فهرست  مطالب:

 عنوان                                                                                                                                      صفحه

فصل اول: کلیات

1 -1 – شرح وبیان مسئله ………………………………………………………………………………………………………………………..2

1-2 – پیشینه تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………………3

1-3 – سوال اصلی ……………………………………………………………………………………………………………………………………5

1 -4 – فرضیه تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………………6

1-5 – روش تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………………….6

1-6 – تعریف عملیاتی متغیرهای فرضیه تحقیق …………………………………………………………………………………….6

1-7 -روش آزمون فرضیه اصلی ……………………………………………………………………………………………………………….6

1-8 – دامنه زمانی مکانی………………………………………………………………………………………………………………………….7

1-9 – ضرورتها و اهداف …………………………………………………………………………………………………………………………..7

1-10 – اهمیت موضوع …………………………………………………………………………………………………………………………….7

1-11 – سازماندهی مطالب ………………………………………………………………………………………………………………………8

فصل دوم: مدلهای تصمیم گیری در سیاست خارجی

2-1 – مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………………………….11

2-2 – تصمیم گیری، معنا و مفهوم………………………………………………………………………………………………………..12

2-3 – تصمیم گیری در سیاستگذاری دفاعی- امنیتی …………………………………………………………………………13

2-4 – الگوی بازیگر عقلانی …………………………………………………………………………………………………………………..18

2-5 – الگوی فرایند سازمانی ………………………………………………………………………………………………………………..23

2-6 – الگوی سیاستهای حکومتی………………………………………………………………………………………………………….26

2-7 – الگوی تصمیم گیری تکثرگرا……………………………………………………………………………………………………….28

فصل سوم: استراتژی دفاعی ایالات متحده امریکا

3-1 – مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………………………….43

عنوان                                                                                                                                          صفحه

 

3-2 – استراتژی دفاعی ایالات متحده ……………………………………………………………………………………………………44

3 -3 – استـراتژی دفاعـی ایالات متـحده از جنـگ جـهانی دوم تا پایان جنــگ سـرد: بازدارندگـی

سد نفوذ……………………………………………………………………………………………………………………………………….48

3-4- استـراتژی دفــاعی ایالات متــحده از پایان جنــگ سرد تا سال 2000 مـیلادی: سردرگمی

برنامه ریزی ……………………………………………………………………………………………………………………………….51

3-5 – اسـتراتژی دفـاعی ایالات متـحده در دوره جـرج واکر بوش (سال 2000 تا 2008 میلادی

جنگ پیشگیرانه و پیش دستانه ……………………………………………………………………………………………….56

فصل چهارم: نقش مجتمع های نظامی- صنعتی درسیاستگذاری دفاعی ایالات متحده امریکا دردوره ریاست جمهوری جورج واکر بوش(بوش پسر)

4-1 – مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………………………….66

4-2 – تعریف و مفهوم مجتمع های نظامی- صنعتی……………………………………………………………………………..66

4-3 -تاریخچه ظهور و قدرت گیری مجتمع های نظامی- صنعتی……………………………………………………….70

4-4 – تداخل اعضای مجتمع های نظامی- صنعتی و سیستم دولتی ایالات متحده امریکا…………………79

4-5 – نومحافظه کاران و کابینه بوش……………………………………………………………………………………………………..89

4-6 – تحول در سیاست خارجی ایالات متحده امریکا بعد از حادثه 11 سپتامبر 2001…………………… 99

4-7 – افزایش سریع هزینه های نظامی ایالات متحده در سالهای2000 تا    2008…………………………….104

فصل پنجم: نتیجه گیری

 

 

5- نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….115

منابع………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………127

   

فهرست اشکال

 عنوان                                                                                                                                         صفحه

شکل2- 1 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….34

شکل4-1………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….78

شکل4-2……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….105

شکل4-3……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….106

شکل4-4……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….108

شکل4-5……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….110

 

 فصل اول

کلیات

 

1-1 – شرح و بیان مسئله:

از جنگ دوم جهانی به بعد، طبقات استثمارگر جوامع سرمایه­داری عمدتا با تهدید یا با بکارگیری قوه قهریه سعی می­ کنند به اهداف و امیال خود در جهان دست یابند. بدین خاطر امروزه یکی از پایه­های  اساسی قدرت نظام سرمایه­داری را دستگاه عریض و طویل ارتش و نیروهای مسلح تشکیل می­دهد. دستگاه دیوانسالاری نظامی، که با اختلافات جزیی، چه از لحاظ تجهیزات و چه از لحاظ تشکیلات و چه از لحاظ پرسنل در تمام کشورهای سرمایه­داری بطور فزاینده­ای در حال رشداست.

دیتر زینگهاوس استاد علوم سیاسی دانشگاه فرانکفورت اصطلاح مجتمع های نظامی- صنعتی را به جای میلیتاریسم بکار برد و دلیل او این بود که اگر در گذشته جدایی و تفکیک بین جامعه، ارتش و سیاست امکان  پذیر بود و حتی بررسی آن از جنبه­ های مختلف با اهمیت و ضروری بود ولی اینها در عمل و تئوری اهمیت خود را از دست داده است و بهتر است به جای اصطلاح میلیتاریسم از اصطلاح مجتمع های نظامی- صنعتی که بیانگر واقعیتهای جوامع سرمایه­داری معاصر است، استفاده کرد. منظور زینگهاوس از این اصطلاح روابط پیوسته و سودجویانه بین برگزیدگان بخشهای سیاست،اقتصاد، ارتش، علوم و تکنولوژی است که با همکاری و پشتیبانی متقابل موضع خود را برای تامین منافع مشترک در دولت و جامعه بطور مستمر و بطور غیرقابل کنترلی مستحکم کرده ­اند(ازغندی،1364 :29).

ایالات متحده امریکا همانند امپراتوری­های گذشته از قدرت نظامی بارها برای دستاوردهای اقتصادی، ارضی وغیر ارضی استفاده کرده است. تردیدی نیست که دستاوردهای اقتصادی امریکا ناشی از جنگ در ایجاد دوره دیرپای توسعه اقتصادی این کشور پس از جنگ جهانی دوم دخیل بوده است.به نظر می رسد که در سالهای اخیر بویژه در جهان پساجنگ سرد الگوی دستاوردهای اقتصادی ناشی از عملیات نظامی امپریالیستی تا اندازه­ای دگرگون شده است. صرفنظر از مسائل اخلاقی، اردوکشی­ها و عملیات نظامی امریکا حتی به دلایل اقتصادی امپریالیستی نیز به صرفه نیست. در واقع، تشدید توسعه­طلبیها و جنگ­های امریکا رفته رفته پر هزینه­تر و از دیدگاه منافع ملی اسرافکارانه و کمرشکن است. پس اگر الگو یا تجربه امپریالیسم بیانگر علت تشدید جنگ­های نظامی امریکا در سالهای اخیر نیست، پس توضیح اینگونه تاخت و تازها چگونه است؟

برخی تحلیلگران ­­دلیل این توسعه­طلبی­ها را به قدرت رسیدن گروه به اصطلاح ارتش­گرایان نومحفظه­کار می­دانند، برخی این توسعه­طلبی­های امریکا را به ویژگی­های جورج بوش و راه و رسم وی در سیاست وتمایل او به مغتنم شمردن منزلت خود در مقام رئیس جمهور  زمان جنگ نسبت می دهند. برخی نیز استدلال می­ کنند که این سیاست حداقل در خاورمیانه بوسیله لابی­های صهیونیست تعیین می شود.

در این پژوهشدر پی بحث در مورد چگونگی و میزان تاثیرگذاری مجتمع های نظامی- صنعتی بر سیاست­گذاری دفاعی ایالات متحده امریکا در دوره ریاست جمهوری جورج بوش پسر هستیم. بدین صورت که این گروه منافع تاثیرگذار در سیاست، سیاست خارجی و سیاست دفاعی ایالات متحده، در محیط تکثرگرای جامعه امریکا در رقابت با سایر گروه های منافع چگونه و از چه روش هایی توانسته است در فرایند تصمیم­ گیری­ های کلان این کشور نفوذ کند و به چه مقدار این تصمیمات را به سمت منافع گروهی خود هدایت کند. و بالاخره اینکه چقدر توانسته به اهداف گروهی خود دست پیدا کند و ابزارهایی که استفاده کرده کدامند.

 

1-2- پیشینه تحقیق:

مباحث مربوط به اقتصاد سیاسی نظامی­گری  قدرتهای بزرگ بخصوص جمهوری آلمان فدرال، شوروی و ایالات متحده امریکا دیر زمانی است که در محافل دانشگاهی در جریان است و این تحقیقات توانسته است زوایای پنهانی از دلایل سیاستهای نظامی این کشورها را روشن سازد ولی این مطالعات هنوز نتوانسته است بسیاری از پیچیدگی­های این سیاستها و روابط پیچیده بین سیاستمداران ، نظامیان وگروه های صنعتی تسلیحاتی را در کشورهای سرمایه­داری بزرگ، بویژه ایالات متحده را کشف کند.شرحی از مطالعاتی را که در این زمینه صورت گرفته و به نحوی مرتبط به موضوع بحث ما است را در زیر بیان کرده­ایم.

علیرضا ازغندی در پژوهشی با عنوان ” مجتمعهای نظامی- صنعتی”پس از تعریف این اصطلاح، به بررسی وجود و نقش این پدیده در امریکا ، شوروی و آلمان می ­پردازد و می­گوید که در جنگ دوم جهانی رابطه بسیار نزدیکی بین نظامیان و صنایع تسلیحاتی ایجاد شده که توسط رهبران سیاسی قابل کنترل نبود.بعد از جنگ هم نظامیان تسلط خود را بر فرایند تصمیم ­گیری سیاست خارجی و امنیتی امریکا حفظ کردند و هر روزه این اتحاد  درآمد شهروندان بیشتری را وابسه به امور نظامی می کند.  نویسنده در این کتاب به بررسی کلی وضعیت نظامی­گری پیش آمده در سیاست و جامعه ایالات متحده و دو کشور دیگر می ­پردازد و مخصوصا در مورد امریکا به مسائل کلان و بوجود آمده با دیدی کلان توجه دارد و  به مصادیق عینی ، دلایل و چگونگی بوجود آمدن این وضعیت نمی پردازد(ازغندی،1364).

اسماعیل حسین زاده، استاد دانشگاه دریک ایالت آیوا امریکا در پژوهشی باعنوان”اقتصاد سیاسی
نظامی­گری امریکا”به بررسی نفوذ گروه نظامی- صنعتی بر سیاست خارجی ایالات متحده و کشاندن  امریکا به جنگ، بخصوص در دوره جرج بوش پسر پرداخته است. او در این کتاب این ایده را مطرح می سازد که امپریالیسم انگلی ارتش­سالارانه بطور فزاینده­ای تبدیل به هدف قائم به ذاتی شده که دیگر ارتش­سالاری و فعالیت مجتمع های نظامی- صنعتی در راستای منافع ملی امریکا نیست بلکه این ارتش سالاری در سیاست خارجی و فعالیت این گروه ها برای منافع خود است، حتی اگر در جهت منافع ملی امریکا نباشد( حسین زاده،1389).

نویسنده، این مجتمع ها را نیروی بزرگ و هژمون سیاست ایالات متحده می داند و چنین می اندیشد که این مجتمع ها سیاست ایالات متحده را بدون هیچ مانعی در جهت منافع خود هدایت می کند. ولی در جامعه تکثرگرای امریکا گروه های منافع و نیروهای متعددی وجود دارند که قدرت کافی برای جلوگیری از یکه تازی های این گروه و هر گروه دیگر را دارند و چنانکه شاهدیم گروه نومحافظه کاران سالها قبل از ریاست جمهوری بوش پسر برنامه های خود را تهیه کرده بودند و در اتحاد پیچیده با صاحبان صنایع نظامی سعی در کشاندن سیاست ایالات متحده به سمت نظامی گری دلخواه خود داشتند ولی تا سالهای ریاست جمهوری بوش و دقیقتر تا لحظه حادثه یازده سپتامبر، به دلیل مقاومت و عدم قبول سیاستهایشان بوسیله نیروهای فعال عرصه عمومی امریکا توان اجرای سیاستهای خود را نداشتند.

جی پاول دان و الیزابت اسکانز در پژوهشی با عنوان”مجتمع نظامی- صنعتی” به بررسی سرچشمه و پایه های تئوریکی این مفهوم و تشریح مفاهیم اساسی آن در جنگ سرد و توسعه­های ساختاری، تاثیرات و تحولات اساسی آن بعد از جنگ سرد می پردازند. آنها استدلال می کنند که تغییرات اساسی در طبیعت و اندازه مجتمع های نظامی- صنعتی بوجود آمده ولی درجه بالایی از تداوم در این مجتمع ها وجود دارد و نگرانی آیزنهاوردر مورد این مجتمعها بی­ربط به ساختاربندی دوباره این مجتمعها بعد از جنگ سرد نیست. ولی این نویسندگان به موضوع نمی پردازند که نقش این مجتمع ها در پیشبرد این ادامه و تغییر خود چگونه است و چگونه خود باعث بازتولید قدرتش می شود. نویسندگان این مقاله بیشتر به مسائل فنی و سیاسی رشد مجتمع ها می پردازند و کمتر به موضوعات سیاسی و اقتصاد سیاسی این موضوع پرداخته اند(Dunne&Skone,2009).

سرهنگ جیمز ار رالف در پژوهشی با عنوان “بررسی قابلیت‌های صنعت پایه دفاعی ایالات متحده امریکا برای پشتیبانی وزارت دفاع در شرایط در حال تغییر جنگ” به بررسی صنعت پایه دفاعی ایالات متحده امریکا برای پشتیبانی نیازهای امنیت ملی این کشور در قرن 21 می ­پردازد و توصیه­هایی را برای فراهم کردن زمینه برای شرکتهای انعطاف پذیر و سازوار برای حمایت از صنعت پایه دفاعی امریکا پیشنهاد می­ کند.  وی
می­گوید در جهانی که در حال تغییر است و اندازه و طبیعت عملیات نظامی در حال تغییر است، وزارت دفاع به توسعه طرق متفاوت برای شکل دادن به صنعت پایه دفاعی امریکا نیاز دارد. وزارت دفاع باید شرایط رقابتی را برای شتاب دادن به تحول صنعت پایه دفاعی برای فراهم کردن توانایی های نوآورانه و قدرتمندانه­تر برای امریکا در جنگ درحال دگرگونی ایجاد کند­. این مقاله نیز به مسائل فنی و اقتصادی می پردازد و از این زاویه به مـوضوع نگـاه می کـند و سعـی در پرداختـن به زوایای مهـمتر این پدیده که مـوضـوعات سـیاسـی،

اجتماعی و نظامی آن است نمی پردازد(Ralph,2004).

جاستین­بالداسیر­و­اریک­بریور­از­اعضای­موسسه­پژوهش­سیاست­هسته ای­در­پژوهشی­با­عنوان”
ریشه ­های سیاسی، عقلی و استراتژیک سیاست هسته ای حال حاضر ایالات متحده امریکا : پروژه قرن جدید امریکایی”  به بررسی سیاست دفاعی ایالات متحده و تغییرات ایجاد شده در آن در دوره جرج بوش
می پردازد. آنها استدلال می­ کنند که کابینه بوش تغییرات مهمی را که در سیاست دفاعی امریکا با تمرکز بر تروریسم بعد از یازده سپتامبر ایجاد کرده از پروژه­ای به نام قرن جدید امریکایی ( که با عنوان بازسازی دفاعی امریکا منتشر شده ) برگرفته شده است. آنها ادعا می­ کنند که این سیاست دنیا را از پروژه خلع سلاح و غیرنظامی سازی که در دهه قبل پیش برده می شد بسیار دور می­ کند. آنها میگویند که پروژه بازسازی دفاعی امریکا تاثیرات یک بخش غیرانتفاعی را به دولت و شکل دادن شبکه ای از ایده ها و افراد به سیاست عمومی را نشان می دهد(Baldassare & Brewere,2004). این پژوهش از زاویه خوبی به سیاست دفاعی ایالات متحده می پردازد که گروه نومحافظه کاران با رسیدن به قدرت در دوره بوش از گزارشها و اسناد جاه  طلبانه خود در طول دوره ریاست جمهوری بوش استفاده کردندکه باعث افزایش نظامی گری و رشد نقش مجتمعهای نظامی صنعتی در جامعه و اقتصاد امریکا شدند. ولی بحثی از رابطه پیچیده مجتمع ها با نومحافظه کاران در دوره بوش و تداخل اعضای آن با مجتمع ها ، پیش نمی کشد.

این کتابها و مقالات هرکدام از زوایای مختلف به بحث در مورد مجتمع های نظامی- صنعتی پرداخته اند و تاثیر این مجتمع ها را بر  جامعه ایالات متحده و سیاستگذاری این کشور را بررسی کرده اند؛ ولی مسئله ای که وجود دارد روابط پیچیده این مجتمع ها  با بخشهای مختلف جامعه امریکا، اعم از ارتش، دولت، نهادهای پژوهشی و تحقیقاتی، روزنامه ها، کنگره، دانشگاه ها، نیروی کار و بخشهای دیگر جامعه امریکاست که با رابطه اندام واری که با این بخشها دارد، این نهادها با پروسه پیوسته به هم و متداخلی به هم  وابسته شده اند.

در این پژوهش ما سعی داریم به این موضوع بپردازیم که بین این گروه ها که در طی زمان و در راستای همکاری هایی که با هم انجام داده اند، چه نوع رابطه ای بین آنها بوجود آمده که اتخاذ رویه های تهاجمی در سیاست خارجی و به طور خاص در سیاستگذاری دفاعی ایالات متحده به سود گروه هایی مثل کارخانجات تولید سلاحها و سیاستمداران طرفدار یکجانبه گرایی سیاست خارجی امریکا است. از طرفی بخشهای دیگری مثل اعضای کنگره، نهادهای پژوهشی و دانشگاهی چگونه و به چه دلیل با مجتمع های نظامی- صنعتی همکاری می کنند؛ و چگونه و به چه علت نیروی کار عظیمی در سراسر امریکا به بخش صنعتی مجتمع ها وابسته شده اند.

 

فصل اول: كلیات……………………………… 1

1-1- مقدمه…………………………….. 2

1-2- تعریف موضوع…………………………….. 2

1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق……………………………… 4

1-4- اهداف تحقیق……………………………… 5

1-5- سوالات تحقیق……………………………… 5

1-6- فرضیه های تحقیق……………………………… 7

1-7- قلمرو تحقیق……………………………… 8

1-7-1- بعد موضوعی……………………………. 8

1-7-2-بعد زمانی…………………………….8

1-7-3-بعد مكانی……………………………. 8

1-8- کاربردهای متصور از تحقیق……………………………… 9

1-9- محدودیت‌های تحقیق……………………………… 9

1-10- واژگان عملیاتی تحقیق……………………………… 9

1-10-1- تحلیل رفتگی (فرسودگی شغلی)……………………………. 9

1-10-2- فشار روانی……………………………… 10

1-10-3- شخصیت………………………………. 10

1-10-4- مسخ شخصیت………………………………. 10

1-10-5- فرسودگی هیجانی……………………………… 11

1-10-6- کاهش کفایت شخصی……………………………… 11

1-10-7- برونگرایی…………………………….11

1-10-8- توافق‌پذیری……………………………… 12

1-10- 9- وجدان کاری…………………………….. 12

1-10-10- ثبات هیجانی……………………………… 13

1-10-11- گشودگی……………………………… 13

1-11- پیشینه و جنبه نوآوری تحقیق……………………………… 13

فصل دوم: ادبیات تحقیق……………………………… 18

2-1- بخش اول: شخصیت………………………………. 19

2-1-1- تعریف شخصیت………………………………. 19

2-1-2- منشا شخصیت………………………………. 20

2-1-3- دیدگاه‌های شخصیت………………………………. 26

2-1-3-1- دیدگاه‌های روان‌کاوی……………………………… 26

2-1-3-2- دیدگاه‌ رفتاری و دیدگاه شناختی اجتماعی……………………… 26

2-1-3-3- دیدگاه‌های انسانگرا …………………………….27

2-1-3-4- دیدگاه‌های صفتی……………………………… 29

2-1-4- نظریه‌های شخصیت……………………………… 30

2-1-4-1- برونگرایی و درونگرایی یونگ………………………………. 30

2-1-4-2- ویژگی‌های شخصیت آلپورت………………………………. 30

2-1-4-3- ویژگی‌های شخصیتی کتل……………………………… 32

2-1-4-4- نظریه نوع آیزنک………………………………. 34

2-1-4-5- شاخص نوع مایرز- بریگز…………………………….. 35

2-1-4-6- مدل پنج عاملی……………………………… 37

2-1-4-6-1- رابطه ابعاد شخصیت و عملکرد……………………………. 41

2-1-4-6-2- رابطه شخصیت و فرهنگ……………………………. 43

2-1-4-6-3- پیشینه‌نظری طرح پنج عاملی شخصیت…………………. 43

2-1-4-6-4- مقیاس‌های آزمون NEO PI-R………………………………

2-1-4-6-5- تعامل صفت- وضعیت………………………………. 51

2-1-4-7- تناسب شخصیت با شغل هالند…………………………….. 51

2-1-5- ویژگی‌های مهم شخصیتی……………………………… 54

2-1-5-1- قدرت طلبی (ماکیاولیسم)……………………………. 54

2-1-5-2- کانون کنترل…………………………….. 55

2-1-5-3- عزت نفس………………………………. 56

2-1-5-4- خود باوری……………………………… 57

2-1-5-5- خود شیفتگی……………………………… 58

2-1-5-6- خودپایشی……………………………… 59

2-1-5-7- مخاطره پذیری و مخاطره گریزی……………………………… 59

2-1-5-8- الگوی رفتاری نوع الف و ب………………………………. 60

2-1-5-9- خودکامگی……………………………. 61

2-1-5-10- انگیزش پیشرفت…………………………….62

2-1-6- فرهنگ و شخصیت……………………………… 62

2-2- بخش دوم: فشار روانی……………………………… 63

‌2-2-1- مفهوم فشار روانی……………………………… 63

2-2-2- تعریف فشار روانی……………………………… 64

2-2-2-1-تعریف فشار روانی شغلی……………………………… 67

2-2-2-2 فشار روانی حرفه‌ای……………………………… 67

2-2-2-3 فشار روانی مثبت و کارکردی……………………………… 68

2-2-3- رهیافت‌های نسبت به فشار روانی……………………………… 71

2-2-4- نظریه‌های فشار روانی…………………………….. 73

2-2-4-1- فشار روانی به عنوان پاسخ درونی……………………………… 73

2-2-4-2- عوامل محیطی فشار روانی…………………………….. 76

2-2-4-3- فشار روانی به عنوان کنشی متقابل……………………………… 78

2-2-5- نشانه‌های فشار روانی……………………………… 79

2-2-6- عوامل فشار روانی……………………………… 82

2-2-6-1- سطح فردی……………………………… 84

2-2-6-2- سطح گروهی……………………………… 90

2-2-6-3- سطح سازمانی…………………………….. 92

2-2-6-4- سطح فراسازمانی……………………………… 95

2-2-6-5 افزایندگی عوامل فشار روانی……………………………… 99

2-2-6-6 استلزام‌های مدیریتی……………………………… 101

2-2-7- مقابله…………………………….. 102

2-2-8- آثار و نتایج فشار روانی……………………………… 103

2-2-8-1 تنیدگی فردی……………………………… 103

2-2-8-2 تنیدگی سازمانی……………………………… 106

 

 

2-2-9- تعدیل کننده‌های فشار روانی……………………………… 108

2-2-9-1 شخصیت نستوه یا خستگی ناپذیر……………………………. 108

2-2-9-2- کانون کنترل درونی……………………………. 111

2-2-9-3- عزت نفس (احترام به خود)……………………………. 111

2-2-9-4- جنسیت…………………………….112

2-2-9-5- درماندگی اکتسابی…………………………….113

2-2-9-6- شخصیت نوع الف و ب……………………………. 113

2-2-9-7 خود اتکایی…………………………….119

2-2-9-8 حمایت اجتماعی……………………………. 120

2-2-9-9 توان…………………………….121

2-2-9-10 تفاوتهای حرفه……………………………. 122

2-2-10- پیشگیری از فشار روانی……………………………… 122

2-2-10-1- استراتژی‌های فردی پیشگیری از فشارزاها……………………………. 123

2-2-10-2- استراتژی‌های سازمانی پیشگیری از فشارزاها………………………… 125

2-2-10-3- استراتژی‌های فردی پیشگیری از فشار روانی……………………… 127

2-2-10-4- استراتژی‌های سازمانی پیشگیری از فشار روانی…………………. 130

2-2-10-5- استراتژی‌های فردی و درمان پیامدهای فشار روانی…………….. 134

2-2-10-6- استراتژی‌های سازمانی و درمان پیامدهای فشار روانی‌………….. 137

2-2-10-7- ارتقای جامع سلامت……………………………… 139

2-2-11- فشار روانی بدون تنیدگی……………………………… 141

2-3- بخش سوم: تحلیل رفتگی……………………………… 142

2-3-1- تعریف………………………………. 142

2-3-2 رابطه فشار روانی و تحلیل رفتگی……………………………… 145

2-3-3- رابطه شخصیت و تحلیل رفتگی……………………………… 146

2-3-3-1 پنج عامل بزرگ شخصیت و تحلیل‌رفتگی…………………… 147

2-3-4- مراحل شکل‌گیری تحلیل‌رفتگی……………………………… 149

2-3-5- عوامل ایجادکننده و پیامدهای تحلیل رفتگی………………….. 154

2-3-6- تنوع تحلیل رفتگی……………………………… 158

2-3-7- پیشینه بررسی تحلیل رفتگی شغلی……………………………. 159

فصل سوم: روش  انجام تحقیق……………………………… 164

3-1- مقدمه…………………………….. 165

3-2- روش تحقیق……………………………. 165

3-3- جامعه آماری……………………………… 166

3-4- متغیرها……………………………. 167

3-5- روش جمع آوری اطلاعات……………………………. 167

3-6- ابزار جمع آوری اطلاعات……………………………. 168

3-7- تعیین روایی و پایایی پرسشنامه…………………………….. 169

3-8- روش تجزیه و تحلیل داده‌ها……………………………. 170

3-9- قلمرو تحقیق ( زمانی، مکانی، موضوعی)……………………………. 170

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل  نتایج……………………………… 172

4-1-مقدمه…………………………….173

4-2- ویژگی‌های جمعیتی پاسخ‌دهندگان به پرسشنامه (آمار توصیفی) ………….174

الف) توزیع پراکندگی پاسخ‌دهندگان از نظر محل فعالیت (معاونت) ……………174

ب) توزیع پراکندگی پاسخ‌دهندگان از نظر محل فعالیت (معاونت)…………….. 175

ج) توزیع پراکندگی پاسخ‌دهندگان از نظر تحصیلات………………………………. 176

د) توزیع پراکندگی پاسخ‌دهندگان از نظر سن……………………………… 177

ه) توزیع پراکندگی پاسخ‌دهندگان از نظر سابقه کار در دانشگاه………………. 178

4-3- بررسی فرضیات تحقیق……………………………… 180

4-4- بررسی رابطه میان ابعاد شخصیت و تحلیل‌رفتگی…………………….. 196

4-5- بررسی پرسشنامه و پاسخ‌های داده شده به آن…………………………….. 201

4-6- بررسی تیپ شخصیتی كاركنان…………………………….. 202

4-7- بررسی میزان تحلیل‌رفتگی کارکنان…………………………….. 205

فصل پنجم: نتایج پژوهش و پیشنهادها……………………………. 210

5-1- مقدمه…………………………….. 211

5-2- خلاصه پژوهش………………………………. 211

5-3- نتایج پژوهش………………………………. 212

5-4- تحلیل نتایج:……………………………. 215

5-5- پیشنهادهای حاصل از پژوهش………………………………. 215

منابع و مآخذ…………………………….. 217

1- منابع فارسی……………………………… 217

2- منابع لاتین……………………………… 221

فصل اول: کلیات

1-1- مقدمه

عصری كه در آن زندگی می كنیم، عصری جدید از دستاوردهای عظیم علمی و مبتنی بر فناوری، پیشرفت و تغییر، كاربرد انرژی هسته ای، ارتباط از راه دور و خودكار شدن فرایند تولید می باشد. عظمت و سرعت پیشرفتهای علمی و فنون متأثر از آن، بی تردید دگرگونیهای اجتماعی و تحولات اقتصادی را به همراه خواهد داشت. بر این مبنا در چنین شرایطی تغییر و تحولات عمیقی در زندگی افراد و اشتغال آنها به وجود می آید. امروزه سازمان های نوآور و پیشرو برای رسیدن به اهداف و برنامه های خود در صددند تا راهكارهایی جهت سازگاری مطلوب كاركنان خود با چنین تغییرات عظیمی به وجود آورند. توجه به انسان به عنوان یک موجود پیچیده، سازگاری وی با چنین روابط، تجهیزات، تغییرات و دستورالعملها و به طور كلی محیط های شغلی در یک سازمان متفاوت از گذشته گردیده و انسان عصر حاضر ، در جریان سازگاری با محیط اجتماعی و شغلی خود ناچار است محدودیتها و فشارهایی را متحمل شود. (جوادی نیا، 1388: 1)

كار کردن، صرفنظر از تأمین مالی، می‌تواند برخی از نیازهای اساسی آدمی نظیر تحرك روانی و بدنی،تماس اجتماعی، احساسات خودارزشمندی، اعتماد و توانمندی را ارضا كند. با وجود این، كار می‌تواند منبع فشار عمده ای نیز باشد. احساس دایمی فشار، اثرات آسیب‌زای چندی را بر جا می گذارد كه از آن به نام تحلیل رفتگی شغلی یاد می كنند.(پاول،1377: 50)

در این فصل پس از تعریف موضوع و اهمیت و ضرورت مطرح نمودن آن به اهداف، سوالات و فرضیات تحقیق می‌پردازیم و پس از آن قلمرو تحقیق و کاربردهای آن مطرح و در خاتمه تعریف عملیاتی واژگان تحقیق ذکر می‌شود.

در فصل دوم ادبیات تحقیق که شامل سه بخش شخصیت، فشار روانی و تحلیل‌رفتگی است مطرح خواهد شد.

در فصل سوم به روش تحقیق و در فصل چهارم به نتایج حاصله از آن می‌پردازیم.

در خاتمه در فصل پنجم، نتیجه گیری و پیشنهادهای حاصل از تحقیق ذکر می‌شود.

2-1- تعریف موضوع

طبق تعریف کی رایکو (1978) فشار روانی به عنوان پاسخی به تأثیرات منفی تلقی می شود که زمان بروز آن هنگامی است که فشار غیرقابل کنترل به مدت طولانی ادامه یابد و استراتژی های مقابله ای فرد نتواند آن را برطرف سازد. سطح بالایی از فشار روانی شغلی اغلب منجر به نارضایتی شغلی، غیبت از کار و ترک شغل و در نهایت تحلیل‌رفتگی شغلی می گردد. تحلیل‌رفتگی به عنوان فقدان انرژی و نشاط تعریف می شود و شخص دچار تحلیل‌رفتگی احساس کسالت انگیزی را نسبت به انجام رفتار شغلی نشان می‌دهد. تحلیل‌رفتگی حالتی است که در یک فرد شاغل به وجود می آید و پیامدی از فشار شغلی دائم و مکرر است. به این ترتیب شخص در محیط کارش به دلیل عوامل درونی و بیرونی احساس فشار می کند و این فشار، دائمی و مکرر بوده و در نهایت به احساس تحلیل‌رفتگی تبدیل می گردد. در این وضعیت احساس کاهش انرژی رخ می دهد و باعث پایین آمدن کارایی و بهره وری کارکنان می شود. (حسنی، 1381: 1)

به اعتقاد گینز و جرمییر فرصتهای  اندک برای ارتقا و وجود قوانین و مقررات خشک این احساس را در فرد ایجاد می کند که در یک نظام غیر منصف گرفتار آمده است و همین احساس باعث می شود فرد نسبت به شغلش نقطه نظرهای منفی پیدا کند. تقویت حالتهای منفی مزمن و فقدان پیشرفت بعد از اینکه خود را در زندگی موفق احساس نمی کند، به عیب‌جویی، دلسردی، بی علاقگی و سهل انگاریمی‌ انجامد که از جمله نشانه های تحلیل رفتگی هستند. (ساعتچی ،1387 :345) از آنجا که تحلیل رفتگی شغلی غیر تبعیض‌آمیز است و کارکنان در همه سطوح ممکن است متحمل آن بشوند(بل، 2004: 2). در این راستا شناخت عواملی که در ایجاد و توسعه تحلیل رفتگی نقش دارند اهمیت بسزایی دارد زیرا کاهش اثر بخشی و افزایش غیبت از کار در افرادیکه از تحلیل رفتگی رنج می برند مشاهده می‌شوند (برونت، 2003: 5).

یکی از مهمترین مقوله‌های تأثیرگذار بر فشار روانی و ادراک فرد از فشار روانی شخصیت فرد است. طبق تعریف آلپورت «شخصیت عبارت است از سازمان پویای دستگاه بدنی و روانی فرد که چگونگی سازگاری خاص آن فرد را با محیط تعیین می کند.» (آلپورت، 1937: 48) شلدن می‌گوید: شخصیت، سازمان پویای (زنده) جنبه‌های ادراکی و انفعالی و ارادی و بدنی (شکلی و اعمال حیاتی بدن) آدمی است. (مشبکی، 1377: 123) برای سنجش تیپ شخصیتی افراد روش‌های متنوعی وجود دارد که از مهمترین آنها می‌توان به مدل پنج عاملی اشاده نمود که با سابقه چهار دهه کار علمی یکی از معتبرترین ابزار سنجش شخصیت به حساب می‌آید.

این تحقیق به بررسی تأثیر ابعاد شخصیت بر تحلیل‌رفتگی کارکنان می‌پردازد. 5 بعد اصلی شخصیت که در این پژوهش مورد بررسی قرار می‌گیرند، عبارتند از: برونگرایی، توافق پذیری، ثبات هیجانی، وجدان کاری، گشودگی یا باز بودن نسبت به تجربیات جدید

در پرسشنامه استاندارد تحلیل‌رفتگی ماسلاش و جکسون تحلیل رفتگی در 3 بعد مورد سنجش قرار می‌گیرد که عبارتند از فرسودگی هیجانی، مسخ شخصیت و کاهش کفایت شخصی

3-1- اهمیت و ضرورت تحقیق

یکی از رایج ترین مشکلاتی که کارکنان را در همه سنین مورد حمله قرار می دهد، فشار روانی است. فشار روانی طولانی ممکن است منجر به رفتارهای غیر مولد شود. رفتار‌‌های غیر مولد متضمن ترک خدمت، غیبت از محل کار، اعتیاد به الکل، اعتیاد به مواد مخدر، پرخاشگری و خرابکاری است. (محمدزاده، 1375: 465) غیبت، توقف کار و ترک خدمت از پیامد های رفتاری فشار روانی است. (قلی‌پور، 1386: 280-282)

درجات شدید فشار روانی معمولاً توأم با اضطراب و یا ناکامی، فشار خون و کلسترول زیاد می‌باشد. این تغییرات روانی و فیزیولوژیکی به چند طریق سلامت را به مخاطره می اندازد. از همه مهم‌تر، فشار روانی شدید به بیماری قلبی کمک می کند. رابطه بین فشار روانی زیاد شغلی و بیماری قلبی کاملا به اثبات رسیده است. (محمد‌زاده، 1375: 262) ضمناً فشار روانی به اختلال‌های جسمی می‌ انجامد زیرا نظم درونی بدن در رویارویی با فشار روانی دگرگون می‌شود. (دیویس و نیو استورم، 1373: 632)

فشار روانی زیاد، در تشدید بیماری‌های قلبی، ستون فقرات، زخم معده و سردردهای مزمن تأثیر دارد. به طور کلی بین بیماری‌های فیزیولوژیک و فشار روانی رابطه وجود دارد. کاهش و از دست دادن تمرکز حواس، کاهش خلاقیت، افت کیفیت تصمیم‌گیری و اتخاذ تصمیمات ضعیف و بی کیفیت، از دست دادن حافظه کوتاه مدت و بلند مدت، اختلالات فکری- شناختی، افزایش خطا، فراموشی و افزایشتوهم از پیامدهای شناختی فشار روانی است. (قلی‌پور، 1386: 280-282)

سوانح در محیط کار و خارج آن شکل رفتاری دیگری از تنیدگی است که گاهی می‌توان سرچشمه آن را در عوامل فشار روانی مرتبط با کار به دست آورد. برای مثال مسائل حل نشده در کار، اشتغال ذهنی یا انحراف ذهنی برای کارمندی که به طرف منزل رانندگی می کند به وجود آورد و موجب بروز حوادث رانندگی شود. بر طبق یک پیمایش جدید روی 750 کارگر بالای هجده سال، یک ششم آنان بقدری از همکار خود عصبانی شده بودند که دلشان می خواست او را کتک بزنند. بیشترین میزان خشم انباشته شده در کارکنان زیر سی و پنج سال و در مشاغل منشی گری، دفتری یا فروش گزارش شده است. مطالعات دانشگاه میشیگان درباره تنیدگی سازمانی، انواع هزینه‌های غیر مستقیم سوء مدیریت فشارهای روانی را برای سازمان نظیر روحیه پایین، عدم رضایت، قطع روابط و گسیختگی روابط کاری شناسایی کرده و رهنمودهایی برای شناسایی هزینه‌های تنیدگی سازمانی ارائه داده است. صاحب‌نظران تخمین می‌زنند که حدود 75 درصد کل ضررهای کار در نتیجه‌ی تنیدگی است. (رضائیان، 1387: 55-56)

چون دانشگاه ها سازمان هایی خدماتی بوده و متکی به دانش و توانمندی های منابع انسانی خود بوده و بر خلاف سازمان‌های تولیدی به خطوط تولید و … متکی نیستند، اهمیت منابع انسانی در آنها بیش از دیگر سازمان‌ها احساس می شود. دانشگاه امام صادق علیه السلام نیز همانطور که در بیانیه رسالت آن آمده، بار اصلی تحقق رسالت خود را بر دوش اعضاء هیئت علمی و مدیران خود دانسته و در این راستا مشارکت دانشجویان و کارکنان اداری  شایسته، کارآمد و سازگار با شرایط دانشگاه را ضروری می داند. (بیانیه رسالت دانشگاه امام صادق علیه السلام).

4-1- اهداف تحقیق

اهداف اصلی این تحقیق عبارتند از:

1- شناخت تیپ شخصیتی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلام

2- اندازه‌گیری سطح تحلیل‌رفتگی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلام

3- تأثیر تیپ شخصیتی بر تحلیل‌رفتگی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلام

4- فراهم سازی بستر لازم برای سیاستگذاری های مناسب در زمینه منابع انسانی توسط مدیران در دانشگاه امام صادق علیه‌السلام

5-1- سوالات تحقیق

سوال اصلی تحقیق: آیا میان ویژگی‌های شخصیتی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامو تحلیل‌رفتگی آن‌ ها رابطه معنادار وجود دارد؟

سوالات فرعی:

– آیا میان شخصیت برونگرا و فرسودگی هیجانی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد؟

– آیا میان شخصیت توافق ‌پذیر و فرسودگی هیجانی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد؟

– آیا میان شخصیت دارای ثبات هیجانی و فرسودگی هیجانی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد؟

– آیا میان شخصیت وظیفه‌شناس و فرسودگی هیجانی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد؟

– آیا میان شخصیت مستقل و فرسودگی هیجانی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد؟

– آیا میان شخصیت برونگرا و مسخ شخصیت کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد؟

– آیا میان شخصیت توافق ‌پذیر و مسخ شخصیت کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد؟

– آیا میان شخصیت دارای ثبات هیجانی و مسخ شخصیت کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد؟

– آیا میان شخصیت وظیفه‌شناس و مسخ شخصیت کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد؟

– آیا میان شخصیت مستقل و مسخ شخصیت کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد؟

– آیا میان شخصیت برونگرا و کاهش کفایت شخصی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد؟

– آیا میان شخصیت توافق ‌پذیر و کاهش کفایت شخصی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد؟

– آیا میان شخصیت دارای ثبات هیجانی و کاهش کفایت شخصی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد؟

– آیا میان شخصیت وظیفه‌شناس و کاهش کفایت شخصی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد؟

– آیا میان شخصیت مستقل و کاهش کفایت شخصی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد؟

6-1- فرضیه های تحقیق

فرضیه اصلی تحقیق: بین ویژگی‌های شخصیتی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامو تحلیل‌رفتگی آن‌ ها رابطه معنادار وجود دارد.

فرضیه‌های فرعی تحقیق:

1- بین شخصیت برونگرا و فرسودگی هیجانی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد.

2- بین شخصیت توافق ‌پذیر و فرسودگی هیجانی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد.

3- بین شخصیت دارای ثبات هیجانی و فرسودگی هیجانی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد.

4- بین شخصیت وظیفه‌شناس و فرسودگی هیجانی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد.

5- بین شخصیت مستقل و فرسودگی هیجانی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد.

6- بین شخصیت برونگرا و مسخ شخصیت کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد.

7- بین شخصیت توافق ‌پذیر و مسخ شخصیت کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد.

8- بین شخصیت دارای ثبات هیجانی و مسخ شخصیت کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد.

9- بین شخصیت وظیفه‌شناس و مسخ شخصیت کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد.

10- بین شخصیت مستقل و مسخ شخصیت کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد.

11- بین شخصیت برونگرا و کاهش کفایت شخصی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد.

12- بین شخصیت توافق ‌پذیر و کاهش کفایت شخصی کارکنان دانشگاه امام صادق علیه‌السلامرابطه معنادار وجود دارد.

چکیده:

با آغاز کشورگشایی­های مسلمانان و سقوط امپراطوری ساسانی در ایران و سست شدن نفوذ امپراطوری روم در مرزهای شمالی شبه جزیره­ عربستان و سقوط حکومت­های محلی در شمال آفریقا، کسان بسیاری در بند افتادند و به سرزمین­های مسلمان نشین کوچانده و سپس مسلمان شدند بدین ترتیب یک لایه اجتماعی بسیار مهم و تاثیر گذار در جهان اسلام -به ویژه در عراق و شهرهای کوفه و بصره- شکل گرفت که موالی نام گرفتند-موالی اندک اندک در همه دانش­های اسلامی میدان داری کردند و سرآمد شدند که یکی از آنها علم تفسیر است. با این همه پیامد دست داشتن موالی در تفسیر قران کریم، یکسره بی­نقص و عیب و برکنار از خرده گیری نیست، روش انجام این تحقیق مبتنی بر تحلیل محتوا پس از مراجعه به منابع و مصادر مناسب و فیش برداری از آنها و بهره­مندی از کتابخانه های متعدد است. نتایج پژوهش عبارتند از اولاً، نقش موالی در دگرگونی­های پیش آمده در تفسیر قرآن کریم، یکسره سودمند یا زیانمند نیست. ثانیاً، موالی از واسطه­های مهم و پادرمیان­های انکار ناپذیر در چرخش تفسیر از رویکرد اثری به رویکرد عقلی­اند. ثالثاً، ناآشنایی عمیق موالی با زبان عربی، دقت­ها و ظرافت­های آن، از نقاط ضعف تفسیر موالی است. بنابراین، انجام این پژوهش ضروری می­نماید.

مقدمه:

قرآن مجید دریای بیکرانه دانش و بینش است که هر کس به اندازه استعداد خود از آن سیراب می­ شود. قرآن نوری است فرا راه انسان­ها تا ابدیت و راهنمای استوارترین راه به  سوی سعادت. بوستانی است که عطر شکوفه­هایش مشام جان­ها را می­نوازد و دلها را صفا می­بخشد.

قرآن شگفت­ترین کتاب و بزرگترین معجزه تاریخ است؛ که از آغاز جهان هستی تاکنون بی­نظیر مانده و خواهد ماند؛ به عنوان کتاب هدایت شایسته تأمّل، آگاهی و جست و جو است تا از رهنمودهایش استفاده کنیم. شناخت قرآن و بهره­ گیری از معارف آن، از اولین و برترین اولویتهای فکری مسلمین است بویژه که خود قرآن و سیره نبوی و سنت دیگر معصومان(ع) آن­را مورد تاکید قرار داده­است.

این کتاب آسمانی، دارای معانی کنایی، استعارات و اشارات فراوانی است که فهم یا درک آنها نیازمند تدبّر و تفکر در آنها است. از این رو کوشش مفسران و عالمان قرآن دوست برای احیای معارف بلند قرآن و بازشناساندن مفاهیم ناب آن ضروی می­نماید. بنابراین تفسیر قرآن از همان آغاز نزول توسط خود پیامبر و سپس صحابه، تابعین و … صورت گرفت.

 در این پژوهش تلاش شده است، در حد توان به نقش طبقه مهم موالی در تفسیر قرآن پرداخته شود. این پایان نامه دارای چهار فصل است.

 فصل اول: بررسی چگونگی شکل­ گیری طبقه موالی

 فصل دوم: جایگاه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی موالی

 فصل سوم: بررسی جایگاه علمی موالی؛ در این بخش سعی می­ شود، به صورت گزینشی، برخی از علومی که موالی در آن دست داشتند، انتخاب وسپس کارکردهای موالی در حوزه تفسیر بررسی شود.

 فصل چهارم که مهم­ترین و اساسی­ترین قسمت این پایان نامه است، به تأثیرگذاری­های موالی بر تفسیر قرآن کریم پرداخته می­ شود، که شامل بیان اثرات مثبت و منفی آنان در این حوزه و همچنین یافته ­های تحقیق و تجزیه و تحلیل مطالب است.

پیشگفتار

موضوع تحقیق:

به دنبال آغاز شدن کشورگشایی­ها از سوی مسلمانان و سقوط امپراطوری ساسانی در ایران و سست شدن نفوذ امپراطوری روم در مرزهای شمالی شبه جزیره­ی عربستان و سقوط حکومت­های محلی در شمال آفریقا، کسان بسیاری در بند افتادند و به سرزمین های مسلمان­نشین کوچانده و سپس مسلمان شدند. بدین ترتیب، یک لایة اجتماعی بسیار مهم و تأثیرگذار در جهان اسلام -به ویژه در عراق و شهرهای کوفه و بصره- شکل گرفت، که “موالی”  نام گرفتند. موالی اندک اندک در همه دانش­های اسلامی میدان­داری کردند و سرآمد شدند که یکی از آنها، علم تفسیر است. با این همه پیامد دست داشتن موالی در تفسیر قرآن کریم، یکسره بی­نقص و عیب و برکنار از خرده گیری نیست و بررسی گوشه­های گوناگون این پدیده، محور و مرکز ثقل این پایان نامه است.

زمینه سابقه و تاریخچه موضوع تحقیق:

درباره موالی و کارکردهای رنگارنگشان در زمینه ­های گوناگون سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، دانش اندوزی و دانش پراکنی موالی-به ویژه ایرانیان- کم و بیش سخنانی گفته شده و کتاب­هایی نوشته شده است؛ اما اثری که به گونه­ ای ویژه کارکرد موالی را در حوزه تفسیر و با نگاهی نقادانه- و نه تنها گزارشی بازتاب دهد، تا آنجا که ما جستجو کرده ­ایم به چشم نمی­خورد.

اهداف تحقیق:

1. نشان دادن تأثیرگذاری و تأثیرپذیری فرهنگ ملت­های گوناگون در یکدیگر.

2. پرتو افکنی به گوشه ­ای از تاریخ تفسیر قرآن کریم.

3. نشان دادن چگونگی گذر تفسیر از قالب اثری به قالب عقلی.

4.گزارش تأثیرهای نمایان ایرانیان در روند رو به گسترش دانش های اسلامی.

اهمیت و ارزش تحقیق با تأکید بر کاربرد نتایج آن:

اهمیت این پایان نامه در نگاهی نزدیک به اهمیت تفسیر قرآن­کریم و در نگاهی دور به اهمیت بررسی چرایی­ها و چگونگی­های تحول­پذیری و دگرگون شدن دانش تفسیر و نیز اهمیت نگاه تاریخی به این دانش باز می­گردد. به زبان دیگر نقطه­ی برجسته­ی این پایان نامه ، نگرش آن به پروژه­ی تاریخ علم می باشد. نتایج این پایان نامه می ­تواند برای قرآن پژوهان در دانشگاه­ها و حوزه های علمیه و نیز مراکزی که وجهه­ همّتشان پیگیری تاریخ علم دانش­های گوناگون است، مفید باشد.

سوال های تحقیق:

1. نقش موالی در دگرگونی­های پیش آمده در تفسیر قرآن کریم، یکسره سودمند یا زیانمند نیست.

2. موالی از واسطه ­های مهم و پادرمیان­های انکارناپذیر در چرخش تفسیر از رویکرد اثری به رویکرد عقلی­اند.

3. ناآشنایی عمیق موالی با زبان عربی و دقت­ها و ظرافت­های آن، از نقاط ضعف تفسیر موالی است.

روش انجام تحقیق:

 

 

روش انجام این تحقیق مبتنی بر تحلیل محتوا پس از مراجعه به منابع و مصادر مناسب و فیش برداری از آنها و بهره ­مندی از کتابخانه­ های متعدد است.

فصل اول: بررسی چگونگی شکل­ گیری طبقه موالی

1-1- آشنایی با شبه جزیره عربستان

عربستان سرزمینی است که دین اسلام در آن جا ظهور کرده و پیامبر اسلام از آن جا برخاسته است، بدین جهت سزاوار است در آغاز بحث، موقعیت جغرافیایی و وضع دینی عرب را پیش از ظهور اسلام به اختصار شرح دهیم.

2-1- موقعیت جغرافیایی عربستان

عربستان شبه جزیره­ی بزرگی است به مساحت تقریباً سه میلیون کیلومتر مربع که در جنوب غربی آسیا واقع شده.[1]حدود این شبه جزیره از طرف شمال به بادیه الشام و از طرف مشرق به خلیج فارس و دریای عمان و از سمت جنوب به خلیج عدن و اقیانوس هند و از طرف مغرب به دریای سرخ محدود می­ شود.[2] اگرچه از لحاظ جغرافیای سیاسی، عربستان را امروز جزء قطعه آسیا محسوب می­دارند؛ ولی از نظر ساختمان طبیعی و جنس سکنه ونوع معیشت این شبه جزیره دنباله صحرای کبیر آفریقا است.[3] برخی از جغرافیدانان به اختصار آن را “جزیره” نامیده اند.[4]

به نوشته یاقوت حموی، چون اطراف آن را دریاها و رودخانه­ها در برگرفته است به این دلیل جزیره می گویند.[5]عبدالله بن عباس این شبه جزیره را به حجاز، تهامه، یمن، عروض، نجد تقسیم می­ کند.[6] از لحاظ ریشه، نژاد و قوم عرب، غالب مورخان آن را خاستگاه سامی­ها می­دانند که این اقوام بعدها به دلیل خشکی و کم آب و علف بودن عربستان، به اطراف مهاجرت کردند،[7] در مورد قدمت اعراب برخی علمای اخبار آن را به عرب بائده، عاربه و مستعربه و از لحاظ نسب به قحطانی و عدنانی تقسیم نموده ­اند.[8] از قرن­های پیش از میلاد تا پس از میلاد مسیح، حکومت­های متعدد در عربستان جنوبی وجود داشته اندکه دامنه نفوذ آنها به سراسر شبه جزیره و خارج کشیده شد. مشهورترین حکومت­های آن که در سیاست، فرهنگ و اقتصاد شبه جزیره مؤثر بودند عبارتند از: حکومت مَعین، حضرموت، سبَئیان و حِمیریان بودند.

 دولت­های شمالی عربستان نیز به دو دسته تقسیم می­شوند:

 اولی؛ شامل دولت­های قدیمی نبط و تدمر که زاییده تجارت بودند.

دومی؛ شامل دولت­های متاخرتری از جمله(حیره)، غسان و کنده بودند که با مصالح سیاسی قدرت­های آن ایام پیوند داشتند.[9]

3-1- وضع دینی عرب ها

تاریخ از وضع دینی عرب­های جاهلیت اطلاعات کافی نمی­دهد همین قدر می­دانیم که در آن روزگار دین شایع و عمومی عرب­ها بت پرستی بوده است،[1]هر قبیله بت مخصوصی داشتند که از چوب یا فلز یا سنگ یا عاج می­ساختند وجمیع افراد آن قبیله به زیارت و پرستش آن می­رفتند.[2]دین مسیح نیز در بعضی نقاط عربستان پیروانی داشت از جمله در ناحیه شمال میان قبایل تغلب و غسان و قضاعه و در ناحیه جنوب در میان مردم یمن رواج داشت[3].

دین مسیح در آن زمان به چند فرقه تقسیم شده بود که دو فرقه از آن در جزیره العرب شایع بود، نسطوری در حیره، یعقوبی در شام و نجران بزرگترین مرکز مسیحیان به شمار می رفت. حنفیان نیز در میان عرب­ها وجود داشتند و مردم را به توحید دعوت می­کردند بعضی از عرب­ها افکار ثنوی را از مردم حیره که با ایرانیان تماس داشتند فراگرفته بودند و به یزدان و اهرمن قائل بودند. کیش صابئین یکی از ادیان بسیار قدیم در جنوب عربستان(یمن)بود، اساس دین آنها مبتنی بر پرستش اجرام سماوی و کواکب آسمانی و مخصوصا عبادت آفتاب است.[4]به عبارت دیگر آنها ستاره پرست و آتش پرست بودند.[5]شمار یهودیان در عربستان زیاد بود از معروفترین نقاط یهودی نشین یثرب بود که بعدها مدینه نامیده شد. همچنین در تیماء و فدک و خیبر نقاط یهودی­نشین پدید آمد.[6] اعراب به پرستیدن سنگ علاقه داشتند آنها سنگ ها را انصاب می نامیدند. همچنین تمثالهایی داشتنداز چوب و زر و سیم که اصنام یا اوثان گویند پرستش خدایان از حساب زندگانی دنیوی بوده است و در کارهای خود از جمله جنگ، سفر و … با آنها مشورت و استخاره می کردند. مذهب زرتشت و مانوی در عربستان در قبیله بنی تمیم نیز وجود داشت[7]. در چنین شرایطی بود که دین اسلام ظهور کرد و حضرت محمد(ص) به پیامبری برانگیخته شد.

4-1- حضرت محمد (ص) و توسعه جغرافیایی اسلام

آن حضرت در نهم ربیع الاول در سال معروف به عام الفیل( 20 اوریل 571م) به دنیا آمد.[1] و در سن چهل سالگی در شب دوشنبه هفدهم ماه رمضان وحی به او نازل شد.[2] پیامبر(ص) بعد از بعثت دائماً به نشر دعوت خود در مکه مشغول بود و پس از آن مردم مدینه را به اسلام می خواندند. زید بن حارثه از سوی پیامبر(ص) تعدادی از صنعتگران ایرانی را به مدینه دعوت کرد آنها در مدینه بودند و پیامبر(ص) هیچ گاه اسلام را بر آنها تحمیل نکرد آنان سرانجام داوطلبانه مسلمان شدند[3] و دین اسلام در مدینه انتشار یافت از آنجا که رسالت پیامبر یک رسالت جهانی و برای همه مردم دنیاست، و لذا بر پیامبر و یاران او بوده و هست که این وظیفه را تا به آخر و تا به هنگامی که قوت دارند ادامه دهند پیامبر(ص) از همان روزهای اول بعثت اعلام کرده بود که به­زودی رسالت او در همه­جا گسترده خواهد شد و گنج­های قیصری و کسرا به زیر سلطه اسلام در خواهد آمد. بعدها پیامبر دست به حرکت­های گسترده دیگری زد تا زمینه اولیه نفوذ اسلام را به خارج از جزیره العرب فراهم کند.

 از جمله اقدامات پیامبر(ص) نامه های آن حضرت(ص) به ملوک پس از ماجرای حدیبیه بوده است. پیامبر برای نشر اسلام در خارج عربستان روش مسالمت را پیش گرفت و در سال 6 هجرت به پادشاهان و زمامداران عصر نامه نوشت آنها را به اسلام دعوت کرد و با هر یک از قاصدان خویش نامه­ای را به سوی هرقل امپراطور روم، کسرای ایران، نجاشی امیر حبشه، مقوقس فرماندار مصر، هوذه بن علی الحنفی امیر یمامه، حارث بن ابی شمر امیر غسانی[4]، منذر بن ساوی امیر بحرین[5] و نامه­ای برای اهل عمان و نامه دیگری برای پادشاهان حمیری حاکم در یمن فرستاد و آنها را به اسلام دعوت کرد.[6] اما هیچ یک از بزرگان و زمامداران بیرون عربستان به اسلام نگرویدند، فقط بعضی از آنها با فرستاده پیامبر رفتار نکو داشتند و جوابی مناسب به نامه او دادند. قیصر نامه رسول (ص) را جوابی نیکو باز داد ولی کسری نامه را پاره کرد و به فیروز دیلمی نامه نوشت و به او گفت که رسول را بگیرد و بکشد.[7]

پیامبر(ص) پیش از وفات سپاهی برای حمله به سرزمین شام فراهم آورده و اسامة بن زید را سالار آن کرده بود. اما هنگامی که سپاه اسامه بیرون مدینه مهیای حرکت بود پیامبر وفات یافت و حرکت سپاه به تأخیر افتاد[8].

[1]. ابراهیم حسن، حسن، پیشین، ج1، 1373 ، ص 69.

[2]. همان، ج1 ص 72.

[3].، افتخارزاده، گلدزیهر، محمود، رناث، اسلام در ایران- شعوبیه- نهضت مقاومت ملی ایران علیه امویان و عباسیان، ترجمه و تحقیق و تالیف محمود افتخارزاده، مترجمان محمود افتخارزاده- محمد حسن عضد دانلو، تهران: مولف، 1371، چ اول، ص37و 38.

[4]. ابراهیم حسن، حسن، پیشین،  ج،1  ص174 ؛ جعفریان، رسول، تاریخ سیاسی اسلام تا سال 40هجری، قم:  ناشر موسسه در راه حق ، 1366،  چ اول، ص217-219.

[5]. مظفر، محمد حسین، تاریخ شیعه، ترجمه محمد باقر حجتی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1368، ص345.

[6]. بلاذری، فتوح البلدان، ص104.

[7]. خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبی، ترجمه نجم الدین محمود راوندی، تصحیح و تحشیه محمد روشن، تهران: انتشارات بابک، 1361، ص168.

[8]. ابراهیم حسن، حسن ، ج1، پیشین، 1373؛ قادری، حاتم، اندیشه سیاسی در اسلام و ایران، ص 17؛ طبری بی تا، ج3، ص226؛ جعفریان، رسول،  پیشین، ص 226.

[1]. ابراهیم حسن، حسن، پیشین، 1373، ج1، ص62؛ فیاض، علی اکبر، تاریخ اسلام، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چ13، 1381، ص43.

[2]. آشتیانی، عباس اقبال، تاریخ ایران قبل از اسلام، تهران: موسسه انتشارات نگاه، چ 2، 1386، ص316.

[3].  ابراهیم حسن، حسن، تاریخ سیاسی اسلام، پیشین، ج1، 1373، ص64و 65.

[4].  ممتحن، حسینعلی، پیشین، ص34 و 32.

[5].  ابراهیم حسن، حسن، پیشین، ج1، 1373، ص 64 و 65و 66.

[6].  ابراهیم حسن، حسن، پیشین، ص 62 و 65.

[7]. فیاض، علی اکبر، پیشین، 1381،ص47 و 43.

[1]. فیاض، علی اکبر، تاریخ اسلام، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چ سیزدهم، 1381،ص3.

[2]. ممتحن، حسینعلی، نهضت شعوبیه، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1370، ، چ دوم، ص 9و10، ؛ ابراهیم حسن،  حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، بی جا، سازمان انتشارات جاویدان، چ هشتم، 1373، ج1، ص27.

[3]. آشتیانی، عباس اقبال، تاریخ ایران پس از اسلام، تهران: موسسه انتشارات نگاه، 1386، ج2، ص305.

[4]. ممتحن، حسینعلی، پیشین، ص 9.

[5].  زرگری نژاد ، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام ( عصر نبوت)، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها( سمت)، 1383، چ 2، ص5 ؛ به نقل از حموی، یاقوت ،معجم البلدان، بیروت، دارالکتاب العربیه، بی  تا،

بیان مسئله…………………………………………………………………………………………………. 2

اهمیت و ضرورت تحقیق……………………………………………………………………………… 2

اهداف تحقیق………………………………………………………………………………………. 3

سوالات تحقیق……………………………………………………………………………………………. 3

پیشینه‌تحقیق………………………………………………………………………………………….. 3

روش تحقیق……………………………………………………………………………………………. 4

ساختار تحقیق………………………………………………………………………………………….. 5

فصل نخست (تحلیل مفاهیم و کلیات)

1-1- مفهوم دیه………………………………………………………………………………………… 7

1-1-1- معنای لغوی دیه……………………………………………………………………………….. 7

1-1-2- معنای اصطلاحی دیه……………………………………………………………………. 8

1-1-3- مفاهیم مرتبط با دیه……………………………………………………………………. 15

1-1-3-1- مفهوم ارش…………………………………………………………………….. 15

1-1-3-1-1- معنای لغوی ارش………………………………………………………………. 15

1-1-3-1-2- معنای اصطلاحی ارش……………………………………………………. 16

1-1-3-2- مفهوم حکومت……………………………………………………………. 19

1-1-3-2-1- معنای لغوی حکومت…………………………………………………….. 20

1-1-3-2-2- معنای اصطلاحی حکومت………………………………………….. 20

1-1-3-2-3- روش محاسبه حکومت…………………………………………………… 21

1-1-3-2-4- شرایط وجوب حکومت………………………………………………….. 24

1-2- مشروعیت دیه و حکمت تشریع آن……………………………………………. 25

1-2-1- مشروعیت دیه……………………………………………………………………. 25

1-2-2- حکمت تشریع دیه………………………………………………………………. 29

1-3- پیشینه­ی تاریخی دیه………………………………………………………………… 29

1-3-1- دیه در میان ملل مختلف………………………………………………………… 30

1-3-2- دیه در شریعت‌های الهی………………………………………………………….. 33

1-3-3- دیه در اسلام……………………………………………………………………….. 34

1-4- مفهوم عضو داخلی……………………………………………………………………… 34

1-4-1- مفهوم عضو………………………………………………………………………….. 36

1-4-1-1- معنای لغوی عضو………………………………………………………………… 36

1-4-1-2- معنای اصطلاحی عضو………………………………………………….. 37

1-4-2- مفهوم جوف و جائفه……………………………………………………………. 37

1-4-2-1- معنای لغوی جوف و جائفه…………………………………………………. 38

1-4-2-2- معنای اصطلاحی جوف و جائفه…………………………………………… 40

1-4-3- تعریف عضو داخلی………………………………………………………………… 43

فصل دوم (اسباب و علل وجوب دیه، ارش مقدر و حکومت)

2-1- اسباب وجوب دیه، ارش مقدر و حکومت (نفس – کمتر از نفس)…………….. 46

2-1-1- قتل……………………………………………………………………………………. 46

2-1-2- جنایت بر کمتر از نفس………………………………………………………… 48

2-1-2-1- از بین بردن عین عضو…………………………………………………………. 49

2-1-2-2- از بین بردن منفعت عضو………………………………………………………. 63

2-1-2-3- شجاج…………………………………………………………………………….. 71

2-1-2-4- جراح………………………………………………………………………… 73

2-1-2-5- آنچه که جزو چهار قسم سابق به حساب نمی‌آید…………………… 74

2-2- علت وجوب دیه، ارش مقدر و حکومت در جنایت بر کمتر از نفس………. 75

2-2-1- علت وجوب دیه‌ی مقدر (دیه‌ی کامل و ارش مقدر)……………………. 75

2-2-1-1- مذاهب اربعه………………………………………………………………… 75

2-2-1-2- امامیه………………………………………………………………………… 84

2-2-2- علت وجوب دیه‌ی غیر مقدر (حکومت)…………………………………….. 89

2-2-2-1- مذاهب اربعه………………………………………………………………….. 89

2-2-2-2- امامیه……………………………………………………………………………… 90

 

 

فصل سوم (دیدگاه فقهاءو دلایل آن‌ ها درباره‌ دیه‌ی ‌اعضای داخلی و رویه‌ی حقوقی موجود در کشورهای اسلامی)

3-1- دیدگاه مذاهب اربعه و سبب اختلاف آن‌ ها……………………………………. 92

3-1-1- دیدگاه مذاهب اربعه……………………………………………………………. 92

3-1-2- اسباب اختلاف…………………………………………………………………… 93

3-1-2-1- قیاس در مقدّرات شرعی……………………………………………………. 94

3-1-2-1-1- معنای مقدّر………………………………………………………………….. 94

3-1-2-1-2- معنای قیاس…………………………………………………………….. 94

3-1-2-1-3- حکم قیاس در مقدّرات شرعی…………………………………………. 95

3-1-2-1-3-1- مناقشه دلایل مانعین جریان قیاس در مقدرات………………… 97

3-1-2-2- دیه‌ی اعضایی که سالم بودن آن‌ ها معلوم نیست و مشکوک است… 99

3-2- دیدگاه امامیه و سبب اختلاف…………………………………………………… 100

3-2-1 دیدگاه امامیه……………………………………………………………. 100

3-2-2- سبب اختلاف………………………………………………………………….. 100

3-2-3- اقوال امامیه و دلایل آن‌ ها…………………………………………………… 101

3-3- جنایت بر جوف…………………………………………………………………… 103

3-3-1- حکم جراحت جائفه در حالت عمد و خطا……………………………. 103

3-3-2- صدمه به اعضای داخلی بر اثر جراحت جائفه…………………….. 104

3-4- دیه‌ی منافع مربوط به اعضای داخلی……………………………………… 105

3-5- دیه‌ی اعضا و منافعی که با وجود فقدان آن‌ ها طول بقا قابل تصور نیست… 109

3-6- دیه‌ی عضو داخلی در قوانین کشورهای اسلامی…………………………….. 109

3-6-1- ایران…………………………………………………………………………….. 109

3-6-2- سایر کشورهای اسلامی………………………………………………………. 110

فصل چهارم (جمع‌بندی و نتیجه گیری)

4-1- جمع بندی و نتیجه گیری……………………………………………………… 112

فهرست منابع و مآخذ…………………………………………………………………….. 116

پیوست …………………………………………………………………………………. 128

چکیده:

دیه مالی است که به سبب قتل انسان معصوم یا جنایت بر اعضای او واجب می‌شود. دیه‌ی اعضا به اعتبار تعیین یا عدم تعیین آن از سوی شارع به مقدر و غیر مقدر تقسیم می‌گردد. دیه‌‌ی غیر مقدر حکومت نامیده می‌شود. در فقه اهل سنت مهمترین علت تعلق دیه‌ی مقدر به یک عضو این است که آن عضو دارای منفعت باشد و در فقه امامیهبرای ثبوت دیه‌ی مقدر برای یک عضو به روایات خاص یا عام از ائمه – علیهم السلام- استناد می‌شود.

مسئله‌ی دیه‌ی اعضای داخلی بدن در میان فقهای متقدم مطرح نبوده است و در نصوص فقهی، نصی در مورد چگونگی دیه‌ی عضو داخلی نمی‌توان یافت؛ ولی معاصرین تا حدودی این مسئله را مورد توجه قرار داده‌اند. فقهای معاصر در مورد این که آیا اعضای داخلی سبب وجوب دیه‌ی مقدر هستند یا حکومت با هم اختلاف نظر دارند.دیدگاه آن دسته از علمایی که معتقدند جنایت بر عضو داخلی سبب وجوب دیه‌ی مقدر است با مقتضای نصوص وارده در باب جنایت بر کمتر از نفس هماهنگ استزیرااثبات مقادیر شرعی که دیه‌ی اعضا از جمله آن می‌باشد، از طریق قیاس جایز است اگر شرایط قیاس که مهم‌ترین آن‌ ها شناخت علت و تحقق وجود آن در فرع است، فراهم باشد. تفویت منفعت به طریق اولی در اعضای داخلی تحقق می‌یابد در نتیجه این اعضا به وجوب دیه‌ی مقدر در آن‌ ها نسبت به اعضای ظاهری احق هستند. دیگر اینکه قاعده دیه‌ی اعضای زوج و فرد عام بوده و دلیلی دال بر انصراف این قاعده نسبت به اعضای داخلی وجود ندارد. در ماده‌ی 563 قانون مجازات جدید نیز، با توجه به همین قاعده برای اعضای داخلی بدن دیه‌ی کامل مقرر شده است.

مقدمه:

حمد و سپاس، فقط شایسته‌ی خداوندی است که آدمی را به گوهر عقل و خرد، و جامعه بشری را به زیور علم آراسته کرد و ما را بر شریعت پاک و جاودان اسلام قرار داد تا از بندگان صالح و شاکر او باشیم، و درود بی پایان بر فرستاده‌ی او محمّد مصطفی پرچمدار صلح و نجات و درود و سلام بر آل و اصحاب او و بر پویندگان راه او تا روز قیامت.

شریعت اسلام برای رعایت مصالح بندگان در معاش و معاد آمده است، در هر زمان و مکان هر‌چند شرایط یا طبیعت زندگی تغییر کند، روح تشریع با تغییرات زمان و مکان همراه می‌شود و مسائلی را که برای بشر رخ می‌دهد مطابق مصالح بندگان در سایه‌ی منهج شریعت، روشن می‌سازد. از مهم‌ترین مصالح بندگان که شریعت برای رعایت و حفظ آن آمده است، حفظ نفس است. خداوند متعال می‌فرماید: «وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِیِّهِ سُلْطَانًا فَلَا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کَانَ مَنْصُورًا».[إسراء/ آیه 33] حفظ نفس از ضروریات خمس است که خداوند متعال به حفظ آن‌ ها دستور داده است. از جمله احکامی که برای حفظ نفس یا بعضی از آن از هلاکت تشریع شده است، قصاص و دیات و ارش جنایات است.عمل به این احکام صیانت از نفس و عمل نکردن به آن موجب هلاکت نفس است. از این رو لازم است احکامی که در راستای حمایت از نفس انسان تشریع شده‌اند مورد توجه ویژه واقع شوند و مطابق با مقتضیات زمان تعدیل شوند.

بیان مسأله:

دیه از لحاظ لغوی مالی است که به عنوان بدل نفس مقتول، به ولی دم پرداخت می‌شود. در اصطلاح شرع مال واجبی است که به سبب جنایت بر شخص آزاده در نفس یا کمتر از آن پرداخت می­ شود.

 هدف و حكمت تشریع دیه، جبران خسارت و زیان وارده به خانواده‌ی مقتول و جلوگیری از كینه و نفرت و دشمنی احتمالی و حفظ خون انسان‌ها از پایمال شدن است. فقهای مذاهب اسلامی در مورد تعلق دیه به اعضای ظاهری و خارجی مانند دست، پا، بینی و گوش و غیره تقریباً اتفاق نظر دارند و این موضوع را در تألیفات فقهی خود در باب دیه مورد بررسی قرار داده‌اند، اما در مورد دیه‌ی اعضای داخلی بدن سخنی جامع و مورد توجه به میان نیاورده‌اند و وجه تمایز اعضای ظاهری با اعضای داخلی از لحاظ تعلق یا عدم تعلق دیه را به طور واضح روشن نساخته‌اند. منظور از عضو داخلی اعضایی است كه در داخل گلو، قفسه‌ی سینه، شكم، پهلو‌ها و لگن خاصره قرار دارد، نظیر نای، قلب، كلیه، طحال، روده‌ها و سایراعضا.

اهمیت و ضرورت تحقیق:

با توجه به محدودیت‌های علمی و پزشكی كه در گذشته وجود ‌داشت، فقهای پیشین تعریفی دقیق از اعضای داخلی و میزان كاركرد و منفعت آن‌ ها در بدن نداشته‌اند و بدیهی است كه چنین مسئله‌ای به گونه­ ای که امروزه مطرح است در آن زمان سوال برانگیز نبوده‌است، شاید بتوان گفت از جمله علل عدم تعرض فقهای متقدم به دیه­ی اعضای داخلی امور زیر بوده است:

1- در آن زمان جنایت بر اعضای داخلی که منجر به از بین رفتن کامل منفعت عضو یا جدا شدن آن شود، به ندرت روی می‌داد به دلیل سادگی وسایل نقلیه و کم بودن حوادث مرتبط با آن و عدم وجود مواد شیمیایی یا مواد تشعشعی که منجر به تلف شدن این اعضا شود.

2- در آن زمان به دلیل ضعف امکانات پزشکی،در صورت از بین رفتن این اعضا احتمال مرگ مجنی علیه زیاد بود در نتیجه دیه‌ی نفس واجب می‌شد.

3- حتی اگر تفویت یک عضو داخلی منجر به مرگ مجنی علیه نمی‌شد امکانات پزشکی آن زمان این امکان را به آن‌ ها نمی‌داد تا به شکل قاطع نوع و میزان جنایت بر آن عضو را مشخص کنند تا در نتیجه برای آن دیه تعیین کنند.

 اما، امروزه با توجه به پیشرفت­های چشم­گیر علم پزشكی، امكان شناسایی دقیق این اعضا و میزان كاركرد و نقش آن‌ ها در حفظ حیات انسان فراهم شده­است، در نتیجه این ضرورت ایجاد می­ شود كه به صورت دقیق‌تر و موشكافانه جنایات وارده نسبت به این اعضا مورد بررسی واقع شود و حكمی كه به موازین و اصول شرع و مقاصد شریعت نزدیك­تر است برای این اعضا صادر گردد؛ به ویژه که شیوه­ زندگی انسان تغییر کرده و جنایت بر این اعضا بیشتر روی می­دهد.

اهداف تحقیق:

1- بررسی سیر تاریخی دیه.

2- تبیین مناط تعلق دیه به عضو.

3- تبیین وجوه افتراق و اشتراک اعضای داخلی و خارجی.

4- تبیین دیدگاه فقهای مذاهب چهارگانه اهل سنت و مذهب امامیه در این زمینه و بیان دلایل و مستندات آنان.

5- بررسی وضعیت حقوقی کشورهای اسلامی و رویه‌ی قضایی موجود در این زمینه و برخی دیگر از مباحث مربوطه از اهداف این پژوهش است.

سوالات تحقیق:

1- علت وضع دیه­ی مقدر و غیر مقدر (حکومت) چیست؟

2- وجوه افتراق عضو داخلی با عضو خارجی کدام است؟

3- آیا قیاس عضو داخلی بر عضو خارجی صحیح است؟

4- وضعیت فقهی و حقوقی فقهای مذاهب خمسه و نظر حقوقدانان اسلامی نسبت به دیه‌ی اعضای داخلی به چه صورت است؟

پیشینه تحقیق:

در کتب فقهای متقدم، بحثی در مورد چگونگی دیه‌ی اعضای داخلی بدن وجود ندارد، تنها مبحثی که در آن جنایت بر عضو داخلی مورد توجه قرار گرفته مبحث جائفه است. در این مبحث برخی از فقهاء آسیب وارده بر اعضای داخلی بر اثر جراحت جائفه را معتبر شمرده‌اند و اعضای داخلی را به عنوان اعضایی مستقل که باید ضمان مستقل داشته باشند، مورد توجه قرار داده‌اند. اما، در میان معاصرین موضوع دیه‌ی اعضای داخلی تا حدودی مورد بررسی قرار گرفته است. مطالب و نوشته‌هایی که در این زمینه وجود دارد به شرح زیر است:

1- کتاب «شرح اخصر المختصرات» تألیف«ابن جبرین». ایشان در این کتاببه صورت بسیار مختصر و بدون بیان ادله و نظر مذاهب، تنها به این مطلب اشاره می‌کند که در میان فقهای معاصردر مورد این مسئله اختلاف نظر وجود دارد و به بیان دیدگاه خود در مورد موضوع اکتفا می‌کند.

2- «الشرح الممتع علی زاد المستقنع»:مؤلف این کتاب،«محمد صالح العثیمین» تنها به این امر اشاره می‌كندکه جنایت بر دو کلیه بر طبق قاعده‌ی اعضای یکی و دو تایی موجب دیه‌ی کامل است.

3- «أحکام الجنایة علی طحال الآدمی»: در این مقاله که نوشته‌ی«محمد القحطانی» است حکم جنایت بر طحال در حالت عمد و خطا مورد بررسی قرار گرفته است و در نهایت به این نتیجه رسیده است که جنایت خطا بر طحال اگر موجب از بینرفتن آن شود دیه‌ی کامل دارد و اگر باعث زخمی شدن آن گردد ارش غیر مقدر ثابت می‌گردد.

4- مقاله‌ی «دیة ما فی جوف الإنسان من الاعضاء» نوشته «أحمد الجعفری». در مورد تعلق یا عدم تعلق دیه‌ی مقدر به اعضای داخلی دو قول را مطرح می‌کند و در پایان قول به وجوب دیه‌ی مقدر را ترجیح می‌دهد. نقصی که در این مقاله وجود دارد این است که دیدگاه مذاهب خمسه را به طور کامل و تفصیلی بیان نمی‌کند.

5- مقاله­ حاجی ده آبادی در سال 1382 با عنوان “قاعده­ی دیه­ی اعضا در فقه امامیه و اهل سنت”. ایشان پس از طرح و بررسی مستندات قاعده­ی دیه به این نتیجه رسیده ­است که اکثر علمای معاصر و مراجع شیعه معتقدند که به اعضای داخلی بدن دیه کامل تعلق می­گیرد. اما نقصی که در این مقاله وجود­ دارد این است که موضوع دیه­ی اعضای داخلی را از دیدگاه اهل سنت و مذاهب چهارگانه به طور دقیق و تحقیقی بررسی نکرده ­است.

بنابراین می­توان ادعا کرد که مطالعه­ تطبیقی در زمینه­ دیه­ی اعضای داخلی در مذاهب خمسه و بیان ادله و استنادات آنان و ترجیح و تضعیف آرای آنان موضوعی است که تاکنون به آن پرداخته نشده­است. آن چه از نصوص اهل سنت بر می ­آید این است که مهم­ترین علت وجوب دیه­ی مقدر در اعضایی که در مورد آن‌ ها نص وارد شده این است که آن عضو دارای منفعت باشد و نقصان منفعت در خلقت آدمی نوعی ضرر است که طبق قاعده لاضرر منع شده­است؛ البته علل دیگری هم به عنوان علت وجوب دیه ذکر شده ­است، از جمله زیبایی، و این­که عضو از تمامیت خلقت آدمی باشد و قطع کردن آن باعث ایجاد درد شود و در جنایت بر آن خطر مرگ وجود داشته باشد و این‌که زیان وارده باعث ورود آسیب بدنی، روحی، روانی و عاطفی گردد. پس بر این اساس هر عضوی که این علت در آن تحقق یابد دیه­ی مقدر در آن واجب می­ شود، در غیر این صورت حکومت یا ارش غیر مقدر به آن تعلق می­گیرد. لازم به ذکر است که جمهور

صفحه                                                                                                                            فهرست مطالب

 

1- کلیات تحقیق.. 1

مقدمه. 1

1-1 – بیان مسئله. 1

2-1- اهمیت و ضرورت موضوع. 3

3-1- اهداف و سوالات تحقیق.. 4

1-3-1- هدف اصلی تحقیق.. 4

2-3-1- پرسش های اصلی.. 4

3-3-1 -پرسش های فرعی.. 5

4-1- چارچوب کلان نظری تحقیق.. 5

1-4-1- پیشینه تحقیق.. 8

5-1- شرح واژه ها و اصطلاحات تحقیق.. 11

6-1- روش شناسی تحقیق.. 11

1-6-1- روش کلی تحقیق.. 11

2-6-1- روش گردآوری اطلاعات… 11

7-1- جامعه آماری و روش نمونه گیری و حجم نمونه. 12

1-7-1- جامعه آماری.. 12

2-7-1- نمونه آماری.. 12

3-7-1- روش نمونه گیری.. 12

4-7-1- روش تجزیه و تحلیل داده ها 12

8-1- قلمرو تحقیق.. 12

9-1- موانع ومحدودیتهای تحقیق.. 13

2- ادبیات و پیشینه تحقیق.. 16

مقدمه.. 16

1-2- تعاریف جهانی صنایع دستی.. 18

1-1-2- تعاریف هنرهای سنتی و صنایع دستی در ایران.. 19

2-1-2- مشخصات کلی صنایع دستی.. 20

3-1-2- ویژگی های صنایع دستی ایران.. 21

4-1-2- دسته بندی رشته های صنایع دستی ایران.. 21

5-1-2- نقش صنایع دستی در توسعه اقتصادی – اجتماعی جامعه.. 24

6-1-2- اثرات  تولید صنایع دستی بر اقتصاد ملی.. 25

7-1-2- موقعیت جهانی صنایع دستی.. 30

8-1-2- موقعیت اقتصادی صنایع دستی در ایران.. 31

9-1-2- طبقه بندی صنایع دستی.. 34

10-1-2- مصرف کنندگان صنایع دستی.. 37

11-1-2-  رفتار خرید صنایع دستی گردشگران.. 38

1-11-1-2- گونه شناسی خریداران.. 40

2-11-1-2- معیارهای انتخاب صنایع دستی توسط گردشگران.. 41

2-2- چارچوب کلان نظری.. 45

1-2-2- توسعه گردشگری و اثرات اقتصادی.. 45

1-1-2-2- اثرات اقتصادی توسعه گردشگری بر صنایع دستی.. 47

1-1-1-2-2- گردشگری و کارآفرینی.. 50

1-1-1-1-2-2- انواع کارآفرینی ها در گردشگری.. 51

2-1-1-1-2-2- تعریف SMEs. 53

3-1-1-1-2-2- گردشگری و کارآفرینی در صنایع دستی:.. 55

2-1-1-2-2- گردشگری و افزایش اشتغال.. 56

3-1-1-2-2- گردشگری و افزایش درآمد صنعتگران.. 58

3-2- مدل مفهومی تحقیق.. 60

4-2- پیشینه تحقیق.. 61

3- روش تحقیق.. 66

1-3- روش تحقیق.. 66

2-3- جامعه آماری.. 67

3-3- روش و تعداد نمونه. 67

4-3- روش نمونهگیری.. 67

5-3- روش گردآوری اطلاعات… 68

1-5-3- پرسشنامه پژوهش…. 68

6-3- روایی ابزار سنجش…. 70

7-3- پایایی ابزار سنجش…. 70

1-7-3- ضریب آلفای کرونباخ.. 71

8-3- مدل تحلیلی تحقیق.. 72

9-3 – سوالات تحقیق.. 73

10-3-  روش تجزیه و تحلیل داده ها 73

4- تجزیه و تحلیل داده ها.. 76

مقدمه.. 76

1-4- تحلیل جمعیت شناختی و وضعیت شغلی پاسخ دهندگان.. 76

1-1-4- وضعیت جمعیت شناختی پاسخ دهندگان.. 76

 

1-1-1-4- جنس.. 76

2-1-1-4- تحصیلات.. 77

3-1-1-4- سن.. 78

4-1-1-4- وضعیت کارت صنعتگری.. 79

5-1-1-4- نوع کارت صنعتگری پاسخ دهندگان.. 80

6-1-1-4- میزان درآمد.. 81

7-1-1-4- رشته صنایع دستی.. 82

8-1-1-4- رشته صنایع دستی (بر اساس طبقه بندی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری).. 85

9-1-1-4- مشتریان صنایع دستی.. 87

10-1-1-4- میانگین نظرات به تفکیک گروه رشته های مختلف صنایع دستی   88

2-4- تحلیل داده ها.. 92

1-2-4- بررسی نرمال بودن متغیرهای تحقیق.. 92

2-2-4- تجزیه و تحلیل سوالات تحقیق.. 93

1-2-2-4- تجزیه و تحلیل سوال اول.. 93

2-2-2-4- تجزیه و تحلیل سوال دوم.. 93

3-2-2-4- تجزیه و تحلیل سوال سوم.. 94

4-2-2-4- تجزیه و تحلیل سوال چهارم.. 95

3-2-4- تجزیه و تحلیل متغیرهای جمعیت شناختی بر دیدگاه پاسخ دهندگان در خصوص تاثیر توسعه گردشگری بر اثرات اقتصادی.. 95

4-2-3-1- تجزیه و تحلیل تاثیر جنسیت پاسخ دهندگان بر دیدگاه آنان.. 95

5- نتیجه گیری و پیشنهادات… 100

مقدمه. 100

1-5- بررسی یافته های جمعیت شناختی و شغلی پاسخ دهندگان.. 100

2-5- جمع بندی یافته های تحقیق.. 104

3-5- نتیجه گیری نهایی و پیشنهادات… 107

4-5- پیشنهادات برای تحقیقات آتی.. 111

 

منابع و ماخذ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I_VI

پیوست ها

پیوست 1(پرسشنامه پژوهش) . . . . . . . . . . . .  . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .  .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .   .I_III

پیوست 2 (SPSS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .I_XII

فهرست جداول

جدول 1-2: آمار کل مجوزهای صادره طی سالهای 1386-1392 به تفکیک نوع مجوز. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

جدول 2-2: انواع مصرف کنندگان و مشتریان بر اساس طبقه بندی صنایع دستی. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37

جدول 1-3:  ترتیب سوالات پرسشنامه. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  .69

جدول 2-3: مقدار آلفای کرونباخ محاسبه شده برای پرسشنامه. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71

جدول 3-3: مقدار آلفای کرونباخ محاسبه شده برای متغیرهای تحقیق. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

جدول 4-3: مدل تحلیلی تحقیق. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72

جدول 5-3: آزمون های مورد استفاده در پژوهش. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

جدول 1-4: توزیع فراوانی مربوط به جنسیت پاسخ دهندگان. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  77

جدول 2-4: توزیع فراوانی مربوط به تحصیلات پاسخ دهندگان. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  77

جدول 3-4: توزیع فراوانی مربوط به سن پاسخ دهندگان. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  . . . . . . . . . . . . . .  . . . . . . . . 78

جدول 4-4: توزیع فراوانی مربوط به کارت صنعتگری پاسخ دهندگان. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .    79

جدول 5-4: توزیع فراوانی مربوط به نوع کارت صنعتگری پاسخ دهندگان. . . . . . .  .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  . . . . . . 80

جدول 6-4: توزیع فراوانی مربوط به میزان درآمد صنعتگران.  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .  . . . . . . . . . . . . . .     81

جدول 7-4: توزیع فراوانی مربوط به نوع رشته صنایع دستی پاسخ دهندگان. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  82

جدول8-4: توزیع فراوانی مربوط به نوع رشته صنایع دستی بر اساس طبقه بندی میراث فرهنگی. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

جدول 9-4: تعداد کارت های صادره از سوی سازمان میراث فرهنگی به تفکیک گروه رشته. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

جدول 10-4: توزیع فراوانی مربوط به مشتریان صنایع دستی پاسخ دهندگان. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

جدول 11-4: میانگین امتیازات پاسخ دهندگان به تفکیک گروه رشته های مختلف صنایع دستی. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

جدول 12-4: متوسط امتیازات پاسخ دهندگان بر حسب گروه رشته. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  .. . . . . . . . . . . . .  91

جدول13-4: نتایج حاصل از آزمون کولموگروف اسمیرنف جهت بررسی نرمال بودن متغیرهای تحقیق. . . . . . . . . . . .. . .. . . . . . .   92

جدول 14-4: نتایج حاصل از آزمون تی استیودنت تک نمونه ای مربوط به سوال اول. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  93

جدول 15-4: نتایج حاصل از آزمون تی استیودنت تک نمونه ای مربوط به سوال دوم. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

جدول 16-4:   نتایج حاصل از آزمون تی استیودنت تک نمونه ای مربوط به سوال سوم . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .  .94

جدول 17-4:   نتایج حاصل از آزمون تی استیودنت تک نمونه ای مربوط به سوال چهارم . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95

جدول 18-4: نتایج آزمون تی دو نمونه ای مستقل جهت بررسی تاثیر جنسیت بر دیدگاه پاسخ دهندگان . . . . . . . . . . . . . . . . .   96

جدول 19-4: نتایج حاصل از آزمون تحلیل واریانس یک طرفه جهت بررسی تاثیر تحصیلات بر دیدگاه پاسخ دهندگان. . . . . . . . . . . 96

جدول 20-4: نتایج حاصل از آزمون تحلیل واریانس یک طرفه جهت بررسی تاثیر سن بر دیدگاه پاسخ دهندگان. . . . . . . . . . . . . .  97

 

فهرست نمودارها

نمودار 1-4: توزیع درصد فراوانی جنسیت پاسخ دهندگان. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  .  77

نمودار 2-4: توزیع درصد فراوانی تحصیلات پاسخ دهندگان. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   . 78

نمودار 3-4: توزیع درصد فراوانی سن پاسخ دهندگان. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  . .  . 79

نمودار 4-4: توزیع درصد فراوانی کارت صنعتگری پاسخ هندگان. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  . 80

نمودار 5-4: توزیع درصد فراوانی نوع کارت صنعتگری پاسخ دهندگان. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81

نمودار 6-4: توزیع درصد فراوانی میزان درآمد پاسخ دهندگان. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  . . . . . . . . . 82

نمودار 7-4: توزیع درصد فراوانی رشته صنایع دستی پاسخ دهندگان. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

نمودار 8-4: توزیع درصد فراوانی گروه رشته صنایع دستی پاسخ دهندگان بر اساس طبقه بندی میراث فرهنگی. . . . . . . . . . . . . . . .87

نمودار 9-4: توزیع درصد فراوانی مشتریان صنایع دستی پاسخ دهندگان. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  88

 

فهرست اشکال

شکل 1-1: مدل مفهومی تحقیق. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    8

شکل 2-1: مراحل انجام پژوهش به تفضیل. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

شکل 1-2: مدل مفهومی تحقیق. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  . . . . . . . . .61

شکل 2-3: خلاصه مراحل تحقیق. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70
فصل اول :

 طرح و کلیات تحقیق

 

1- کلیات تحقیق

مقدمه

بنابر اعلام “سازمان جهانی گردشگری سازمان ملل” (UNWTO)، به رغم بی ثباتیهای اقتصادی، آمار گردشگران بین المللی برای نخستین بار در سال 2012 از مرز یک میلیارد نفر عبور کرده است.  با توجه به این رشد چشمگیر و اهمیت اقتصادی ، گردشگری ابزاری کارآمد برای دستیابی به توسعه ی اقتصادی و اجتماعی در مناطق مقصد به شمار می رود. یکی از صنایعی که گردشگری می تواند بر آن اثرگذار باشد بخش صنایع دستی است.تولید این محصولات به منظور فروش به بازار گردشگران می تواند اثرات اقتصادی گوناگونی در این بخش داشته باشد.

ایران به عنوان کشوری که با متنوع ترین محصولات صنایع دستی سرآمد کشورهای جهان در این زمینه است  از وضعیت مناسبی در این بخش برخوردار نیست .با توجه به وضعیت نامناسب بخش صنایع دستی ایران و همچنین اثرات اقتصادی که توسعه گردشگری می تواند بر این بخش داشته باشد و ارتباط متقابل صنایع دستی و گردشگری این تحقیق در نظر دارد به بررسی اثرات اقتصادی توسعه گردشگری بر شکوفایی صنایع دستی ایران بپردازد. در این فصل به بیان کلیات تحقیق پیش رو پرداخته خواهد شد.

1-1 – بیان مسئله

صنایع‌دستی تبلور عینی فرهنگ و مظاهر هنری و از نوع هنرهای كاربردی و مردمی به حساب می‌آید و از آنجا كه هر فراورده دستی بازگوكننده خصوصیات تاریخی، اجتماعی و فرهنگی محل تولید خود است، می‌تواند عامل مهمی در شناساندن فرهنگ و تمدن و همچنین عاملی برای جذب گردشگران داخلی و خارجی محسوب شود. اغلب محصولات صنایع‌دستی از فناوری‏های ساده و مواد خام محلی در دسترس استفاده می‌كند. تولید صنایع‌دستی به مقدار کمی سرمایه‌گذاری در مقایسه با محصولات صنعتی نیاز دارد و تولید کننده جدید با موانع ورود كمتری مواجه است. تولید صنایع‌دستی می‌تواند در خانه یا در مراکز منطقه‌ای واقع شده در مناطق روستایی انجام شود و افراد برای كار كردن نیازی به نقل مكان به مناطق بزرگتر شهری ندارند. برای تولید صنایع‌دستی، بیشتر از منابع داخلی استفاده می‌شود، كه می‌توان نیروی كار، مواد اولیه و ابزاركار را به‌عنوان منابع نام برد كه نزدیک به90 درصد این تولید را فراهم می‌كنند (یاوری،1389).

تولید این صنایع، اثر مستقیم بر درآمد ناخالص ملی دارد و هرگونه افزایش در میزان تولید و بهبود كیفیت، تأثیر مستقیمی بر افزایش درآمد ناخالص ملی می‌گذارد. مواد اولیه‌ای مانند پشم، كرك و دیگر مواد، درصورت تبدیل به صنایع فرش، گلیم، جاجیم، گبه و غیره، ارزش چند برابری پیدا می‌كند، كه این ارزش در صورت صدور نیز چند برابر می‌شود. بخش صنایع‌دستی می‌تواند تأثیر عمده‌ای بر اقتصاد ملی از طریق كسب درآمد ارز خارجی، ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی پایدار داشته باشد از این رو اغلب کشورهای در حال توسعه و همچنین توسعه یافته به این بخش به عنوان یکی از بخش های مهم اقتصادی و فرهنگی توجه ویژه ای دارند (اطلس ملی صنایع دستی ایران،1380).

از سویی به دلیل توجه سازمان ملل به مسائلی  نظیر کاهش فقر و نابرابری جنسیتی در جهان و افزایش سهم زنان و توانمندسازی آنها در جامعه (برنامه توسعه هزاره سازمان ملل متحد) که از موضوعات برنامه توسعه هزاره سوم سازمان ملل متحد محسوب می شود و همچنین حرکت به سمت توسعه پایدار جوامع و ایجاد عدالت اجتماعی و کارآمدی اقتصادی (ملکی،1390) توجه به بخش صنایع دستی و ترویج و توسعه آن به خصوص در کشورهای درحال‏توسعه و کمتر توسعه یافته ضروری به نظر می‏رسد.

صنایع دستی مزیتی ارزشمند و کارآمد در مبارزه با معضلات اجتماعی و دست‏یابی به توسعه اقتصادی است؛ به ویژه در شرایطی که بیش از گذشته بالا بردن سطح اشتغال، ازدیاد درآمد سرانه، ارتقای سطح تولید ملی و توسعه صادرات از نیازهای ملموس کشور است. از این روی هرگونه تمهیدی برای توسعه محصولات صنایع دستی می‏تواند برای کشور  نوید دهنده کاهش مشکل بیکاری، جلوگیری از مهاجرت روستائیان به شهرها، ایجاد و افزایش درآمد و بهبود وضعیت زندگی مردم است.

اعتقاد بر این است که یکی از راه های مهم رونق صنایع دستی توسعه گردشگری است. گردشگری فرصت‏های زیادی را برای مردم فقیر و کم‏ درآمد به منظور فروش صنایع دستی محلی و کسب درآمد و ایجاد اشتغال فراهم می آورد زیرا گردشگران پول زیادی را صرف خرید صنایع دستی به عنوان سوغات میکنند. تخمین زده شده است که گردشگران بازدید کننده از کشور اتیوپی  سالانه به میزان 12.7 میلیون دلار صنایع دستی از این کشور خریداری میکنند.صنایع دستی به عنوان یکی از مهمترین زیربخش های گردشگری محسوب می شود که منجر به ایجاد اشتغال و کسب درآمد به نفع اقشار کم درآمد جامعه می شود(گزارش مرکز تجارت بین الملل،2010).

از سوی دیگر همچنان که در بیانیه “گسترش گردشگری درجهت رسیدن به اهداف توسعه هزاره سازمان ملل” بیان شده (یونیس،2006)،گردشگری برای رسیدن به اهداف هزاره، به خصوص کاهش فقر دارای پتانسیل‏های فراوانی است. سازمان جهانی جهانگردی هفت رویکرد را به منظور کاهش فقر شناسایی کرده است که از مهمترین آنها میتوان به ایجاد اشتغال برای مردم فقیر و متوسط ، فروش مستقیم به بازدیدکنندگان توسط اقشار متوسط و پایین جامعه ، راه اندازی واداره فعالیتهای مربوط به گردشگری توسط طبقات متوسط و پایین مانند کسب وکارهای کوچک و متوسط مقیاس اشاره کرد (همان). بر این اساس اعتقاد بر این است که توسعه گردشگری می تواند برای فعالان و صنعتگران صنایع دستی جوامع کمتر توسعه یافته فرصتی را در جهت بهبود وضعیت زندگی وکاهش فقر این جوامع به وجود آورد.

هال معتقد است حضور گردشگران در برخی مناطق موجب افزایش تولیدات محصولات بومی و صنایع دستی محلی شده است(هال و همکاران، 2001). همچنین توسعه گردشگری کمک شایانی در جهت حفظ هنر وصنایع دستی جامعه میزبان و جلوگیری از میان رفتن صنایع دستی کهن کرده است .(چاک وای،1385) برای تولیدات محلی مانند صنایع دستی جهت ارائه به گردشگران بازارهای جدیدی ایجاد می شود و علاوه بر آن این مساله در بهبود کیفیت صنایع دستی نیز موثر می با شد (تولایی ،1386).

صنایع دستی ایران نیز به عنوان یکی از قطب های اصلی صنایع دستی جهان_ به همراه چین وهند _ و همچنین به عنوان کشوری که دارای متنوع ترین محصولات صنایع دستی سنتی با سابقه درخشان و پرپیشینه خود مورد توجه گردشگران قرار گرفته است. در سال2005 وتا ماه مارچ در حدود 1.2 میلیون گردشگر از ایران بازدید کرده اند که 440 میلیارد ریال صنایع دستی را به عنوان سوغات با خود به خانه برده اند.این صنعت(صنایع دستی) پنجمین صنعت سودآور کشور بوده و به صنعت چمدانی معروف است. مقامات رسمی تعداد ایرانیان شاغل در بخش صنایع دستی را 4 میلیون نفر اعلام کرده اند . این صنعت 3 درصد تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داده است  که طبعا در صورت وجود تقاضا برای صنایع دستی به دلیل کاربر بودن  و  هزینه کم سرمایه گذاری تعداد شاغلین در این بخش رو به فزونی خواهد گذاشت که این مساله خود میتواند دارای اثرات مثبتی در زندگی اقشار طبقات پایین ومتوسط جامعه که در این حوزه فعالیت میکنند وهمچنین کاهش مهاجرت به شهرها داشته باشد.

با وجود اینکه صنایع دستی ایران یکی از قطب های صنایع دستی جهان می باشد اما بر اساس نظرات کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و همچنین معاون محترم این سازمان، صنایع دستی در وضعیت بحرانی به سر می برد. 30 تا 40 درصد کارگاه های تولید صنایع دستی در طی سالهای 1390 و 1391 تعطیل شده اند. صنایع‌دستی در دنیا سالانه نزدیک به هزار میلیارد دلار گردش مالی دارد اما صادرات ایران رشد منفی داشته و کاهش ۱۴ درصدی در سال 1392را نسبت به سال قبل از خود را تجربه کرده است( وبسایت رسمی سازمان میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری).

حال مسئله این است که آیا توسعه گردشگری منجر به شکوفایی و رونق بخش صنایع دستی کشور می‏شود و       می تواند به بهبود وضعیت بحرانی صنایع دستی بیانجامد و اصولا توسعه گردشگری چه اثرات اقتصادی بر بخش صنایع دستی دارد. با توجه به اهمیت تاثیرات اقتصادی گردشگری بر بخش صنایع دستی (به عنوان بخش مهمی از فرهنگ مادی ایران) این تحقیق در نظر دارد با بررسی ادبیات و تجربیات دیگر کشورها و همچنین بررسی دیدگاه هنرمندان و صنعتگران  به مطالعه جنبه‏ه ای مختلف اثرات اقتصادی توسعه گردشگری  بر بخش صنایع دستی ایران بپردازد.

 

2-1- اهمیت و ضرورت موضوع