاكتور تغلیظ.. 51

4-1-12- تهیه منحنی كالیبراسیون. 51

4-2-آنالیز نمونه‌های حقیقی. 53

:

5-1-نتیجه‌گیری. 55

5-2- پیشنهادات.. 56

منابع و مآخذ. 57

چكیده انگلیسی. 60

 فهرست جدول‌ها

جدول 1-1 خصوصیات ترکیب ایزوپرنالین. 5

جدول 3-1 برخی از ویژگیهای ایزوپرنالین و استاندارد داخلی مورد استفاده 28

جدول 3-2- شرایط دستگاه كروماتوگراف گازی. 28

جدول 4-1 مقایسه راندمان استخراج ایزوپرنالین با تغییر نوع فاز پخش كننده 40

جدول 4-2 نتایج بررسی تأثیر حجم استون بر راندمان استخراج. 40

جدول 4-3 مقایسه راندمان استخراج ایزوپرنالین با تغییر نوع حلال استخراج كننده 42

جدول 4-4- مقایسه راندمان استخراج برای مشتق‌سازی قبل و در حین استخراج. 44

جدول 4-5 تكرارپذیری روش میكرو استخراج مایع- مایع پخشی. 50

جدول4-6 ضریب همبستگی، محدوده خطی، حد تشخیص، راندمان استخراج و فاكتور تغلیظ ایزوپرنالین با بهره گرفتن از روش DLLME-GC-FID.. 52

فهرست نمودارها

نمودار 4-1 اثر نوع فاز پخش‌كننده 39

نمودار 4-2 تغییرات راندمان استخراج بر حسب حجم استون به عنوان فاز پخش كننده 41

نمودار 4-3-تغییرات فاز ته‌نشین شده با افزایش حجم كلروبنزن. 43

نمودار 4-4- تغییرات فاكتور تغلیظ بر حسب حجم كلروبنزن. 44

نمودار 4-5 تغییرات سطح زیر پیك‌ها برحسب زمان استخراج. 45

نمودار 4-6- تغییرات سطح زیر پیک بر حسب حجم استیک انیدرید. 46

نمودار 4-7- تغییرات سطح زیر پیک بر حسب درصد پتاسیم کربنات.. 47

نمودار 4-8 تغییرات حجم فاز ته‌نشین شده برحسب درصد نمك… 48

نمودار 4-9 تغییرات راندمان استخراج بر حسب درصد نمك… 49

نمودار 4-10-تغییرات فاكتور تغلیظ برحسب درصد نمك… 50

فهرست شكل‌ها

شکل 1-1ساختار گروه کاتکولی. 8

شکل 2-1 شمایی از یک کارتریج مورد استفاده در استخراج با فاز جامد. 13

شکل 2-2 نمودار فازی مواد. 15

شکل 2-3- طرح شماتیک میکرواستخراج مایع- مایع پخشی. 17

شکل 2-4 مراحل میكرو استخراج مایع- مایع پخشی. 20

شکل 2-5 واكنش استیلاسیون تبدیل فنل‌ها به استر 25

شکل 3-1 مراحل میكرو استخراج مایع- مایع پخشی. 30

شکل 4-1 كروماتوگرام حاصل از استخراج ایزوپرنالین به غلظت ppb 100. 52

شکل 4-2 ‏ كروماتوگرام حاصل از استخراج ایزوپرنالین به غلظت ppb 100 و اپی‌نفرین به غلظت ppm 1. 53

چکیده

در كار تحقیقاتی حاضر اندازه‌گیری ماده دارویی ایزوپرنالین در آب با بهره گرفتن از دستگاه كروماتوگرافی گازی با دتکتور یونیزاسیون شعله‌ای FID)) انجام گرفت. به منظور استخراج این تركیب از نمونه‌های آبی تكنیک میكرو استخراج مایع- مایع پخشی (DLLME) در نظر گرفته شد.

تكنیک میكرو استخراج مایع- مایع پخشی، روشی نوین در استخراج است كه با وجود سادگی و سرعت، راندمان و فاكتور تغلیظ بالایی دارد و با روش‌های مختلف آنالیز دستگاهی سازگار است. در این روش از دو حلال استخراج‌كننده و پخش كننده‌استفاده می‌گردد. در این تحقیق، از ترکیب انیدرید استیک به عنوان واكنش‌گر مشتق‌ساز استفاده شد. عملیات استخراج بر روی 5 میلی‌لیتر آب با بهره گرفتن از 5/0 میلی‌لیتر استون (حلال پخش كننده) حاوی 10 میكرولیتر كلروبنزن (حلال استخراج كننده) و 50 میكرولیتر انیدرید استیک (واكنش‌گر مشتق‌ساز) انجام شد. بر اساس نتایج به‌دست آمده، حد تشخیص روش برای اندازه‌گیری ایزوپرنالین نسبتا پایین (ppb 33/0) و محدوده خطی منحنی كالیبراسیون نیز وسیع ( ppb150-1) می‌باشد. همچنین راندمان استخراج ایزوپرنالین مورد مطالعه 90% بوده و فاكتور تغلیظ 870 می‌باشد. راندمان استخراج برای نمونه ادرار 84 % می‌باشد.

فصل اول

 

عنوان                                                                                                                                 صفحه

چکیده 1

فصل اول 2

1-1- دانه های روغنی 2

1-2- روغن کانولا 2

1-2-1- گیاه شناسی دانه روغنی کانولا 2

1-2-2- تاریخچه کشت کانولا 3

1-2-3- ترکیب روغن کانولا 4

1-2-4- مکانیسم آنتی اکسیدانی روغن کانولا 4

1-3- اکسیداسیون چربی ها و روغن ها 5

1-3-1-انواع اکسیداسیون 5

1-3-2- آنتی اکسیدان ها 6

1-3-3-  مکانیسم آنتی اکسیدانی 7

1-4- گیاه هلپه 8

1-4-1- ترکیبات گیاه هلپه 8

1-4-2- کاربرد گیاه 8

1-4-3- خاصیت آنتی اکسیدانی عصاره 9

فصل دوم 10

مروری بر تحقیقات انجام شده 10

فصل سوم 29

مواد و روشها 29

3-1- مواد اولیه 29

3-2- لوازم آزمایشگاهی 30

3-3- تهیه و آماده کردن پودر گیاه هلپه 30

3-4- استخراج عصاره (عصاره گیری بوسیله شیکر(ماسراسیون)) 31

3-5- آماده سازی نمونه های روغن 31

3-6- اندازه گیری ترکیبات فنولی 32

3-6-1- رسم منحنی استاندارد و معادله خط رابطه جذب و غلظت اسید گالیک (منحنی کالیبراسیون) 32

3-6-2- اندازه گیری ترکیبات فنولی روغن کانولای بدون آنتیاکسیدان سنتزی 33

3-6-3- اندازه گیری ترکیبات فنولیک عصاره گیاه هلپه 34

3-7- اندازه گیری ترکیبات توکوفرولی 34

3-7-1- ترسیم منحنی کالیبراسیون 34

3-7-2- اندازه گیری ترکیبات توکوفرولی نمونه روغن بدون آنتیاکسیدان 35

3-7-3- اندازه گیری ترکیبات توکوفرولی عصاره گیاه هلپه 35

3-8- بررسی فعالیت آنتی اکسیدانی عصاره 36

3-8-1- آزمون حذف رادیکال های آزاد DPPH 36

3-8-2- آزمون بتاکاروتن – لینولئیک اسید 37

3-8-3- شاخص پایداری اكسایشی(OSI) 38

3-9- آزمون پایداری روغن 39

3-9-1 شرایط حرارت دهی 39

3-9-2- اندیس اسیدی 39

3-9-3- شاخص پایداری اکسایشی (OSI) 39

3-9-4- اندازگیری عدد پراکسید (PV) 40

3-9-5- اندازگیری عدد کربونیل 41

3-9-6- شاخص رنگی 42

3-9-7- اندازگیری مقدار کل ترکیبات قطبی 42

3-9-7-1- آماده سازی سیلیکاژل 42

3-9-7-2- پر کردن ستون کروماتو گرافی 43

3-9-7-3- تهیه و آماده سازی نمونه وحلال جداسازی 43

3-9-8- اندازه گیری عدد دیان مزدوج (کونژوگه) 43

 

 

3-9-9- اندازگیری عدد یدی 44

3-10- تجزیه و تحلیل آماری 44

فصل چهارم 45

نتایج 45

4-1- محتوای ترکیبات فنولیک عصارههای مختلف گیاه هلپه 45

4-2- مقدار توکوفرول به دست آمده از عصاره های گیاه هلپه 46

4-3- نتایج به دست آمده برای فعالیت آنتی اکسیدانی، طبق آزمون های مختلف برای عصاره های گیاه هلپه 47

4-4- بررسی خاصیت آنتیاکسیدانی عصارههای گیاه هلپه با غلظت ppm 200 در روغن کانولا 50

4-4-1- تغییرات عدد اسیدی طی فرایند حرارت دهی در دمای 180 درجه سانتیگراد 51

4-4-2- تغییرات عدد پراکسید طی فرایند حرارت دهی در دمای 180 درجه سانتیگراد 52

4-4-3- تغییرات عدد یدی طی فرایند حرارت دهی در دمای 180 درجه سانتیگراد 54

4-4-4- تغییرات عدد کربونیل طی فرایند حرارت دهی در دمای 180 درجه سانتیگراد 55

4-4-5- تغییرات عدد کنژوگه طی فرایند حرارت دهی در دمای 180 درجه سانتیگراد 56

4-4-6- تغییرات شاخص پایداری اکسایشی طی فرایند حرارت دهی در دمای 180 درجه سانتیگراد 57

4-4-7- تغییرات مقدار فنول طی فرایند حرارت دهی در دمای 180 درجه سانتیگراد 59

4-4-8- تغییرات شاخص رنگی طی فرایند حرارت دهی در دمای 180 درجه سانتیگراد 60

4-4-9- تغییرات مقادیر کل ترکیبات قطبی طی فرایند حرارت دهی در دمای 180 درجه سانتیگراد 61

فصل پنجم 63

بحث و نتیجه گیری 63

5-1- شاخص کیفی روغن اولیه. 63

5-2- اندازه گیری محتوای ترکیبات فنولیک عصاره گیاه هلپه. 64

5-3- ترکیبات توکوفرولی عصاره های گیاه هلپه. 65

5-4- بررسی فعالیت آنتی اکسیدانی عصاره های مختلف گیاه هلپه. 66

5-4-1- اندازه گیری فعالیت آنتی اکسیدانی با درصد مهار رادیکال آزاد  DPPH  66

5-4-2- اندازه گیری قدرت آنتی اکسیدانی با روش بتا کاروتن- لینولئیک اسید  67

5-4-3- بررسی شاخص پایداری اکسایشی عصاره های گیاه هلپه. 68

5-5- آزمون پایداری حرارتی روغن. 69

5-5-1- تغییرات عدد اسیدی. 69

5-5-2- عدد پراکسید. 70

5-5-3- تغییرات عدد یدی. 70

5-5-4- تغییرات عدد کربونیل. 71

5-5-5- تغییرات عدد کنژوکه. 72

5-5-6- شاخص پایداری اکسایشی. 73

5-5-7- تغییرات ترکیبات فنولی. 73

5-5-8- تغییرات شاخص رنگی. 74

5-5-9- مقادیر کل ترکیبات قطبی. 74

نتیجه گیری کلی. 75

پیشنهادات. 78

فهرست منابع. 79

 فهرست جداول

عنوان                                                                                                                                 صفحه

جدول 4-1: میانگین مقدار فنول کل عصارهها با روش های مختلف عصاره گیری از گیاه Helpeh  46

جدول 4-2: میانگین مقدار توکوفرول عصاره با روش های مختلف عصاره گیری از گیاه Helpeh  47

جدول 4-3: میانگین درصد مهار رادیکال آزاد DPPH در عصاره های مختلف گیاه Helpeh  48

جدول 4-4: میانگین درصد بی رنگ شدن بتاکاروتن در عصاره های مختلف گیاه Helpeh  49

جدول 4-5: میانگین مقدار شاخص پایداری اکسایشی در غلظت ppm200 عصارههای مختلف گیاه Helpeh. 50

جدول4-6: میانگین تغییرات عدد اسیدی در عصارههای مختلف در غلظت ppm 200 طی دوره حرارت دهی. 51

جدول4-7: میانگین تغییرات عدد پراکسید در عصارههای مختلف در غلظت ppm 200 طی دوره حرارت دهی. 53

جدول4-8: میانگین تغییرات عدد یدی در عصارههای مختلف در غلظت ppm 200 طی دوره حرارت دهی. 54

جدول4-9: میانگین تغییرات عدد کربونیل در عصارههای مختلف در غلظت ppm 200 طی دوره حرارت دهی. 55

جدول4-10: میانگین تغییرات عدد کنژوگه در عصارههای مختلف در غلظت ppm 200 طی دوره حرارت دهی. 57

جدول4-11: میانگین تغییرات شاخص پایداری اکسایشی در عصارههای مختلف در غلظت ppm 200 طی دوره حرارت دهی. 58

جدول4-12: میانگین تغییرات مقدار فنول در عصارههای مختلف در غلظت ppm 200 طی دوره حرارت دهی. 59

جدول4-13: میانگین تغییرات شاخص رنگی در عصارههای مختلف در غلظت ppm 200 طی دوره حرارت دهی. 61

جدول4-14: میانگین تغییرات ترکیبات قطبی در عصارههای مختلف در غلظت ppm 200 طی دوره حرارت دهی. 62

جدول 5-1: ساختار اسید چرب روغن كانولای فاقد آنتی اكسیدان. 63

جدول 5-2: خصوصیات شیمیایی روغن كانولای فاقد آنتی اكسیدان. 64

فهرست اشکال

عنوان                                                                                                                                 صفحه

شکل 3- 1- دستگاه شیکر. 31

شکل3-2- منحنی استاندارد غلظت اسید گالیک در برابر میزان جذب خوانده شده درطول موج ٧۶٥ نانومتر. 33

شکل 3-3- منحنی كالیبراسیون میزان آلفا- توكوفرول در برابر میزان جذب خوانده شده در طول موج 520 نانومتر. 35

شکل 3-4- دستگاه اسپکتروفتومتر. 38

شکل 3- 5- دستگاه رنسیمت مدل 743. 39

شکل3-6- منحنی كالیبراسیون غلظت آهن ш در برابر جذب خوانده شده درطول موج 500 نانومتر  40

شکل 4-1: مقایسه میانگین مقدار فنولیک عصارههای گیاه هلپه. 46

شکل 4-2: مقایسه میانگین مقدار ترکیبات توکوفرولی عصارههای گیاه هلپه. 47

شکل 4-3: مقایسه میانگین درصد مهار رادیکال آزاد DPPH در عصاره های مختلف گیاه هلپه در غلظت ppm 200. 48

شکل 4-4: مقایسه میانگین درصد بی رنگ شدن بتاکاروتن در عصاره های مختلف گیاه هلپه در غلظت ppm 200. 49

شکل 4-5: مقایسه میانگین شاخص پایداری اکسایشی در عصاره های مختلف گیاه هلپه در غلظت ppm 200. 50

شکل 4-6: مقایسه میانگین تغییرات عدد اسیدی عصارههای مختلف در غلظت ppm 200 در روغن کانولا طی دوره حرارت دهی. 52

شکل 4-7: مقایسه میانگین تغییرات عدد پراکسید عصارههای مختلف در غلظت ppm 200 در روغن کانولا طی دوره حرارت دهی. 53

شکل 4-8: مقایسه میانگین تغییرات عدد یدی عصارههای مختلف در غلظت ppm 200 در روغن کانولا طی دوره حرارت دهی. 54

شکل 4-9: مقایسه میانگین تغییرات عدد کربونیل عصارههای مختلف در غلظت ppm 200 در روغن کانولا طی دوره حرارت دهی. 56

شکل 4-10: مقایسه میانگین تغییرات عدد کنژوگه عصارههای مختلف در غلظت ppm 200 در روغن کانولا طی دوره حرارت دهی. 57

شکل 4-11: مقایسه میانگین شاخص پایداری اکسایشی عصارههای مختلف در غلظت ppm 200 در روغن کانولا طی دوره حرارت دهی. 59

شکل 4-12: مقایسه میانگین تغییرات مقدار فنول عصارههای مختلف در غلظت ppm 200 در روغن کانولا طی دوره حرارت دهی. 60

شکل 4-13: مقایسه میانگین تغییرات شاخص رنگی عصارههای مختلف در غلظت ppm 200 در روغن کانولا طی دوره حرارت دهی. 61

شکل 4-14: مقایسه میانگین تغییرات ترکیبات قطبی عصارههای مختلف در غلظت ppm 200 در روغن کانولا طی دوره حرارت دهی. 62

 چکیده

اکسیداسیون روغن­ها علاوه بر تغییر ویژگیهای روغن­ها، بر سلامت مصرف کنندگان تاثیر سوئی می­گذارد. یکی از مهمترین روشها، جهت جلوگیری از اکسیداسیون، استفاده از آنتی­اکسیدانها است. به دلیل اثرات مضر آنتی­اکسیدانهای سنتزی، در سال­های اخیر توجه زیادی به آنتی­اکسیدانهای طبیعی استخراج شده از گیاهان شده است. در این پژوهش اثر روش استخراج با سه نوع حلال (آب، اتانول و اتانول – آب 50 درصد) بر راندمان و خصوصیت آنتی اکسیدانی عصاره گیاه هلپه ارزیابی شد تا مناسبترین روش استخراج برای استفاده بهینه از این محصول جانبی، تعیین شود. در این روش استخراج با حلال، گیاه خورد شده با سه حلال فوق به نسبت (1به 10) مخلوط و در مدت زمان 24 ساعت در دمای اتاق و بر روی شیکر با سرعت rpm 250 انجام شد. اندازه گیری فنل تام عصاره ها با بهره گرفتن از روش فولین سیوکالتیو و فعالیت آنتی اکسیدانی عصاره ها با بهره گرفتن از روش های حذف رادیکال های آزاد DPPH، تست بتاکاروتن- لینولئیک اسید و شاخص پایداری اکسایشی با دستگاه رنسیمت طی شرایط حرارتی اندازه گیری و با آنتی اکسیدان سنتزی BHA مقایسه گردید. در ادامه سه نوع عصاره بدست آمده را با غلظت ppm 200 جهت پایدارسازی حرارتی روغن کانولا به آن اضافه شد و با آنتی اکسیدان BHA در دمای 180 درجه سانتیگراد در فواصل زمانی 5 ساعته و به مدت 30 ساعت  با 8 شاخص حرارتی از جمله OSI، عدد پراکسید، عدد کربنیل، عدد کونژوگه، شاخص رنگی، ترکیبات قطبی، اندیس اسیدی و اندیس یدی مقایسه گردید. نتایج بدست آمده نشان داد که بیشترین میزان فنول (ppm 03/232/61) بدست آمده مربوط به عصاره­ی (اتانول- آب) می­باشد که بر مبنای اسید گالیک بیان می­ شود همچنین بیشترین میزان توکوفرول (ppm 87/258/95)، مربوط به عصاره­ی (اتانول- آب) می­باشد ولی مقدار آن از لحاظ آماری با سایر نمونه ها اختلاف معنی دار نداشت. همچنین بیشترین درصد مهار در آزمون حذف رادیکال­های آزاد (71/2±19/47) و در سیستم بتاکاروتن- لینولئیک اسید (92/1±50/33)، هر دو مربوط به عصاره هیدروالکلی (اتانول- آب) ماسراسیون در غلظت ppm 200 میباشد. نتایج حاصل از شاخص پایداری اکسیداتیو در غلظت ppm 200 نیز نشان داد نمونه حاوی آنتی اکسیدان سنتزی BHA (22/0±08/5 ساعت) موثر تر از  بقیه ی عصاره ها واقع شد و با سایر نمونه ها اختلاف معنی دار داشت.

 

واژگان کلیدی: گیاه هلپه، ماسراسیون، فنول، توکوفرول، DPPH، بتا کاروتن- لینولئیک اسید، شاخص پایداری اکسایشی، روغن کانولا.

 فصل اول

 

 کلیات تحقیق

 

1-1- دانه های روغنی:

دانه های روغنی مهم ترین محصولات حاوی روغن­ های نباتی هستند که در کشاورزی جایگاه خاص داشته و اراضی وسیعی در سر تا سر جهان به کشت این محصولات باارزش اختصاص دارد. ارزش و اهمیت
دانه های روغنی نه فقط به خاطر روغن موجود در آن ها، بلکه به دلیل ماده پروتئینی ارزشمندی است که پس از روغن کشی در تغذیه انسان و حیوان به مصرف می رسد. بازده روغن در هر یک از منابع گیاهی مختلف براساس واریته، ناحیه کشت شرایط آب و هوایی، شرایط کاشت و برداشت، حمل و نگهداری، روش های روغن کشی و … متفاوت است (مالک، 1387).

1-2- روغن کانولا:

فصل اول : کلیات تحقیق

1-1- مقدمه ……………………………………………………………………………………………… 2

2-1- بیان مساله تحقیق ……………………………………………………………………………  3

3-1- اهمیت وضرورت تحقیق ………………………………………………………………………..  5

4-1- فرضیات تحقیق ………………………………………………………………………………..  6

5-1- اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………….  7

6-1-  متغیرها ………………………………………………………………………………………..  8

7-1- پیشینه تحقیق ………………………………………………………………………………  9

8-1- روش تحقیق و مراحل آن ………………………………………………………………..  12

9-1- مشکلات و موانع تحقیق ……………………………………………………………………  13

فصل دوم : مبانی نظری تحقیق

مقدمه …………………………………………………………………………………………..  16

1-2- بررسی مفهوم شهرداری ومدیریت شهری……………………………………………..  17

1-1-2- تاریخچه شهرداری …………………………………………………………………  17

2-2-  مفهوم تامین مالی شهر………………………………………………………………..  21

1-2-2- تاثیر افزایش جمعیت ورشد شهرنشینی…………………………………………….  21

2-2-2- اثرات انتظاری و تظاهری………………………………………………………….  22

3-2-2- افزایش قیمت ها و هزینه ارائه خدمات………………………………………………  22

4-2-2- نقش درآمدها در افزایش هزینه……………………………………………………….  23

3 -2- منابع درآمدشهرداری  ………………………………………………………………  23

1-3-2- قیمت گذاری خدمات شهری یا فروش خدمات…………………………………  21

2-3-2-قیمت گذاری خدمات عمومی و نقش آن در كارائی…………………………..  22

3-3-2- قاعده قیمت گذاری براساس هزینه نهایی به منظورحفظ كارایی………..  22

4-3-2- قیمت گذاری خدمات و كالاهای عمومی در صورت وجود منافع…….  23

5-3-2-  ابعاد توزیع درآمدی قیمت گذاری خدمات عمومی……………………………..26

7-3-2-قانون مالیات برارزش افزوده………………………………………………………….  27

8-3-2- معیارهای عوارض یا مالیات مطلوب………………………………………….  27 

4-2-  منابع درآمدی خارجی شهرداری…………………………………………………..  28

1-4-2- روش استقراض………………………………………………………………………  28

2-4-2-  روش استفاده از كمكهای بلاعوض دولت ………………………………………  29

5-2-  بررسی ومفهوم درآمدهای پایداروناپایدار…………………………………………..  30

6-2- تجارب کشورهای جهان ………………………………………………………….  34

1-6-2- مدیریت شهری در کشور آلمان……………………………………………………..  34

1-1-6-2-  مشارکت مردم با شهرداری…………………………………………………….  35

2-1-6-2- شهرداران ………………………………………………………………………..  35

2-6-2-  مدیریت شهری در کشور تایلند……………………………………………………  36

3-6-2- مدیریت شهری در کشورانگلیس………………………………………………….  39

4-6-2-  مدیریت شهری در کشور فرانسه………………………………………..  41

5-2-2-  مدیریت شهری در کشور اندونزی…………………………………………………  44

7-2- مدیریت شهری در ایران…………………………………………………………….  46

8-2- ساختار سازمانی شهرداری های ایران………………………………………….  48

9-2-  وظایف  شهرداریها………………………………………………………………….  49

10-2-  سازمان شهرداریها ………………………………………………………………..53    

11-2-تعریف  بخشهای مختلف اقتصادی (خدمات ، کشاورزی وصنعت )……………..55

1-11-2-خدمات………………………………………………………………………  55

2-11-2-صنعت…………………………………………………………………………  58

3-11-2-کشاورزی…………………………………………………………………  59

12-2-تعریف ضرایب همبستگی……………………………………………………… 59

فصل سوم: مطالعات جغرافیایی منطقه ای                    

1-3- ویژگیهای محیط طبیعی  ……………………………………………. 64

1-1-3-موقعیت جغرافیایی استان سمنان ……………………………………..  64

 

 

2-1-3- موقعیت جغرافیایی شهرستان شاهرود……………………………68

2-3- ناهمواریهای  طبیعی منطقه شاهرود……………………………………72

1-2-3- دشتها و اراضی نسبتاً هموار حاشیه کویر و شوره زارهای جنوبی………73

3-3- مشخصات زمین شناسی وژئومورفولوژی  منطقه مورد مطالعه ……………74

1-3-3 – زمین شناسی …………………………………………………………… 74

2-3-3-  ژئومرفولوژی   ……………………………………………………….74

3-3-3- گسل و لرزه خیزی ………………………………………………………….  77

4-3- هیدرولوژی……………………………………………………………………..  78

1-4-3- منابع آب منطقه مورد مطالعه  …………………………………….  79

5-3-پوشش جنگلی و مراتع    …………………………………………………80

6-3- مناطق حفاظت شده زیست محیطی  ………………………………………81

7-3- ویژگی های اقلیمی………………………………………………………….. 83

8-3- تاریخچه شاهرود………………………………………………………………..  87

9-3- بررسی تحولات  جمعیت منطقه مورد مطالعه : ………………………… 89

1-9-3-  تحولات جمعیتی شهرستان شاهرود:  …………………………… 89

2-9-3- بررسی میزان مهاجرت در شهر شاهرود…………………………………..90

3-9-3- وضع فعالیت : ………………………………………………………… 94

4-9-3- وضع شغلی  : ……………………………………………………… 95

5-9-3- نوع خانوار و پراكندگی آن : ……………………………………………..  96

10-3- اقتصادشهرشاهرود وتحولات آن……………………………………………..99

11-3-پتانسیل ها  و توان های محیطی  شهرستان  شاهرود …………….. 100                         

1-11-3 جاذبه های طبیعی: ………………………………………………….    100

2-11-3- جاذبه های تاریخی و مذهبی شاهرود:………………………… 102

3-11-3- خدمات اقامتی ، رفاهی  و بهداشتی: ……………………….. 109

فصل چهارم : تجزیه وتحلیل داده های تحقیق

مقدمه …………………………………………………………………… 112

1-4- تاریخچه شهرداری شاهرود: …………………………………………113

2-4- بررسی  بودجه شهرداری شاهرود :  …………………………………115

1-2-4 اعتبارات جاری   : ………………………………………………….    110

2-2-4-اعتبارات عمرانی  : ……………………………………………….  112

3-4- بررسی منابع درآمدی شهرداری شاهرود : ………………………… 118

1-3-4 –درآمدهای ساختمانی شهرداری شاهرود………………………..   122

4-4- درآمدحاصل ازقانون مالیات بر ارزش افزوده: ……………………….. 129

5-4- اقتصاد شهرشاهرود و تحولات آن………………………………….    132

1-5-4 –درآمدهای ساختمانی شهرداری شاهرود………………………..   132

1-1-5-4 – بررسی بخش خدمات درشهرشاهرود…………………………..   137

2-1-5-4 – بررسی بخش کشاورزی درشهرشاهرود……………………….   140

3-1-5-4 – بررسی بخش صنعت درشهرشاهرود……………………………   140

فصل پنجم : نتیجه گیری وپیشنهادات

مقدمه ……………………………………………………………………….. 143

1-5- جمع بندی و آزمون فرضیات……………………………………………..144

1-1-5-آزمون فرضیه اول …………………………………………………………144

2-1-5-آزمون فرضیه دوم………………………………………………. 146

2-5- نتیجه گیری  ……………………………………………………………. 149

3-5-موانع و مشکلات مرتبط با عدم تحقق اهداف، سیاست ‌ها و اقدامات……151

4-5-پیشنهادات وارائه راهكارها ………………………………………….. 152

1-4-5-ارائه راهكار جهت جذب سرمایه گذاری ……………………………154

2-4-5-مزیت های سرمایه گذاری درشاهرود………………………………..155          

3-4-5-موارد قانونی مصوب قانون برنامه پنجم توسعه ……………………….156              

منابع وماخذ ………………………………………………………………….. 158

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

هرچند شهر نشینی در جهان از سابقه دیرینه ای برخوردار است اما ایجاد و گسترش شهرهای نوین عمدتاً متاثر از انقلاب صنعتی در قرن نوزدهم صورت پذیرفت. رشد جمعیت، تنوع در شیوه های تولید، شکل گیری نظام تولید کالاهای عمومی و تغییر در مناسبات روابط اجتماعی در سده های قبل، زمینه مساعدی را برای ایجاد و رشد شهرها فراهم ساخت.

به همراه فرایند گسترش شهر نشینی و افزایش جمعیت شهروندان، تقاضا برای کالاها و خدمات جدید چه در بخش خصوصی و چه در بخش عمومی اضافه گردید و متولیان شهرها و سازمان های شهری را برآن داشت که در پی یافتن راه ها و شیوه های جدید تامین منابع مالی به منظور تولید کالا و خدمات مورد نیاز باشند . شهرداری ها ، حکومت های محلی، شوراهای شهری و متولیان نهادهای عمومی در کشورهای جهان به روش های گوناگون سعی نمودند که از امکانات مالی داخلی و خارجی به منظور ایجاد زیرساختارهای شهری در جهت ارائه خدمات مورد نیاز شهروندان استفاده نمایند.

تامین منابع مالی یکی از مهم ترین وظایف نهادهای عمومی از قبیل شهرداری هاست. هرچند که منابع مالی شهرداری ها به صور مختلف قابل حصول است اما همه آن ها از خصوصیات درآمدهای پایدار برخوردار نیستند. پایداری در درآمدها مستلزم آن است که اولاً این اقلام از یک استمرار نسبی برخوردار باشند. و باید به گونه ای باشند که در طول زمان قابل اتکا بوده ثانیاً حصول این درآمدها شرایط کیفی شهر را در معرض تهدید و تخریب قرار ندهد.

با توجه به مطالب فوق مطالعه بررسی روش های تامین منابع مالی شهرداری ها بخصوص روش های ایجاد منابع مالی پایدار در شهرداری ها جهت توسعه و عمران شهری ضروری بنظر می رسد . این پژوهش به بررسی روش های تامین منابع مالی شهرداری ها در توسعه و عمران شهری ( مطالعه موردی شهر شاهرود) پرداخته است.

2-1- بیان مسأله

شهرداری بعنوان یک نهاد عمومی عهده دار مدیریت شهری و تامین کننده خدمات و نیازهای اساسی شهروندان می باشد. شهرداری ها جهت دستیابی به این اهداف تشکیل و وظایف مختلفی براساس قانون به عهده آنها گذاشته شده است. بر این مبنا شهرداری سازمانی است محلی که طبق اصل عدم تمرکز اداری به منظور اداره امور محلی از قبیل عمران و آبادی ، بهداشت شهر و رفاه شهروندان و ساکنان آن تأسیس می شود.

شهرداری ، نوعی سیستم اداره شهر است و از دو واحد به نام شورای شهر و اداره شهرداری تشکیل شده است که اولی قوه ناظر و تصمیم گیرنده در شهر و دومی مجری آن است؛ به عبارت دیگر صفت بارز این سیستم آن است که تعیین خط مشی و سیاست کلی امور شهر در دست هیأتی به نام شورای شهر قرار می گیرد و اجرای نظریات و سیاست کلی مزبور به عهده مأموری به نام شهردار واگذار می شود و شهردار در مقابل شورای شهر مسئول و جوابگوی عملیات اداره شهرداری یعنی دستگاه اجرایی تحت نظر خود است. اگر شهرداری در انجام وظایف خود تخلف و یا قصوری کرد ، به وسیله نمایندگان منتخب اهالی و ساکنان شهر که در شورای شهر هستند ، استیضاح می شود و اگر مورد تأئید نبود با رأی آنها برکنار میگردد.

شهرداری به عنوان یکی از ارکان بنیادی مدیریت شهری مانند دیگر سازمانها برای حفظ ارتقای کارایی خود باید از اصول تعادل بین منابع درآمدی و هزینه‌ها به عنوان یک رویکرد اساسی در تأمین و مصرف منابع مالی خود استفاده کند. درآمد برای شهرداریها یکی از چالشهای این بنیاد شهری در شهرهای مختلف اعم از بزرگ و کوچک می‌باشد.

از سوی دیگر شهروندان هر شهری با توجه به رشد روز‌افزون نیازهای خود و نیاز به بالا رفتن سطح خدمات مختلف شهری خواستار ارائه خدمات متنوع و مناسب از سوی شهرداریها هستند که این امر نیز وجود درآمدهای پایدار برای شهرداریها حتی در مقیاس کوچکتر و برنامه‌ریزی اصولی و مدون براساس این درآمدها را به امری لازم و ضروری در مدیریت شهری و جلب رضایت شهروندان تبدیل کرده است.

مطالعات در زمینه تجارب کشورها در زمینه ی دستیابی به درآمدهای شهری جدید و اصلاح آن ها همگی بر این موضوع اتفاق نظر دارند که کسب درآمد و تامین منابع مالی شهری به منظور ایجاد کالا و خدمات مورد نیاز شهروندان، ضمن اینکه یکی از اهداف اساسی هرجامعه شهری است، چنانچه این گونه درآمدها سبب کاهش شرایط کیفی زندگی گردیده و کیفیت زیستگاه های انسانی ( شهرها ) را به خطر بیندازد، به عنوان درآمدهای پایدار و درآمدهای سالم( مطلوب) تلقی نمی گردند.

هرگونه تلاش جهت فعال کردن درآمدها و ایجاد منابع مالی جدید باید به دو مقوله ی مطروحه یعنی تداوم داشتن در طول زمان و مطلوب بود آن ها در چهارچوب ضوابط شهرسازی صورت پذیرد.(شرزه ای ،1387،صص 24-25)

نگرش موردی ومقطعی به نظام درآمدی شهرداری ها وعدم تعیین تکلیف آن در قالب یک نظام کلان اقتصادی، عدم شفافیت نظام بودجه و درآمد شهرداری ها به همراه هدفمند نبودن شکل گیری و تأسیس سازمان های تابعه و توزیع نامناسب بعضی از درآمدها و نبود ساختار تشکیلات مناسب ازدیگر چالش های درآمدی است. با توجه به تمامی مسایل مذکور باید راه های درآمدی درجهت کاهش هزینه ها مورد توجه مدیران شهری باشد تا تمام ابعاد درآمدی چه ازمنظر جایگاه قانونی، چه مکانیزم های دولتی وهم سهمی که از دولت و وزارت کشور به شهرداری پرداخت می شود و درنهایت مشارکت مردمی درقالب عوارض ازبرنامه های آتی، آینده روشنی را برای شهرها رقم بزند. عبور از حوزه فعالیت های خرد به فعالیت های كلان تر همچون مشاركت در پـــروژه هـای چنــد منظـــوره، فـــرصت پرداختن مدیریت شهری به دیگر بخش هایی را فراهم می آورد كه جز با اعمال مدیریت مستقیم، سامان نمی یابد. تامین درآمدهای غیرنقدی كه با مهندسی مجدد فرایندها به دست می آید، كارآمدی منابع غیرنقدی را در بعضی حیطه ها تضمین كــرده است. در حالی كه بعضی كارشناسان تنها منبع درآمد شهرداری ها را دریافت عوارض، عنوان كرده و از این رو این نهادها را نیازمند كمك دولت می نامند، این خود شهرداری ها هستند كه باید با مطالعات عملی و تقویت پشتوانه های مدیریت اندیشه – عمل، از وابستگی به دولت بكاهند و از استانداردسازی روش های دستیابی به درآمدهای پایدار بهره ببرند. با مقایسه

 

مقدمه

صنایع‌دستی تبلور عینی فرهنگ و مظاهر هنری و از نوع هنرهای كاربردی و مردمی به حساب می‌آید و از آنجا كه هر فراورده دستی بازگوكننده خصوصیات تاریخی، اجتماعی و فرهنگی محل تولید خود است، می‌تواند عامل مهمی در شناساندن فرهنگ و تمدن وهمچنین عاملی برای جذب گردشگران داخلی و خارجی محسوب شود (یزدان‌پناه، لیلا، صمدیان، فاطمه؛ عوامل مؤثر بر میزان موفقیت شرکتهای تعاونی، 1388). در جامعه‌ای سنتی صنایع‏دستی دارای ارزش‏های‏ استفاده و کاربردی هستند، یعنی مردم این صنایع را به دلیل فایده‏های‏ عملی و نیازهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به‌کار می‏برند. اما در جامعه‏ی مدرن، این صنایع بیشتر دارای ارزش نمادین است (رضوانفر، مرتضی، صنایع‏دستی و مدرنیته‏ تحلیلی مردم‏شناختی از ابعاد نظری صنایع‌‏دستی، 1385). صنایع‌دستی بیشتر به عنوان اقلامی كه با دست و اغلب با بهره گرفتن از ابزار ساده ساخته می‌شوند و به‌طور کلی ماهیتی هنری و یا سنتی دارند تعریف می‌شود. یکی از ویژگیهای مشترک که در اکثر صنایع‌دستی یافت می‌شود این است که روش تولید آنها کاربر، با بهره گرفتن از ابزار و تجهیزات ساده می‌باشد و بسیار متفاوت از روش تولید به‌وسیله پیشینیان نیست (رد زان، معروف، عارف، فریبرز، محدودیتها و پتانسیل صنعت صنایع‌دستی در مناطق توسعه‌نیافته مالزی،2011). در تعریفی دیگر، صنایع‌دستی به گروهی از صنایع اطلاق می‌شود که تمام یا قسمت اعظم مراحل ساخت فراورده‌های آن با دست انجام می‌گیرد. در گذشته صنایع‌دستی بسیاری در گیلان رواج داشت که امروزه به دلیل زندگی ماشینی و فناوری رونق خود را از دست داده است (قربانی ریک، رضا؛ غلامی، سارا، ۱۳۸۷). اغلب محصولات صنایع‌دستی از فناوریهای ساده و مواد خام محلی در دسترس استفاده می‌كند. تولید صنایع‌دستی به مقدار کمی سرمایه‌گذاری در مقایسه با محصولات صنعتی نیاز دارد و تولید کننده جدید با موانع ورود كمتری مواجه است. به هرحال، تولید صنایع‌دستی می‌تواند در خانه یا در مراکز منطقه‌ای واقع شده در مناطق روستایی انجام شود و افراد برای كار كردن نیازی به نقل مكان به مناطق بزرگتر شهری ندارند (دی گورمن، ویلیام و همكاران، شركت نساجی صنایع‌دستی اردن بدوی: بررسی امكان‌سنجی شغل برای زنان اردنی، 2009). برای تولید صنایع‌دستی، بیشتر از منابع داخلی استفاده می‌شود، كه می‌توان نیروی كار، مواد اولیه و ابزاركار را به‌عنوان منابع نام برد كه نزدیک به80 درصد این تولید را فراهم می‌كنند. در مجموع می‌توان گفت كه تولید این صنایع، اثر مستقیم بر درآمد ناخالص ملی دارد و هرگونه افزایش در میزان تولید و بهبود كیفیت، تأثیر مستقیمی بر افزایش درآمد ناخالص ملی می‌گذارد. مواد اولیه‌ای مانند پشم، كرك و دیگر مواد، درصورت تبدیل به صنایع فرش، گلیم، جاجیم، گبه و غیره، ارزش چند برابری پیدا می‌كند، كه این ارزش در صورت صدور نیز چند برابر می‌شود (نواب اكبر، فیروزه و همكاران، عوامل مؤثر بر كمیت و كیفیت تولید صنایع دستی،1379). بخش صنایع‌دستی می‌تواند تأثیر عمده‌ای بر اقتصاد ملی از طریق كسب درآمد ارز خارجی، ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی پایدار داشته باشد. پول صرف شده در صنایع دستی فوراً و بدون کاهش ارزش، به سوی جامعه محلی گسترش می‌یابد. صنایع‌دستی فرصتی برای جایگزینی واردات از کشورهای دیگر است که به بازار روانه می‌شوند اما نماینده فرهنگ محلی نیستند و به گسترش اقتصاد کمک نمی‌كنند (دیوید اوكونور، صنایع‌دستی و ارتباط آن با گردشگری: صنعتگران گنجینه شما هستند، 2006). همچنین صنایع‌دستی بخش جدایی‌ناپذیری از تجارب توریستها را تشكیل می‌دهد. بسیاری از كشورها از صنایع‌دستی به‌عنوان بخشی از توریسم فرهنگی حاكم در كنار مكانهای باستانی و میراث فرهنگی بهره می‌برند، زیرا آنها برای جوامع منابع درآمدی و فرصتهای شغلی فراهم می‌كنند (مصطفی، مایرنا، پتانسیل تقویت صنایع‌دستی به‌عنوان یک محصول گردشگری در اردن،2011). ایران، به عنوان كشوری در حال توسعه از نظر فناوری و یكی از سه قطب مهم صنایع‌دستی جهان، می‌تواند با بهره‌گیری از ظرفیتهای موجود و مطالعات و تجربیات داخلی و جهانی، در كنار صنایع ماشینی با توسعه صنایع‌دستی و روستایی خویش به توسعه اقتصادی قابل انتظار دست یابد (یزدان پناه، لیلا، صمدیان، فاطمه؛ عوامل مؤثر بر میزان موفقیت شرکتهای تعاونی، 1388). استان گیلان با بیش از 60 رشته صنایع‌دستی، دارای تنوع تولید و محصولات قابل عرضه به بازارهای داخلی و خارجی است. فهرست رشته‌های دارای قدمت و اصالت تاریخی و فرهنگی صنایع‌دستی استان عبارتند از: گلیم بافی، نازك كاری و خراطی چوب، تولیدات دست بافت، قالیبافی، تولید تابلوهای معرق، چموش دوزی، سفالگری و سرامیک سازی، قلاب دوزی، مرواریدبافی، تولید عروسكهای كاموائی، بامبوبافی، چهل‌تكه‌دوزی، چادرشب بافی، حصیربافی، شال بافی، نمدمالی، رشتی‌دوزی، کدوی قلیانی و منبت. در حالی‌كه در جهان امروز صنایع‌دستی، علاوه بر حفظ جایگاه خود در عرصه هنر، زیبایی‌شناختی و هویت بخشی ملی و منطقه‌ای، به منبع مهم ارزش افزوده و بهره‌وری اقتصادی تبدیل شده است، در ایران، به دلیل برخی موانع و مشكلات، این صنعت از جایگاه واقعی خود فاصله گرفته و از نقش آفرینی در عرصه اقتصادی نیز دور شده است. این عامل سبب شده كه تأثیر و نقش صنایع‌دستی در افزایش اشتغال و درآمدزایی به مرور كم‌رنگ شود، طوری‌كه، از سویی، امكان عرضه در بازارهای داخلی را از دست می‌دهد و، از سوی دیگر، رؤیای رقابت با بازارهای خارجی را ناممكن می‌سازد (پارسایی، الهام، نگاهی به چالش‌های پیش‌روی توسعه صنایع‌دستی، 1386). این مقاله به بررسی جنبه‌های اقتصادی صنایع‌دستی استان گیلان و تأثیر آن در رشد و توسعه اقتصادی این استان می‌پردازد.

 

مواد و روشها

درباره تأثیر صنایع‌دستی بر رشد و توسعه استان گیلان تاكنون تحقیقی صورت نگرفته است، اما در خصوص صنایع‌دستی تحقیقات زیادی صورت گرفته، از جمله فیروزه نواب اكبر، نوذر منفرد و علیرضا رضائی در تحقیقی تحت عنوان عوامل مؤثر بر كمیت و كیفیت تولید صنایع‌دستی بین زنان عشایر در سال 1379 نشان دادند تولید صنایع‌دستی بر میزان درآمد ناخالص سالانه خانوار، هزینه‌ها و ارزش افزوده تأثیر معناداری دارد. فرهود گلمحمدی در پژوهشی، تحت عنوان توسعه صنایع‌دستی و فناوری متوسط با هدف گسترش توریسم و اشتغال پایدار روستایی، در سال 1389 نشان داد كه برای دستیابی به اشتغال و توسعه پایدار در روستاها ظرفیت بخش كشاورزی محدود است و باید به دنبال گزینه‌های دیگری برای ایجاد كار و درآمد برای روستائیان بود. ایجاد و گسترش صنایع‌دستی و فناوری متوسط و توسعه توریسم می‌تواند سهم مهمی حتی بالاتر از سهم كنونی بخش كشاورزی در ایجاد كار و درآمد برای روستائیان داشته باشد.

در این تحقیق درپی بررسی تحلیل اقتصادی صنایع‌دستی استان گیلان و تأثیر آن در رشد و توسعه این استان هستیم. جهت گردآوری اطلاعات،آمار و سوابق و یافته‌های پژوهشی در زمینه موضوع تحقیق از كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رسانی و اسناد، سالنامه‌های آماری استان گیلان، مقالات، ارتباطات اداری سازمانی، استعلام از سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان گیلان و استفاده از سایتهای اینترنتی و كتابخانه‌های دیجیتالی و بررسی مصاحبه‌ها و نظرات دست‌اندركاران و مسئولان ذیربط و نظرات صنعتگران شاغل در این بخش استفاده شده است. روش تحقیق توصیفی، کمّی و كاربردی است و در نهایت ارائه راهكارها و الگوهای كاركردی در موضوع تحقیق، از روشها و اهداف اصلی تحقیق است.

در این پژوهش همچنین تأثیر صنایع‌دستی بر بخشهایی چون گردشگری، درآمد سرانه، تولید ملی، توسعه صادرات و اشتغال استان بررسی می‌گردد. مشكلات و موانع توسعه صنایع‌دستی استان گیلان مورد بررسی قرار می‌گیرد و در ادامه راهكارها و پیشنهادهایی برای توسعه و ارتقاء جایگاه و تقویت بازار صنایع‌دستی استان گیلان ارائه می‌گردد. اطلاعات مورد نیاز این تحقیق كه جمع‌ آوری شده و مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند، شامل موارد زیرند:

– تعداد افراد شاغل در بخش صنایع‌دستی به تفكیک شاخه‌های صنایع‌دستی استان گیلان در سال 1390.

 

 

– تعداد صنعتگران شناسایی شده در بخش صنایع‌دستی استان گیلان بین سالهای 1384 تا1390.

– نسبت شاغلان بخش صنایع‌دستی به كل شاغلان استان گیلان طی سالهای 1384 تا 1390.

– میزان فروش صنایع‌دستی استان گیلان بین سالهای 1388 تا 1390.

– آمار صادرات گمركات استان گیلان بین سالهای 1385 تا 1387.

محدوده جغرافیایی (مکانی) تحقیق حاضر، كلیه مناطق شهری و روستایی استان گیلان را شامل می‌شود و جامعه آماری تحقیق نیز كلیه صنعتگران شاغل در بخش صنایع‌دستی استان گیلان می‌باشد، محدوده زمانی پژوهش نیز بین سالهای 1384 تا 1390 در نظر گرفته شده است و فرض تحقیق براین است که رشد صنایع‌دستی در استان گیلان از جنبه‌های مختلف سبب توسعه اقتصادی استان می‌گردد.

 

تجزیه و تحلیل

در بخش اقتصاد، هدفهای اصلی دولت، افزایش تولید و درآمد ملی، رشد اقتصادی، رسیدن به اشتغال کامل و کاهش نرخ بیکاری، ثبات قیمتها، توسعه صادرات و افزایش درآمدهای ارزی است. کشورهای در حال توسعه در اجرای برنامه‌های مورد نظر خود با مشکلات زیادی همانند رشد بی‌رویه جمعیت، وجود انواع مختلف بیکاری و در نتیجه پایین بودن سطح درآمد گروه زیادی از مردم، كمبود سرمایه داخلی و نبود منابع مالی کافی برای اجرای برنامه‌های توسعه اقتصادی جهت فراهم آوردن امکان بهره‌برداری بهینه از منابع انسانی، طبیعی و کشور روبرو هستند. با توجه به کاهش منابع درآمد ملی، که اساساً متکی به درآمد حاصل از صدور نفت بوده، و شدت یافتن آهنگ رشد جمعیت که تعداد متقاضیان در بازار کار را هر ساله به طور روز افزونی افزایش می‌دهد، در حال حاضر اولویتها ایجاب می‌کند، صرف‌نظر از طرحهای زیربنایی و اساسی کشور، در زمینه تولید روی طرحها و پروژه‌های کاربر یا کارطلب بیشتر تکیه داشته باشیم تا طرحهایی که عمدتاً سرمایه‌بر و به‌ویژه ارزبر می‌باشند. در این راستا صنایع‌دستی با توجه به ویژگیهایی که دارد شاید بیش از هر فعالیت تولیدی دیگری با شرایط موجود مطابقت داشته باشد و از این‌رو می‌توان نقش شایسته‌تری در برنامه‌ریزی آینده کشور برای آن در نظر گرفت که از آن جمله افزایش سهم تولید ناخالص ملی خواهد بود (بختیاری، حمید، تحلیلی بر ماهیت صنایع‌دستی و جایگاه آن در نظام برنامه‌ریزی). مهمترین ویژگیهای صنایع‌دستی عبارتند از: کاربر بودن و ارزش افزوده بسیار بالا، نیاز به سرمایه اندک برای ایجاد و بهره‌برداری، تأمین قسمت عمده‌ی مواد اولیه مصرفی از منابع داخلی، عدم نیاز به كارشناس و متخصص خارجی و سازگاری و استفاده از مهارتهای بومی، عدم آثار مخرب زیست‌محیطی، قدرت اشتغالزایی با سرمایه اندك، برخورداری از ابزار كار ساده، بازار ساده فروش محصولات، قابلیت و توانایی ایجاد درآمد مکمل، بالا رفتن درآمد كشور از طریق جذب گردشگر و ارتقای صنعت توریسم. صنایع‌دستی بخشی از صنعت فرهنگی و دارای ظرفیت ایجاد ارزش افزوده بالا برای یک كشور است که از نزدیک با بخشهای مختلف صنعتی مرتبط شده است. کشورها در حال اعمال تلاشهای سازگار برای توسعه صنایع‌دستی خود به سوی صنایعی با ارزش افزوده اقتصادی و صنایع منحصر به‌فرد به لحاظ فرهنگی می‌باشند (یانگ هون آهن، صنایع‌دستی كره و صنعت گردشگری، 2006). صنایع‌دستی از جنبه‌های مختلفی سبب رشد اقتصادی یک كشور می‌شود، كه از جمله می‌توان به موارد ذیل اشاره كرد:

 

صنایع‌دستی بهترین راه اشتغالزایی

با توجه به بالابودن هزینه اشتغال در بخشهای دیگر اقتصادی، توسعه و سرمایه‌گذاری روی صنایع‌دستی یكی از راه های كم هزینه و مناسب برای ایجاد اشتغال می‌باشد. با توجه به اهمیت این نكته كه، برای ایجاد اشتغال و رفع بیكاری باید آن‌را در بخشهای روستایی، شهری و استانی با توجه به مزیتهای نسبی و فرهنگ بومی هر منطقه جستجو كرد، صنایع‌دستی با قابلیت‌ها و خصوصیات ویژه خود، از جمله استفاده از مواد اولیه داخلی، ارزان و فناوری ساده و عدم نیاز به سرمایه‌گذاری زیاد و امکان ایجاد و توسعه در مناطق روستایی، به‌ویژه در داخل محل سکونت روستاییان، می‌تواند نقش مهمی در مبارزه با انواع بیکاری داشته باشد و مهمترین منبع کار، به خصوص برای روستاییان و زنان روستایی، محسوب گردد. صنایع‌دستی جنبه‌های زیادی به عنوان محرک اقتصادی دارد. صنایع‌دستی با اشتغال در خارج از فصل برای اعضای جوامع کشاورزی این امكان را فراهم می‌كند تا درآمد خود را تكمیل كنند. مهمتر این‌كه، این صنایع اشتغال و فرصتهای درآمدی مورد نیاز زیادی را برای افرادی که به‌طور سنتی از اقتصاد محلی محرومند، مانند زنان، اعضای اقلیتهای قومی، جوانان، کارگران غیر ماهر، افراد معلول و سالمند، فراهم می‌كنند (مك كرچر، باب، گردشگری بعنوان یک كاتالیزور، 2006). توسعه بخش صنایع‌دستی همچنین می‌تواند به کاهش مهاجرت روستاییان به شهرها کمک کند که بسیاری از کشورها را با ازدحام بیش از حد در شهرها و ناتوانی برای ایجاد فرصتهای شغلی و افت ناشی از آن برای اقتصاد روستایی، به ستوه آورده است (اوكونور، دیوید، صنایع‌دستی و ارتباط آن با گردشگری، 2006).

 

جدول 1 : تعداد افراد شاغل در بخش صنایع دستی در سال 1390به تفكیک شاخه‌های صنایع دستی استان گیلان

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

رشته	تعداد افراد مشغول بكار	نسبت شاغلان این رشته به كل شاغلان بخش صنایع دستی        (به درصد)
گلیم بافی	3200	83/27
حصیربافی	2000	39/17
بافتنی های سنتی	800	96/6
چادر شب بافی	600	22/5
قلاب بافی	350	04/3
مروارید بافی	220	91/1
قلاب دوزی	120	04/1
معرق چوب	100	87/0
سفال و سرامیك	100	87/0
منبت	70	61/0
خراطی	70	61/0
نازك كاری	50	43/0
بامبو بافی	50	43/0
سایر رشته ها	3770	78/32

     منبع :اداره كل میراث فرهنگی استان گیلان

جدول شماره1 تعداد افراد مشغول بكار در شاخه‌های مختلف صنایع‌دستی استان را به ترتیب از بیشترین افراد شاغل در یک رشته تا كمترین آنها نمایش می‌دهد. این جدول همچنین نسبت فعالان هر یک از شاخه‌ها به كل شاغلان حوزه صنایع‌دستی استان را در سال1390 نشان می‌دهد. بیشترین نسبت شاغلان مربوط به گلیم‌بافی است و حصیربافی و بافتنیهای سنتی در مراتب بعدی قرار دارند. منظور از سایر رشته‌ها، آنهایی هستند كه افراد شاغل در آنها بسیار كمتر از50 نفر می‌باشند.

جدول 2 :تعداد صنعتگران شناسایی شده در بخش صنایع دستی استان گیلان بین سالهای 1384 تا 1390،

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

سال	تعداد صنعتگران شناسایی شده	نرخ رشد به درصد
1384	700	——
1385	1200	43/71
1386	350	83/70-
1387	700	100
1388	1300	71/85
1389	1500	38/15
1390	5700	280

                منبع :اداره كل میراث فرهنگی استان گیلان

همان‌طوری‌كه ملاحظه می‌شود، جدول شماره2 تعداد صنعتگران شناسایی شده در بخش صنایع‌دستی استان گیلان كه دارای كارت شناسایی شده‌اند را بین سالهای1384 تا1390 به‌همراه نرخ رشد در هر سال نشان می‌دهد، كه از700 نفر در سال 1384 به 5700 نفر در سال1390 رسیده است كه رشدی معادل 29/714 درصدی (14/8 برابری) را نشان می‌دهد.

در سی سال گذشته، بیكاری و اشتغال مهمترین دغدغه استان گیلان بوده است. محدود ماندن نرخ رشد بخشهای مختلف اقتصادی، نرخ پایین انباشت سرمایه، پیدایش فناوریهای جدید، كاهش تقاضا برای نیروی كار در بخش اقتصاد و مازاد نیروی كار و جایگزینی سرمایه به جای نیروی كار به خاطر پایین بودن هزینه سرمایه نسبت به هزینه نیروی كار، موجب افزایش فشار بیكاری در استان گیلان شده است. این در حالی است كه جذب نیروی کار توسط بخش صنایع‌دستی، علاوه بر تعادل بخشیدن به سایر بخشها، از ایجاد شغلهای کاذب نیز جلوگیری می‌كند و به دلیل ماهیت تولیدی بودن تأثیرقابل توجهی بر اشتغالزایی غیرمستقیم دارد. براساس اعلام سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان گیلان، تولید صنایع‌دستی در گیلان برای10هزار نفر به صورت مستقیم شغل ایجاد کرده است. (روزنامه ایران، ص15، 30 خرداد 1389).

 

جدول 3 : نسبت شاغلان بخش صنایع دستی به كل شاغلان استان گیلان طی سالهای1389-1384(به درصد)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

گردشگری نقش بسزایی در پیوستگی و نزدیک شدن روابط سیاسی و بین المللی دارد و می تواند به عنوان یكی از عوامل صلح و آرامش در سطح بین المللی محسوب شود.

علاوه بر آن فرهنگ های ملتهای گوناگون را به هم نزدیک و باعث تفاهم فرهنگی می گردد.

گردشگری باعث افزایش سطح سواد، تغییر نگاه مردم به زندگی، سطح بهداشت، رفاه اجتماعی و … میزبان می شود و مهمترین بخش گردشگری ، نگاه اقتصادی گردشگری است. مساله ای كه امروزه توجه اكثر دولتها و اقتصادانها را به خود جلب نموده است. مورد بعدی كه به بخش توریسم مربوط می شود و یكی از عوامل توسعه به شمار می رود بحث ارتقای فرهنگی و تاثیرگذاری فرهنگی می باشد.

موضوع دیگر فعالیت های گردشگری، فعالیت بخش های خصوصی در این صنعت می باشد. سرمایه گذاری در این صنعت خیلی سریع به سودآوری تبدیل می شود. استفاده از نیروهای بومی و نیمه ماهر و نیز جلوگیری از مهاجرت افراد به مراكز و ایجاد اشتغال بدون مشكلات سایر بخشهای صنعتی از قبیل آلودگی و … صنایع دستی از مظاهر فرهنگی و هنری محسوب می شود و نظر به اینكه هر فرآورده دستی بازنگر كننده خصوصیات تاریخی، اجتماعی و فرهنگی كشور محل تولید است می تواند هم عامل مهمی در شناساندن فرهنگ و تمدن به حساب ‌آید هم آن كه موجبی برای جلب و جذب گردشگران قلمداد شود.

صنایع دستی و صنعت گردشگری بر یكدیگر اثر متقابل داشته می تواند موجبات رشد و توسعه یكدیگر را فراهم سازند.

با این تفاسیر چیزی كه در حال حاضر قابل مشاهده است آن است كه سهم ما به عنوان یک ایرانی در گردشگری به خصوص گردشگری خارجی بسیار بسیار اندك است. با توجه به این كه به لحاظ عقیدتی و سیاسی امكان استفاده از ابزارهای مهم پیشرفت گردشگری در كشور وجود ندارد صنایع دستی می تواند نقش بسزایی در بالا بردن انگیزه سفر به مناطق  مختلف كشور ایران را ایفا نماید.

استان اصفهان به عنوان یكی از مهمترین قطب  توریستی كشور دارای بیشترین و مهمترین صنایع دستی كشور می باشد.

در این تحقیق، پژوهشگر به دنبال آن است كه تمامی موانع گسترش صنعت گردشگری بخصوص بخش صنایع دستی در منطقه را مطالعه كرده و در این پژوهش به شناسایی و معرفی صنایع دستی اصفهان بپردازد.

1-2  اهمیت و ضرروت تحقیق

استان اصفهان مهد تمدن های قدیمی ا یران است، معمولا صنایع دستی را به «هنر- صنعت» یا هنر كاربردی در برابر هنر محض تعبیر می كنند. به عبارت دیگر صنایع دستی به هر صورت حلقه ای مشترك است میان هنر و صنعت

به علت ارتباط نزدیک صنایع دستی با فرهنگ و سنت ها از یک سو و با ساختار اقتصادی از سوی دیگر، مفهوم و قلمرو آن در  همه كشورها ثابت و یكسان نیست.

در كشور ما به دلیل مسائل  عقیدتی و اسلامی و مغایرت آن با صنعت توریسم و نیز دیدگاه های مختلف مراجع نسبت به توریسم و گردشگری، به غیر از توریسم مذهبی، یكی از مهمترین برنامه ریزی ها در بخش گردشگری می تواند در خصوص صنایع دستی و معرفی صنایع دستی ایران به عنوان یک محصول تك و خاص و مربوط به یک فضای جغرافیایی ویژه باشد.

تهیه مولتی مدیای صنایع دستی اصفهان نیز به عنوان یک الگو برای سایر مناطق كشور نیز قابل اجرا می باشد.

1-3  پیشینه تحقیق

با مطالعات و تحقیقات انجام شده بجز چند مقاله از انجمن هتلداران ایران و نیز مقاله های اینترنتی در خصوص تاثیر صنایع دستی به عنوان یک پدیده فرهنگی، هیچ تحقیقی در این مورد صورت نگرفته است.

تحقیقات موجود در دانشگاه علامه صرفا در خصوص صنایع دستی كل كشور و یا فقط یک نوع صنایع دستی انجام گرفته است.

تحقیق ارائه شده ضمن معرفی تمامی صنایع دستی رایج و منسوخ و كم رونق اصفهان رابطه بین این صنایع بعنوان الگو با حرفه جهانگردی را مطرح می نماید.

 

1-4  اهداف تحقیق :

1- شناسایی نقش صنایع دستی در برنامه ریزی توریسم

جاذبه های گردشگری مبنا و یاپه حرفه  گردشگری بوده و بدون وجود جاذبه، مقوله توریسم فاقد مفهوم می باشد. بنابراین برای وجود صنفی به نام توریسم در هر منطقه می بایست به دنبال جاذبه  های مهم دیدنی جهت بازدید گردشگران بود. بررسی و شناخت صنایع دستی اصفهان اولین گام برای توسعه توریسم این منطقه به شمار می رود.

2- معرفی صنایع دستی اصفهان از قدیم تاكنون و صنایع منسوخ و نیز طبقه بندی آن جهت اطلاع دقیق گردشگران این استان.

صنایع دستی این استان بهترین صنایع دستی كشور را شامل می شود.

شناخت این صنایع و معرفی آنها به شكل صحیح و واقعی می تواند از سردرگمی گردشگر و انتخاب مناسب نوع صنایع دستی مورد نظر وی كمك بسزایی نماید.

3- شناسایی نارسایی های موجود در حرفه توریسم استان اصفهان در بخش صنایع دستی با شناخت و شناسایی نارسایی ها و مشكلات در زمینه صنایع دستی و تاثیر آن در بخش گردشگری كه می توان در جهت بهبود وضعیت اقدام نمود.

بدیهی است بدون در نظر گرفتن مشكلات و كمبودها نمی توان در جهت توسعه گردشگری و جذب گردشگر تلاش كرد.

1-5  سوالات تحقیق

1- جایگاه صنایع دستی در استان اصفهان چیست؟

2- چگونه ارتباطی بین صنایع دستی و جذب گردشگر در این  استان وجود دارد؟

1-6  فرضیه های تحقیق

1- به نظر می رسد صنایع دستی در اصفهان علیرغم اهمیت، به خوبی معرفی نشده و جایگاه آن مشخص نشده است.

ظاهراً جذب گردشگر با صنایع دستی استان اصفهان دارای  ارتباط تنگاتنگی می باشد.

1-7  قلمرو تحقیق:

در این پژوهش استان اصفهان به عنوان یک محدوده سیاسی، قلمرو تحقیق در نظر گرفته شده است.

استان اصفهان در مركز ایران واقع شده 937/105 كیلومتر مرب وسعت دارد.

1-8  روش و مراحل تحقیق

این تحقیق توصیفی است كه اطلاعات آن به روش كتابخانه ای و همین طور مشاهده ای جمع آوری شده است و مراحل آن به شرح زیر است:

مرحله اول : اطلاعات از طریق روش كتابخانه ای و مشاهده ای جمع آوری می گردد.

روش مشاهده ای:

یكی از روش های جمع ‌آوری اطلاعات می باشد كه پژوهشگر طی آن به ثبت و ضبط اطلاعات مربوط به موضوع مورد نظر می پردازد. در این روش هدف پژوهشگر ایجاد تغییر در پدیده یا محیط مورد نظر نیست بلكه صرفا محیط را همانگونه  كه هست بررسی می كند.

روش كتابخانه ای:

از روش های رایج در تحقیقات علمی به شمار می آید. در این روش از سایر اطلاعات، مدارك، اسناد و تحقیقات انجام شده توسط دیگر محققین استفاده می شود كه این اطلاعات می  تواند به شكل كتاب، جزوه، مجله، روزنامه، تحقیقات دانشگاهی، پایان نامه و غیره باشد.

مرحله دوم: اطلاعات جمع آوری شده مورد تحلیل قرار گرفته و پیشنهادات و راهكارهای لازم و مناسب ارائه می گردد.

1-9  تنگناها و محدودیت های تحقیق

همواره در انجام هر تحقیقی ممكن است مشكلاتی پیش آید كه پژوهشگر در راه رسالت خویش دچار مشكلات و تحقیق را دچار نارسایی نماید. از جمله مهمترین محدودیتهای تحقیق عبارتند از :

• گسترش زیاد محدوده مكانی تحقیق كه كنترل آن برای پژوهشگر مشكل ایجاد می كند.
• عدم همكاری مسئولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی اصفهان و مركزی تهران
• محدودیت زمانی از اصلی ترین مشكلات این پژوهش بود
• عم وجود بانك اطلاعاتی لازم در بخش صنایع دستی این استان و نبود صنف خاص در این صنعت.

فصل دوم : چارچوب نظری