فهرست مطالب

عنوان                                                                                       صفحه

 فصل اول: کلیات

1-1-مقدمه…………………………………………………………………………………………. 2

1-1-1-فرهنگ عامه……………………………………………………………………………… 3

1-1-2-ادبیات عامه…………………………………………………………………………………… 4

1-2-اهمیت و ضرورت تحقیق………………………………………………………………… 5       

1-3-روش تحقیق……………………………………………………………….. 6

1-4-اهداف تحقیق………………………………………………………………………………… 7

1-5-سؤالات تحقیق………………………………………………………………….. 7

1-6-پیشینه­ی تحقیق……………………………………………………………….. 8

فصل دوم: مبانی نظری پژوهش

2-1-قصه……………………………………………………………………………… 11

2-1-1-تاریخچه­ی قصه………………………………………………………… 11

2-1-2-تعریف قصه……………………………………………………………… 12

2-1-3-قصه­های عامیانه………………………………………………………………….. 12

2-1-4-ویژگی­های قصه………………………………………………………………………… 14

2-2-تقسیم ­بندی و طبقه ­بندی قصه………………………………………………………………. 16

2-2-1-آرای قصه­شناسان معاصر ایرانی……………………………………………………….. 16

2-2-2-آرای قصه­شناسان غیر ایرانی…………………………………………………….. 18

2-3-کارکردهای قصه­های عامیانه……………………………………………………….. 18

2-3-1-رویکرد اسطوره­ای……………………………………………………………….. 19

2-3-2-رویکرد اجتماعی………………………………………………………………………… 20

2-3-3- رویکرد روان­شناسی…………………………………………………………………….. 21     

فصل سوم: بررسی محتوایی قصه­ها

3-1-اسکندر و آب­حیات……………………………………………………………………….. 24

عنوان                                                                                       صفحه

3-2-آجیل مشکل­گشا………………………………………………………………………………. 31

3-3-آخروس …………………………………………………………………………………………….. 35

3-4-آخرین سفر حج…………………………………………………………………………………….. 39

3-5-آخرین شتر میر حمید ………………………………………………………………………… 41

3-6-آدم بدبخت……………………………………………………………………………………. 45

3-7-آدمی زاد ………………………………………………………………………………………………… 47

3-8-آدمی گرگ صورت………………………………………………………………………………. 49

3-9-آدی و بودی………………………………………………………………………………………… 54

3-10-آرزو……………………………………………………………………………………………………………… 56

3-11-آرش کمان گیر…………………………………………………………………………………… 59

3-12-آستر رویه را نگاه می­دارد، نه رویه آستر را…………………………………………….. 63

3-13-آسک……………………………………………………………………………………………….. 68

3-14-آسکه بوچلگه…………………………………………………………………………………….. 73

3-15-آسوکه­ی مد تنبل…………………………………………………………………………… 74

3-16-آسوکه­ی مرد تاجر…………………………………………………………………….. 77

3-17-آسه نی……………………………………………………………………….. 80

3-18-آسیابان و روباه…………………………………………………………………………… 81

3-19-آفتاب و مهتاب………………………………………………………………………. 83     

3-20-آقا تنلگو………………………………………………………………………………….. 85

3-21-آقا جغده و خانم کبکه…………………………………………………………….. 87

3-22-آقا حسنک……………………………………………………………………… 89

3-23-آقا قلی …………………………………………………………………. 93

3-24-آقا موریز………………………………………………………………………………… 95

3-25-آقا موشه……………………………………………………………………………….. 96

3-26-آق تنلگی……………………………………………………………………………. 97

3-27-آکچل………………………………………………………………………………………………… 99

 3-28-آکچلک…………………………………………………………………………………………. 101

3-29-آگبوری………………………………………………………………………………………………… 106

3-30-آلبرزنگی……………………………………………………………………………………………. 108

3-31-آلتین توپ…………………………………………………………………………………………. 113

عنوان                                                                                       صفحه

3-32-آلمانجیر……………………………………………………………………………………… 117

3-33-آنخودک……………………………………………………………………………………………………… 119

3-34-آوچی محمد………………………………………………………………………………….. 121

3-35-آه…………………………………………………………………………………………………….. 124

3-36-آه دختر کوچک بازرگان ……………………………………………………………………… 127

3-37-آهووک…………………………………………………………………………………………… 131

3-38-آهوی لنگ……………………………………………………………………………………….. 135

3-39-ابراهیم………………………………………………………………………………….. 138

3-40-ابراهیم گاو چران………………………………………………………………………. 140

3-41-ابن ملیح……………………………………………………………………………… 144

3-42-احمد پادشاه……………………………………………………………………………… 146

3-43-احمد تجار……………………………………………………………………… 148

3-44-احمد خان و علی ولی…………………………………………………………………… 151

3-45-احمد صیاد……………………………………………………………………………… 156

3-46-احمد لمتی ……………………………………………………………………………………….. 159

3-47-احمد و گلعذار………………………………………………………………….. 161

3-48-اذان گو…………………………………………………………………………………. 163

 

 

3-49-اسب ………………………………………………………………………………………… 167

3-50-اسب ابر و باد……………………………………………………………………. 169

3-51-استاد اصیب ……………………………………………………………………….. 172

3-52-استاد بو علی …………………………………………………………………………………. 175

3-53-استخاره کن……………………………………………………………………………… 177

3-54-اسداله که هم دختر عموشو گرفت و هم دختر پادشاهو………………………… 178

3-55-اسرار خونه­ی داروغه­ی نا­نجیب……………………………………………………………………. 180

3-56-اسکندر کبیر ………………………………………………………………………………………. 182

3-57-اسکندر و آب حیات………………………………………………………………………… 185

 3-58-اشکر سره خاوا بو را دبنه آو…………………………………………………………….. 188   

3-59-اصفهانی و شهمیرزادی………………………………………………………………………. 190

3-60-افراد ساده­لوح……………………………………………………………………….. 192

3-61-افسانه…………………………………………………………………………………………. 194

عنوان                                                                                       صفحه

3-62-افسانه­ی لری ………………………………………………………………………….. 196

3-63-الاغ آوازه خوان و شتر رقاص…………………………………………………………… 198

3-64-الله وار دیوانی یوخ……………………………………………………………………………….. 200

3-65-امتحان رفقا………………………………………………………………………………………….. 202

3-66-امتحان سه پسر پادشاه در اصفهان………………………………………………………. 204

3-67-امدک یگن…………………………………………………………………………………………… 206

3-68-ام زر زور……………………………………………………………………………………… 208

3-69-امیر­زاده و عرب زنگی…………………………………………………………………………. 210

3-70-امیر زن است نه مرد، چشم­های امیر تو را کشت……………………………………. 214

3-71-امیر هنرمند………………………………………………………………………………………… 218

3-72-انار خاتون………………………………………………………………………………… 220

3-73-اندرز­های حکیمانه………………………………………………………………………… 223

3-74-انگشتری شاه عباس کبیر…………………………………………………………….. 227

3-75-انگله من، دنگله من، منگله من…………………………………………………. 229

3-76-اوستا ابراهیم…………………………………………………………………………. 230

3-77-اوغچه پرین………………………………………………………………………………. 232

3-78-این بز است یا خر……………………………………………………………….. 234

3-79-این رو می­گند بخیل ……………………………………………………………….. 236

3-80-این نمی­ماند………………………………………………………………………………….. 237

3-81-ای وای……………………………………………………………………………………………. 239

3-82-ای وای های………………………………………………………………………………. 242

3-83-بابا خار­کن …………………………………………………………………………………. 244

3-84-بادی که از ورامین نرمه­ی آردو می­برد……………………………………………… 246

3-85-بازرگان…………………………………………………………………………………… 248

3-86-بازرگان و قاضی و بهلول………………………………………………………… 250

3-87-باغبان و پرنده­ی کوچک…………………………………………………………… 252

3-88-باغبان و دختر پادشاه………………………………………………………………………. 253

3-89-باغ سیب………………………………………………………………………………………… 255

3-90-باغ گل زرد و باغ گل سرخ………………………………………………………………….. 258

3-91-باقر آهنگر…………………………………………………………………………………………… 261

عنوان                                                                                       صفحه

3-92-باوه بیل به­ته………………………………………………………………………………… 263

3-93-باهوشان………………………………………………………………………………………………. 265

3-94-بچه درویش………………………………………………………………………………. 267

3-95-بدکار به سزای خودش می­رسد………………………………………………………. 269

3-96-برادر عاقل و برادر دیوانه…………………………………………………………………… 271   

3-97-برادر عوض نداره……………………………………………………………………………… 273

3-98-برادر ناتنی و گنج آقا موشه……………………………………………………………….. 275

3-99-برا شیت و برا عاقل………………………………………………………………… 278   

3-100-برزگر و خرس…………………………………………………………………………….. 280

3-101-برگ ظلمات…………………………………………………………………………………………. 282

3-102-برگ مروارید…………………………………………………………………………………… 285

3-103-بز بزکان…………………………………………………………………………………………… 288

3-104-بز دروغ­گو……………………………………………………………………………………. 290

3-105-بزرگمهر………………………………………………………………………………………….. 292

3-106-بز ریش سفید……………………………………………………………………….. 294   

3-107-بز زنگوله پا…………………………………………………………………….. 296

3-108-بز فضول……………………………………………………………………………………………… 298

3-109-خر و گوساله و قوچ……………………………………………………………… 300

3-110-بللئوک، آوا­انداز، شلنگ انداز………………………………………………………. 301

3-111-بلال آقا…………………………………………………………………………………………… 303

3-112-بلبل………………………………………………………………………………………….. 307

3-113-بلبل………………………………………………………………………………………………….. 310

3-114-بلبل خیارک………………………………………………………………………………… 312

3-115-بلبل سر گشته………………………………………………………………………………. 315

3-116-بمونی و اسکندر………………………………………………………………….. 317

3-117-بنه­کی…………………………………………………………………………………….. 320

3-118-بوته­ی گل محمدی و هفت سرو……………………………………………………… 322

3-119- بوذرجمهر و خزانه­دار انوشیروان………………………………………………………… 324

3-120-بوعلی………………………………………………………………………………………….. 326

3-121-بوعلی سینا……………………………………………………………………….. 329

عنوان                                                                                       صفحه

3-122-بوعلی سینا و استاد…………………………………………………………….. 331

3-123- به دنبال فلک…………………………………………………………………………………… 333

3-124-بهرام قهرمان………………………………………………………………………………………… 335

3-125-بهلول و موش­های آهن­خوار…………………………………………………………….. 339

3-126-بهلول دانا……………………………………………………………………………………… 341

3-127-بهلول دانا و بازرگان………………………………………………………………………………. 343

3-128-بهلول دانا و خلیفه…………………………………………………………………. 345

3-129-بهلول دانا و خلیفه­ی بغداد………………………………………………….. 347

3-130-بهلول داننده و بهلول دیوانه…………………………………………………………… 350

3-131-بی­بی­له و چی­چی­له………………………………………………………………….. 352

3-132-بی­بی­لی­لی جان……………………………………………………………………………………. 353

3-133-بی­بی­ ناردونه………………………………………………………………………………… 356

3-134-بی­بی نگار و می­سس قبار………………………………………………………. 359

3-135-بی­غم دنیا……………………………………………………………………………………………. 363

فصل چهارم: نتیجه ­گیری…………………………………………………… 365

 منابع و مآخذ……………………………………………………………………… 380

 کلیات

­

­ 1-1-مقدمه

 بررسی و مطالعه در هر امری، ابتدا نیاز به شناخت جامع و دقیق از آن امر دارد. برای بررسی فرهنگ عامه به عنوان بخشی از فرهنگ هر جامعه­ای ابتدا باید تعریفی از فرهنگ ارائه داد. تعریف « فرهنگ» کار دشواری است و هرگز اتفاق نظری درباره آن وجود نداشته است.

در واژه­نامه­های فارسی به­ طور ضمنی به دو مفهوم اساسی فرهنگ که «ریشه» و «چشمه» باشد، اشاره شده است. این دو نکته دریافت و برداشتی از اندیشه­ها و تلقی عامه در بیان کاربرد این کلمه است. در این مورد در بعضی از این واژه­نامه­ها از قبیل فرهنگ جهانگیری، مجمع­ الفرس، لطایف اللغات، برهان قاطع، برهان جامع، نفیسی و … فرهنگ به شاخه­ درختی اطلاق شده است که آن را می­خوابانند و روی قسمتی از آن خاک می­ریزند، به­ طوری که سر شاخه از خاک بیرون باشد. مدتی به همین طریق می­گذرد تا شاخه بیخ برآورد و ریشه بدواند. آن­گاه آن شاخه را می­ کنند و در جای دیگری می­نشانند و با این روش درختی ریشه­دار و مستقل آماده­ی بهره ­برداری می­ شود. در بعضی دیگر از کتب لغت، فرهنگ را به معنی کاریز و قنات گرفته­اند، علاوه بر این­ها، فرهنگ به معنی ادب، عقل، دانش، بزرگی، حکمت، معرفت، علم، فضیلت و هم­چنین به کتابی که مشتمل بر لغات و معانی باشد نیز فرهنگ می­گویند (بیهقی،1367 :10 و9).

در آغاز سده­ی حاضر فرهنگ مفهوم تازه­ای یافت. ابتدا به مفهوم آموزش و پرورش و برابر کلمه­­یeducation، اما رفته رفته به مفهوم اصلی خود، یعنی آن­چه انگلیسی­ها culture می­گویند، به کار رفت. امروزه کلمه­ی فرهنگ معادل دقیقی برای کلمه­ی culture است و تمام سطوح معنایی آن را در بر­می­گیرد. با این حال در ارائه­ تعریفی دقیق از آن و این­که چه مواردی شامل فرهنگ می­ شود، همواره اختلاف نظر وجود داشته است. شاید بتوان یکی از جامع­ترین تعریف­ها را این دانست که

فرهنگ مجموعه­ی پیچیده­ای است شامل معارف، معتقدات، هنرها، صنایع، فنون، اخلاق، قوانین، آیین­ها و بالاخره تمام عادات، رفتارها و ضوابطی که فرد به عنوان عضو جامعه از جامعه­ خود فرامی­گیرد و در برابر آن جامعه وظایف و تعهداتی را برعهده دارد (روح­الامینی، 1380: 6).

اگر فرهنگ جامعه­ای را به پرنده­ای تشبیه کنیم،  فرهنگ رسمی و فرهنگ عامه دو بال آن پرنده هستند که برای شناخت بهتر و دقیق­تر جامعه شناخت هردوی آن­ها الزامی است. آن­چه در این میان قابل توجه است، این است که سرچشمه­ی همه­ی هنرها و دانش­ها مردم­اند و در میان مردم پدید آمده اند.

شما هر رشته­ از دانش­ها یا هنرها را که در نظر بگیرید، خواهید دید که این دانش روزی در میان مردم پدید آمده و به سعی دانشوران روز­ به روز رشد کرده و توسعه یافته و مدرسه­ها و دانشگاه­ها برای تدریس آن به فعالیت پرداخته­اند. این­گونه هنرها یا دانش­ها را دانش یا هنر مدرسی یا کلاسیک می­نامیم. در برابر هریک از این رشته­های دانش یا هنر رسمی یک رشته علم یا هنر عوامانه نیز وجود دارد. این دانش­ها در میان مردم پدید آمده و در آغوش ایشان پرورش یافته است و زاده­ی فکر و طبع ساده­ی مردمی است که برای تحصیل علم و ترقی دادن دانش به مدرسه نرفته و مکتب ندیده­اند (محجوب، 1383: 39-38).

با این وجود تحولات و طبقه ­بندی­های اجتماعی باعث شکاف و جدایی میان فرهنگ عوام و فرهنگ رسمی ­شد تا آن­جا که «سال­ها فقط طبقه­ی خواص و تحصیل­کردگان شهری را صاحب معرفت، دانش و هنر می­دانستند و طبقه­ی عوام و بی­سواد چه پیشه­وران ساده­ی شهری و چه کشاورزان روستایی را بی­بهره از دانش، هنر و معرفت تصور می­کردند. البته این امر پس از گسترش تحقیقات در زمینه­ مردم­شناسی و فولکلور تغییر کرد. پس از بررسی در اوضاع و احوال عامه­ی مردم دانسته شد که هر چند مردم عوام سواد و دانش مدرسی ندارند ولی از فرهنگی برخوردارند که اگر برتر از فرهنگ خواص نباشد، فروتر از آن هم نیست و حتی گاه در انتظام­بخشی به امور جامعه نافذتر از گروه برتر است» (نقل به تلخیص، بلوکباشی، 1388: 43و42).

1-1-1-فرهنگ عامه

فرهنگ مردم یا فرهنگ عامه ترجمه­ی کلمه­ی فولکلور (folklore) است. این کلمه را نخستین بار ویلیام جان- تامس با نام مستعار آمبروز مرتن پیشنهاد کرد. «folk  به گروهی از مردم اطلاق می­ شود که حداقل یک عامل مشترک و عمومی آن­ها را به یکدیگر پیوند دهد و lore سنت­های مشترکی است که خصوصیات جمعی اعضای گروهی را شکل می­دهد و هویت گروه را معین و مشخص می­ کند»(همان، 56).

   تعاریف متعدد و متفاوتی در مورد فولکلور گفته­اند؛ اما تعریف سی. اس. برن قابل توجه و تامل است. « فولکلور در واقع نحوه­ جهان­بینی و روان­شناسی انسان عامی و اندیشه­ی او در باب فلسفه، دین، علوم، نهادهای اجتماعی، تشریفات و جشن­ها، اشعار و ترانه­ها، هنرهای عامیانه و ادبیات شفاهی است»(بیهقی، 1367: 20). همان­گونه که از تعریف سی. اس. برن استنباط می­ شود، فرهنگ عامه به دلیل ریشه­ای که در جهان­بینی، روان­شناسی و اندیشه­ی مردم در موضوعات مختلف دارد،  هم چنین به دلیل پیوند با زندگی تولیدی و اجتماعی مردم و بیان تجربیات، آداب و سنت­های مرسوم یک جامعه به آن جامعه شخصیت و هویت می­بخشد. همین امر لزوم بررسی ابعاد آن را بیش از پیش پررنگ می­ کند. فرهنگ عامه ویژگی­هایی دارد که از آن جمله می­توان به پیوند با زندگی معیشتی و اجتماعی، سادگی و صمیمیت، امید و خوش­بینی و نوعی جامعه ­شناسی تعاون اشاره کرد.

   فرهنگ عامه معمولا شفاهی و نسل به نسل منتقل می­ شود، هرچند امروزه به دلیل ترس از، از بین رفتن این آثار گران­قدر سعی در مکتوب کردن این فرهنگ دارند. «­­فرهنگ عامه را به طور کلی می­توان به دو بخش آثار مادی و معنوی تقیسم کرد. آثار مادی شامل بناها، علائم، اشیاء منقول، صنعت و کسب، غذا و مکان­ها .آثار معنوی هم عبارتند از: عقاید، عادات و رسوم، علوم عامه و ادبیات»(بیهقی،1367:  73-76).

1-1-2-ادبیات عامه

ادبیات عامه به گمان بسیاری از فولکلور شناسان غنی­ترین بخش فرهنگ عامه است؛ چراکه تجلی­گاه فرهنگ اقوام، گروه­های مختلف اجتماعی و میراث معنوی نسل­های گذشته­ی مردم یک جامعه است. «ادبیات عامه به آثار تخیلی و ذوقی توده­ی مردم که به طور شفاهی و سینه به سینه از فردی به فرد دیگر و از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته است، گفته می­ شود»(بلوکباشی، 1388: 171). ادبیات عامه به دو صورت نظم و نثر در میان مردم رواج دارد و می­توان آن را به سه مجموعه­ی بزرگ داستانی، غیر داستانی و نمایشی تقسیم کرد.

    ادبیات داستانی، گونه ­هایی از ادبیات عامه مانند قصه، افسانه یا اسطوره و حکایت است. مهم­ترین بخش آثار داستانی را قصه تشکیل می­دهد، قصه­ها توده­ای­ترین هنر است که ضمن بیان مسائل اجتماعی و آرزوهای مردم گویای تخیل هنری مردم است. علاوه بر این­ها قصه­ها جایگاه مناسبی برای تصدیق و تایید آیین­های دینی، اخلاقی و فرهنگی جامعه و هم­چنین فضای مناسبی است که به وسیله­ آن می­توانند روحیه­ی مقاومت خود را در تحمل ناکامی­ها و در برابر نظام­های مستبد سیاسی تقویت کنند. قصه­ها مردم را به رفتارها و اعمالی که با ارزش­های اخلاقی-دینی سازگاری دارند، ترغیب می­ کند و از دیگر سو، آن­ها را از رفتارهای خلاف قاعده و ضد اخلاق باز می­دارد. موضوع دیگری که درباره­ی  قصه­ها می­توان گفت، پیوند ناگسستنی قصه­ها با اسطوره­هاست. مطلق­گرایی، نبرد دیرینه­ی خوبی و بدی اندیشه­هایی اسطوره­ای هستند که از ویژگی­های اساسی قصه­ها نیز به شمار می­آیند.

   ادبیات غیر داستانی شامل گونه ­هایی از ادبیات عامه است که جنبه­ قصه و داستان ندارد؛ اما مانند قصه­ها و افسانه­ها سرشار از نکات و حکمت­های بی­شمار است، مانند شعر، چیستان، مثل، لطیفه یا شوخی، متلک، اوراد و دعاها،