چکیده

بینامتنی یکی از گرایش­های نقد جدید به شمار می­رود که از تعامل میان متون بحث می­ کند. در این رویکرد نقدیکه به «تناصّ» نیز شهرت دارد، متن از لحاظ ارتباطی که با متن­های دیگر دارد مورد بررسی قرار می­گیرد، چرا که بر اساس این نظریه هیچ متنی مستقل نبوده، بلکه فراخوانی از متون دیگر می­باشد.گرچه نظریه­ی بینامتنی اشتراکات فراوانی با اصطلاحات بلاغت قدیم عربی از جمله اقتباس، تضمین، سرقات و… دارد، اما ناقدان معاصر تفاوت­هایی بین آن­ها قائلند.

یکی از حوزه های بینامتنی، «بینامتنی دینی» می­باشد که منظور از آن تداخل متن­های دینی منتخب از قرآن كریم، حدیث شریف، شخصیت­ها، حوادث، احکام و مفاهیم دینی با متن اصلی است به گونه­ ای كه این متون با ساختار متن اصلی هماهنگ بوده و هدف فكری یا هنری یا هردو را با هم ایفا كند.

نجیب الکیلانی(1995م)رمان­نویس، شاعر و نظریه­پرداز عرصه­ ادبیات اسلامی است. او آثارش را در راستای نشر مفاهیم اسلامی تالیف کرده و با تالیف تعداد زیادی رمان، کتاب و مقاله خدمات فراوانی به ادبیات اسلامی معاصر نموده است. رمان­های کیلانی آینه­ی تمام نمای عقاید اسلامی و دیدگاه ­های سیاسی و اجتماعی او می­باشند. او همچون نویسنده­ای متعهد از منابع اصیل اسلامی جهت پایه ریزی رمان­هایش الهام می­گیرد و در آثارش پیام استقلال، آزادی و بازگشت به هویت اسلامی برای جوامع اسلامی را دارد.

کیلانی دو رمان تاریخی «عمالقة الشمال» و«لیالی ترکستان» را پیرامون بحران­هایی که نیجریه و ترکستان شرقی در قرن بیستم شاهد بودند، تالیف کرده است. و در آن­ها با رویکرد اسلامی خود، عقاید، مفاهیم و دیدگاه ­های اسلامی خود را بیان نموده است. بینامتنی دینی در این دو رمان در دو سطح مستقیم و غیر مستقیم جریان دارد.

بینامتنی مستقیم شامل، بینامتنی با قرآن، احادیث نبوی، شخصیت­های دینی، حوادث تاریخ اسلام و احکام شرعی می­باشد.او غالبا آن دسته از مفاهیم را به طور مستقیم در رمان آورده است که هرکدام به نوبه­ی خود یک اصل مهم اسلامی به شمار می­روند، همچنین او شخصیت­های دینی و نیز حوادث تاریخی ویژه­ای را برای راساندن پیام خود به مخاطب انتخاب نموده است.

در بینامتنی غیر مستقیم نیز نویسنده در قالب نماد و نقاب به بیان دیدگاه ­های اسلامی خود پرداخته است. از جمله این نمادها نام رمان­ها و توصیف برخی حالات و شخصیت­ها می­باشد که در حیطه­ی بینامتنی غیر مستقیم قرار می­گیرند. علاوه بر این کیلانی برای ابراز عقاید اسلامی خود نقاب شخصیت­های رمانرا بر چهره زده است. اودر این زمینه تنها به نقاب یک شخصیت بسنده نمی­ کند بلکه از نقاب شخصیت­های مختلف رمان برای بیان دیدگاه ­های خود سود می­برد.

————

کلیدواژه: ادبیات داستانی، بینامتنی دینی، نجیب کیلانی، عمالقة الشمال، لیالی ترکستان

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                                  صفحه

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل اول (مقدمه و کلیات تحقیق) ……………………………………………………………………………….	1
1-1 مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………	1
1-2 بیان مسأله و سؤالات تحقیق……………………………………………………………………………………………………..	3
1- 3 پیشینه و ضرورت تحیقیق ……………………………………………………………………………………………………….	5
1-4 اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………..	7
1-5 روش تحقیق …………………………………………………………………………………………………………………………	7
فصل دوم (تعاریف) ……………………………………………………………………………………………………	8
2-1 نگاهی به زندگی و آثار نجیب کیلانی………………………………………………………………………………………..	8
2-1-1 زندگی نجیب کیلانی………………………………………………………………………………………………………….	8
2-1-2 رویکرد اسلامی نجیب الکیلانی در نویسندگی………………………………………………………………………..	12
2-1-3  آثار کیلانی……………………………………………………………………………………………………………………..	15
2-1-3 جایگاه نجیب کیلانی در ادبیات معاصر عربی………………………………………………………………………….	16
2-2 بینامتنی………………………………………………………………………………………………………………………………..	18
2-2-1مفهوم بینامتنی از نظر لغوی…………………………………………………………………………………………………..	18
2-2-2 مفهوم بینامتنی از نظر اصطلاحی……………………………………………………………………………………………	19
2-2-3 جایگاه بینامتنی در نقد غرب………………………………………………………………………………………………..	21
2-2-4جایگاه بینامتنی در نقد عربی………………………………………………………………………………………………….	24
2-2-5 انواع بینامتنی………………………………………………………………………………………………………………………	26
2-2-6 نقاب………………………………………………………………………………………………………………………………..	29
2-2-7 بینامتنی دینی……………………………………………………………………………………………………………………….	30
فصل  سوم  (تجزیه و تحلیل)………………………………………………………………………………………..	33
3-1تحلیل بینامتنی دینی در رمان«عمالقة الشمال»………………………………………………………………………………….	33
3-1-1خلاصه­ای از حوادث رمان……………………………………………………………………………………………………..	33
3-1-2 نگاهی به سبک هنری و رویکرد اسلامی در این رمان………………………………………………………………..	35
3-1-3بینامتنی مستقیم(سطحی)……………………………………………………………………………………………………….	37
3-1-3-1بینامتنی با قرآن کریم………………………………………………………………………………………………………..	37
3-1-3-1-1 بینامتنی صریح………………………………………………………………………………………………………….	38
3-1-3-1-2 بینامتنی ضمنی……………………………………………………………………………………………………………..	46
3-1-3-2 بینامتنی با داستان­های قرآن………………………………………………………………………………………………..	50
3-1-3-2-1 داستان حضرت موسی (ع)…………………………………………………………………………………………….	50
3-1-3-2-2 داستان حضرت نوح (ع)……………………………………………………………………………………………….	51
نه 3-1-3-2-3 داستان حضرت یوسف (ع)………………………………………………………………………………………….	52
3-1-3-2-4 داستان حضرت یونس (ع)……………………………………………………………………………………………..	53
3-1-3-2-5 داستان مریم (ع)…………………………………………………………………………………………………………	54
3-1-3-3 بینامتنی با احادیث نبوی ……………………………………………………………………………………………………	55
3-1-3-3-1 بینامتنی صریح…………………………………………………………………………………………………………….	55
3-1-3-3-2 بینامتنی ضمنی…………………………………………………………………………………………………………….	58
3-1-3-4 بینامتنی با شخصیت اصحاب(رض)…………………………………………………………………………………….	60
3-1-3-4-1بینامتنی با شخصیت اصحاب با قومیت­های مختلف……………………………………………………………..	60
3-1-3-4 -2بینامتنی با شخصیت شهدای اصحاب ……………………………………………………………………………..	61
3-1-3-5 بینامتنی با حوادث تاریخ اسلام…………………………………………………………………………………………..	62
3-1-3-5-1 جنگ­های ردّه…………………………………………………………………………………………………………….	62
3-1-3-5-2 غزوه­ی بدر…………………………………………………………………………………………………………………	63
3-1-4بینامتنی غیر مستقیم (عمیق)……………………………………………………………………………………………………	63
3-1-4-1 نماد………………………………………………………………………………………………………………………………	64
3-1-4-1-1 عمالقة الشمال…………………………………………………………………………………………………………….	64
3-1-4-1-2محله­های تازه ساخت شهر……………………………………………………………………………………………..	65
3-1-4-1-3 زبان عربی…………………………………………………………………………………………………………………..	65
3-1-4-1-4 جاماکا……………………………………………………………………………………………………………………….	66
3-1-4-2 نقاب…………………………………………………………………………………………………………………………….	67
3-1-4-2-1 نقاب«عثمان أمینو»………………………………………………………………………………………………………..	67
3-1-4-2-2 نقاب«شیخ عبدالله»……………………………………………………………………………………………………….	68
3-1-4-2-3 نقاب «نور»…………………………………………………………………………………………………………………	69
3-1-4-2-4 نقاب«أحمدو بیللو»……………………………………………………………………………………………………….	70
3-2تحلیل بینامتنی دینی در رمان«لیالی ترکستان»…………………………………………………………………………………	71
3-2-1خلاصه­ای از حوادث رمان……………………………………………………………………………………………………..	71
3-2-2 نگاهی به زبان، سبک و رویکرد اسلامی در این رمان………………………………………………………………..	75
3-2-3بینامتنی مستقیم (سطحی)……………………………………………………………………………………………………….	76
3-2-3-1بینامتنی با قرآن کریم………………………………………………………………………………………………………..	76
3-2-3-1-1 بینامتنی صریح…………………………………………………………………………………………………………….	76
3-2-3-1-2 بینامتنی ضمنی……………………………………………………………………………………………………………..	80
3-2-3-2 بینامتنی با احادیث نبوی ……………………………………………………………………………………………………	83
3-2-3-3 بینامتنی با احکام شرعی…………………………………………………………………………………………………….	85
3-2-3-3-1 جایگاه«فتوی»…………………………………………………………………………………………………………….	85
3-2-3-3-2 تحریم ازدواج با کفار……………………………………………………………………………………………………	85
3-2-3-3-3 استحباب اذکار قبل از خواب ……………………………………………………………………………………….	86
ده 3-2-4بینامتنی غیر مستقیم(عمیق)……………………………………………………………………………………………………..	87
3-2-4-1 نماد………………………………………………………………………………………………………………………………	87
3-2-4-1-1 شب(نور) و تاریکی……………………………………………………………………………………………………..	87
3-2-4-1-2 زبان عربی………………………………………………………………………………………………………………….	88
3-2-4-1-3 چنگیزخان وفرزندانش………………………………………………………………………………………………….	89
3-2-4-2  نقاب…………………………………………………………………………………………………………………………….	89
3-2-4-2-1 نقاب«امیر قومول»…………………………………………………………………………………………………………	89
3-2-4-2-2 نقاب«خوجه نیاز»…………………………………………………………………………………………………………	90
3-2-4-2-3 نقاب«ژنرال باتور»………………………………………………………………………………………………………..	91
3-2-4-2-4 نقاب«مصطفی»…………………………………………………………………………………………………………….	91
3-3 مقایسه­ بینامتنی دینی رمان«عمالقة الشمال» با «لیالی ترکستان»…………………………………………………………	93
فصل چهارم نتیجه ­گیری ……………………………………………………………………………………………..	95
ملخص البحث ………………………………………………………………………………………………………….	99
فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………………….	109
چکیده انگلیسی …………………………………………………………………………………………………………	115

مقدمه 

سپاس و ستایش برای خداوند عالمیان و درود و سلام خدا بر رسول اکرم و خاندان پاک و اصحاب بزرگوارش؛

با عنایت به کارکردهای وسیع ادبیات به جرأت می­توان ادعا کرد که ادبیات اسلامی در طول تاریخ یکی از تاثیر گذارترین عوامل در نهضت امت اسلامی بوده است.در دوران معاصر نیز حجم وسیع کارهای ادبی اسلامی اعم از شعر، رمان، داستان، نمایشنامه و فیلم نامه­هایی که در خدمت اهداف دعوت اسلامی نوشته شده ­اند، شاهد بر این مدعاست. اگر چه دوران سیاه سلطه­ی دیکتاتورهای مستبد وابسته به شرق و غرب در تاریخ معاصر اسلام یک تراژدی غمناک شمرده می‌شود اما همین اوضاع از جهتی سبب پیدایش، رشد و تکامل ادبیاتی اسلامی با قابلیت­های فراوانی شد که آن را از قالب کلاسیک خود وارد عرصه های نو ادبیات نمود که این روند رشد و تکامل همچنان ادامه دارد و روز به روز افق­های تازه­ای را در می­نوردد.

آموزه­های اسلامی اعم از آیات مبارک قرآن و سنت صحیح نبوی و نیز میراث اسلامی اعم از علوم تفسیر، فقه، تاریخ و… ظرفیت­های زیادی برای الهام گیری یک هنرمند جهت پایه ریزی یا غنی سازی اثر ادبی فراهم می‌آورد و اگر گام را فراتر نهیم باید بگوییم هنرمند مسلمان به حکم باورهایش آموزه­های اصیل اسلام را تنها منبع سعادت گمشده­ی بشر می­داند و رسالت او در جایگاه یک هنرمند موحد رساندن همین پیام به مخاطبان است اما آنچه که در این بین اهمیت دارد این است که به مقتضای هر دوره، از بهترین قالب و زیباترین اسلوب­ها برای نیل به این هدف بهره جوید.

در دوران معاصر، رمان یکی از شایع­ترن انواع فنون ادبی به شمار می­رود و هر روز آثار تازه­ای با رویکردهای متفاوت ظهور می‌کند و هر یک به نوبه­ی خود حامل مضامین فکری، اجتماعی، اخلاقی ویژه­ای می‌باشند. در این پژوهش هم دو اثر داستان نویس مشهور اسلامی «نجیب الکیلانی» -رحمه الله- مورد بررسی قرار گرفته است. انتخاب آثار کیلانی به عنوان موضوع این پژوهش چند دلیل عمده داشت؛ یکی  اینکه کیلانی هنرمندی فرامنطقه­ای است، به این معنا که آثارش غالبا تعبیری از هویت، دین، فرهنگ، زبان، مسائل و بحران­ها، خواسته ­ها و امید و آرزوهای ملت­های اسلامی است. دیگر اینکه او با آگاهی وسیع از تاریخ و منابع اصیل اسلام و نیز با معلومات وسیعش در زمینه­ ادبیات و مکاتب ادبی و فنون داستان نویسی،همچنین با تجربه­ی عملی به عنوان دعوتگری منادی بیداری اسلامی، هنرش را در راستای خدمت به اهداف والای اسلام قرار داده است. سبب دیگر این انتخاب این بود که در مقایسه با ادبای غیر اسلامی که آثارشان همیشه مورد توجه محافل نقدی بوده و معمولا موضوع پژوهش­ها قرار می­گیرند، آثار هنرمندان اسلامی و به ویژه نجیب الکیلانی –به عمد یا غیر عمد-  بسیاری از اوقات مورد اغفال قرار گرفته است و کمتر در مورد این آثار تحقیقات صورت می­گیرد. برای همین است که می‌بینیم حجم پژوهش­های انجام شده بر روی آثار کیلانی در مقابل حجم انبوه تولید ادبی که داشته بسیار ناچیز است.

در این تحقیق دو رمان «عمالقة الشمال » و «لیالی ترکستان» از میان آثار کیلانی برای نقد انتخاب شده است.انتخاب این رمان­ها به این دلیل بود که موضوع این دو رمان در واقع در ذات خود ندای بیداری اسلامی و رهایی از سلطه­ی بیگانه­گان و وابستگی را در میان مسلمانان سر می­ دهند که به نوعی همساز با تحولات اخیر جهان اسلام است. باورها، افکار و اندیشه­ها، خواسته ­ها، چالش­ها و بحران­ها و بیم و امیدهای مطرح شده در این دو رمان مضمون برخیاز شعارهایی بود که مسلمانان در کشورهای تونس، مصر، لیبی، یمن و سایر کشورهای اسلامی سر می­دادند.

در نقد این دو رمان از رویکرد نقدی «بینامتنیت» استفاده شده است. اما به علت گستردگی حوزه­ بینامتنیت در یک اثر ادبی و کثرت صداهای مختلف در یک اثر داستانی، در این پژوهش از دریچه­ی«بینامتنی دینی» به تحلیل این دو اثر پرداخته­ایم.

این پژوهش در چهار فصل تدوین شده است.

فصل اوّل شامل مقدمه و کلیات تحقیق اعم از بیان مسأله، سؤالات تحقیق، پیشینه و ضرورت انجام تحقیق و روش انجام تحقیق می­باشد.